Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej

Przemiany struktury przestrzennej miast

w sferze funkcjonalnej i społecznej

pod redakcją

Janusza Słodczyka

UNIWERSYTET OPOLSKI

P rzem ian y stru k tu ry p rzestrzen n ej m ia st

w sferze fu nkcjonalnej i sp ołeczn ej

U N IW E R SY T E T O PO L SK I

P r z e m ia n y str u k tu r y p r z e s tr z e n n e j m ia st w sfe r z e fu n k c jo n a ln e j i sp o łe c z n e j

p o d r e d a k c ją n a u k o w ą J a n u s z a S ło d c z y k a

O PO L E 2004

Z b ig n ie w D łu gosz, D a n ie la S z ym a ń s k a

REDAKTORZY

B a rb a r a Ł u szczew sk a , J a n N euberg, G rzegorz S ta n is ze w sk i

REDAKTOR TECHNICZNY H a lin a S zczegot

KOREKTOR A le k s a n d ra D om ka

SKŁAD W a ld em a r S z w e d a

PRO JEKT OKŁADKI J a n u s z M ły n a rsk i

Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych

IS B N 83-7395-068-0

W ydaw nictw o U n iw er sy tetu O polskiego, 4 5 -0 3 7 Opole, ul. H. S ien k iew icza 33, sk ła d a n ie zam ów ień (0 -7 7 ) 441 08 78.

Druk: D ru k arn ia W ydaw nictw a Ś w iętego Krzyża, 4 5 -0 0 7 Opole, ul. K atedralna 4

tel. (0 -7 7 ) 453 94 93.

SPIS TREŚCI

W prow adzenie... ' Stanisław LISZEWSKI, Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji

przemysłowej w okresie transformacji ustrojowej

(przykład łódzkiej aglomeracji m i e js k ie j ) ... 9 Andrzej ZBOROWSKI, Podejście funkcjonalno-strukturalne w badaniach

delimitacji obszarów metropolitalnych w Polsce (przykład Krakowa) . . . 25 Klaus GLOEDE, Koncepcja przestrzennego zagospodarowania i rozwoju

gospodarczego Brandenburgii - założenia i rzeczywistość... 41 Katarzyna KOWALA-STAMM, Przestrzenne przemiany miast Niemiec

Wschodnich w okresie transformacji - aktualne tendencje... 47 Krzysztof GASIDŁO, Kierunki przemian struktury aglomeracji

g ó rn o ś lą s k ie j... 63 Zygmunt GÓRKA, Przemiany śródmieść miast polskich

w dobie transform acji... 79 Marek GACHOWSKI, Kwestia celowości istnienia centrum miasta

w warunkach transformacji społeczno-urbanistycznej... 87 Grzegorz MICEK, Woyciech JARCZEWSKI, Stare biurowce krakowskie

w okresie przem ian... 95 Klaus SCHÓLER, Wolfgang WAGNER, Teoretyczne i empiryczne aspekty

lokalizacji osiedli na obszarze m iasta... 105 Janusz SŁODCZYK, Renata KLIMEK, Nowe tereny mieszkaniowe

w strukturze przestrzennej Opola... 121 Marta MACIEJASZ-ŚWIĄTKIEWICZ, Mieszkalnictwo jako element

wieloletniego planowania przestrzeni - aspekt fin an so w y ...139 Elżbieta LITWIŃSKA, Włączenie zdegradowanych obszarów w strukturę

miasta na przykładzie Parku Narodów (Parąue das Naęoes) w Lizbonie . . 149 Sylwia KACZMAREK, Tereny poprzemysłowe w miastach

- problem czy w y z w a n ie ? ...155 Patrycja FABIAŃSKA, Problematyka terenów poeksploatacyjnych

na obszarach miejskich i p o d m ie jsk ic h ... 165 Joanna ADAMCZYK, Rola terenów zielonych w łagodzeniu

niekorzystnych skutków procesu urbanizacyjnego... 183 Bartosz FORTUŃSKI, Inwestycje gminne i ich wpływ

na rozwój terenów podm iejskich...195

Jacek KOTUS, Taktyki życia mieszkańców dużego m i a s t a ... 213 Marika PIRVELI, Przemiany społeczne a antropologia codzienności

w mieście okresu przem ian...223 Elżbieta CHĄDZYŃSKA, Czynniki wpływające na percepcję

i waloryzację przestrzeni miejskiej przez m ieszkańców ... 231 Monika A. MURZYN, Zarządzanie dziedzictwem kulturowym

Krakowa po 1989 r o k u ... 245 Stanisław RZYSKI, Percepcja dziedzictwa kulturowego Sopotu... 261 Przemysław ŚLESZYŃSKI, Wyniki sprawdzianu w szkołach podstawowych

w 2002 roku a struktura społeczno-przestrzenna W a rs z a w y ... 271 Romuald PUSTELNIK, Przekształcenia struktury przestrzennej miasta

w dobie transformacji na przykładzie Ś w idnicy... 289 Agnieszka KĘDZIERSKA, Przeobrażenia struktury przestrzennej

Zawiercia od czasów najdawniejszych do w spółczesności... 301 Sylwia STASZEWSKA, Powojenny rozwój i przekształcenia

przestrzenne miast wyjątkowych. Miasta Półwyspu H elsk ieg o ... 311 Marta GŁAZ, Dariusz ILNICKI, Przestępstwa i wykroczenia

w przestrzeni Wrocławia... 347 Szymon MARCIŃCZAK, Agnieszka SIEJKOWSKA,

Zróżnicowanie przestrzenne przestępczości w Łodzi w latach 1988-2001 a percepcja obszarów niebezpiecznych... 363 Igor KAVETSKYY, Zmiany orientacji politycznych mieszkańców Szczecina

w świetle wyników wyborów parlam entarnych... 377

WPROWADZENIE

Badania nad strukturą przestrzenną miast m ają długą tradycją. Szczególne zainteresowanie badaczy, reprezentujących różne dyscypliny naukowe, budzą zmiany struktury przestrzennej m iast w Polsce zachodzące w ciągu ostatnich piętnastu lat.

Prezentowany zestaw artykułów w całości dotyczy zagadnień struktury prze­

strzennej miast z wyraźnym wyodrębnieniem jej wym iarów funkcjonalno-prze­

strzennego i społeczno-przestrzennego. Zagadnienia struktury przestrzennej miast stanowiły jeden z głównych nurtów ogólnopolskiej konferencji z cyklu

„Miasta w okresie przem ian”, zorganizowanej w 2003 r. przez Katedrę Geo­

grafii Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej W ydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Opolskiego. Trzecia konferencja z tego cyklu, zorganizowana w ośrodku opolskim, zgromadziła wyjątkowo liczne grono badaczy z wielu ośrodków w Polsce, reprezentujących geografię, ekonomię, urbanistykę i plano­

wanie przestrzenne, a także socjologię, którzy w swoich badaniach zajm ują się problemami rozwoju, funkcjonowania i planowania miast.

W artykule dotyczącym przemian struktury przestrzennej aglomeracji łódz­

kiej Stanisław Liszewski przypomina, że struktura przestrzenna m iasta jest sumą nakładających się warstw: morfologicznej, funkcjonalnej, demograficznej i społecznej. W tak określonych ramach m ieszczą się właściwie wszystkie za­

warte w tomie artykuły. Ze względu na udział przedstawicieli rozm aitych dys­

cyplin mamy możliwość porównania różnych podejść i m etod analizy prze­

strzennych aspektów zjaw isk zachodzących w miastach.

Znaczna część analiz dotyczy zmian rozmieszczenia funkcji i obszarów funk­

cjonalnych na terenie miast. N a przykładzie aglomeracji krakowskiej w artykule Andrzeja Zborowskiego przedstawiono podejście funkcjonalno-strukturalne w badaniach nad delim itacją obszarów metropolitalnych. Struktura funkcjo­

nalno-przestrzenna jest wyrazem bazy ekonomicznej i struktury funkcjonalnej

poszczególnych ośrodków. Koncepcja rozmieszczenia funkcji w przestrzeni

wynika ze strategicznych kierunków gospodarczego rozwoju m iasta i z jego

specjalizacji funkcjonalnej. Zw iązek ten znajduje wyraz w rozważaniach zarów ­

no Stanisława Liszewskiego na temat Łodzi, jak i Krzysztofa Gasidły na temat

aglomeracji górnośląskiej, a także w dwóch artykułach (Klausa Gloedego

strzennemu miast na terenie wschodnich Niemiec w okresie transformacji. Ana­

lizy dotyczące Niemiec wschodnich są interesującym punktem odniesienia dla badań prowadzonych w Polsce.

W innych artykułach autorzy koncentrują się na poszczególnych funkcjach i obszarach funkcjonalnych w strukturze miasta, takich jak:

- dzielnice centralne miast (Zygmunt Górka, M arek Gachowski oraz Grzegorz M icek i W ojciech Jarczewski);

- tereny m ieszkaniowe i lokalizacja osiedli (Klaus Scholer i W olfgang W ag­

ner, M arta M aciejasz-Świątkiewicz oraz Janusz Słodczyk i Renata Klimek);

- obszary poprzem ysłowe (Elżbieta Litwińska, Sylwia Kaczmarek, Patrycja Fabiańska);

- tereny zielone i ich rola (Joanna Adamczyk).

Rozszerzenie omawianej problematyki stanow ią zagadnienia istotne z punktu widzenia zarządzania przestrzenią m iejską i kształtowania jej struktury funkcjo­

nalnej, takie ja k inwestycje na terenach podmiejskich (Bartosz Fortuński) oraz kataster i jego znaczenie (M arek Janicki).

Tem atyka drugiej grupy artykułów jest zróżnicowana, przy czym można j ą ogólnie określić jako społeczno-przestrzenną. Autorzy podejm ują zagadnienia związane z zachowaniami ludności miejskiej w przestrzeni (Jacek Kotus), z przestrzennymi aspektami wyboru stylu życia (Marika Pirveli), z percepcją przestrzeni miejskiej (Elżbieta Chądzyńska oraz Przemysław Śleszyński), per- cepcją dziedzictwa kulturowego (Stanisław Rzyski) oraz z kw estią zarządzania tym dziedzictwem (M onika A. Murzyn).

Do grupy prac o charakterze społeczno-przestrzennym należą też badania obra­

zujące pewnego rodzaju geografię przestępczości w mieście. Zagadnienia te zapre­

zentowano na przykładzie Wrocławia (Marta Głaz, Dariusz Ilnicki) oraz Łodzi (Szymon Marcińczak, Agnieszka Sięjkowska). W zbiorze prezentowane są też ba­

dania z zakresu geografii wyborczej (Igor Kavetskyy - na przykładzie Szczecina).

Obok badań dotyczących największych polskich aglomeracji w niniejszym tomie znalazły się również artykuły poświęcone przemianom struktury przestrzennej wy­

branych miast średniej wielkości, takich jak Świdnica (Romuald Pustelnik), Zawier­

cie (Agnieszka Kędzierska) czy miasta Półwyspu Helskiego (Sylwia Staszewska).

W yrażam przekonanie, że prezentowany zestaw artykułów przynosi szereg nowych ważnych informacji i przem yśleń na temat przeobrażeń przestrzeni miejskiej, a jednocześnie stanowi interesujący przegląd kierunków poszukiwań prowadzonych w różnych ośrodkach badawczych.

Janusz Słodczyk

OPOLE 2004

PRZEMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ MIAST W SFERZE FUNKCJONALNEJ I SPOŁECZNEJ

Stanisław LISZEW SKI Uniwersytet Łódzki

PRZEMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ AGLOMERACJI PRZEMYSŁOWEJ

W OKRESIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ (PRZYKŁAD ŁÓDZKIEJ AGLOMERACJI MIEJSKIEJ)

1. Wstęp

Zmiany sytuacji politycznej i upadek w Europie systemu nazywanego real­

nym socjalizmem uruchom iły głębokie procesy przekształceń społeczno-gospo­

darczych. Przejście od gospodarki zarządzanej centralnie do gospodarki rynko­

wej związane jest z gwałtownymi przemianami społecznymi i gospodarczymi, które, obejmując cały kraj, szczególnie wyraźnie zaznaczają się w skupiskach miejskich. Dla badacza zajmującego się problem atyką m iejską powstał niezw y­

kle interesujący problem. Po raz pierwszy w historii Polski mamy bowiem do czynienia ze zjawiskiem, kiedy życie gospodarcze i społeczne naszego kraju, które kształtowane było praktycznie do połowy XX w. w systemie gospodarki rynkowej (nie licząc wojen światowych) po 45 latach (1944-1989) funkcjono­

wania w systemie gospodarki zarządzanej centralnie, wraca ponownie do syste­

mu rynkowego. Jak w tej sytuacji zachow ują się miasta, czyli organizmy będące głównymi ogniskami innowacji i postępu?

Prezentowana praca m a na celu prześledzenie procesów, jakie dokonują się po 1989 r. w strukturze przestrzennej dużej aglomeracji przemysłowej, jak ą jest Łódź. W ybór tego m iasta do prezentacji zachodzących procesów nie jest przy­

padkowy, jest bowiem Łódź podręcznikowym przykładem m iasta stworzonego

od podstaw przez system kapitalistyczny (mimo średniowiecznej metryki praw ­

dziwy rozwój m iasta nastąpił dopiero po 1820 r.), system, który na „surowym

korzeniu” zbudował półm ilionow ą monofunkcyjną aglomerację przemysłową.

To wielkie skupisko m iejsko-przem ysłowe dopiero w okresie realnego socja­

lizmu wyposażone zostało w funkcje wielkomiejskie. Przez cały czas, aż po rok 1989 zachowywało jednak dom inującą funkcją przem ysłow ą choć w ostatnich kilkudziesięciu latach zm ieniła sią struktura tej funkcji. Po 1998 r., czyli w ok­

resie powrotu do systemu gospodarczego, który stworzył to miasto, przeżywa Łódź największy w XX w. kryzys gospodarczy, którego m iarą jest upadek wszystkich dużych i wielkich zakładów przemysłowych, tak charakterystycz­

nych dla tego miasta, a powstałych jeszcze w okresie kapitalistycznym.

N ie angażując sią w szczegółowe analizy przemian ekonomicznych aglome­

racji łódzkiej, skoncentrujemy się w tym opracowaniu jedynie na prześledzeniu przekształceń struktury przestrzennej Łodzi.

Struktura przestrzenna wielkiego miasta jest sumą kilku nakładających sią układów (warstw), wypełniających przestrzeń miejską. Składają sią na nią przy­

najmniej cztery główne warstwy, które charakteryzują przestrzeń m iejską w ich wzajemnym układzie i powiązaniach:

1. W arstwa morfologiczna, prezentująca rozplanowanie (plan) i fizjonomią (wygląd) m iasta (Koter, 1974). Generalnie uznać można, że struktura m orfolo­

giczna identyfikuje i wyjaśnia (morfogeneza) rozwój miasta w aspekcie histo­

rycznym.

2. W arstwa funkcjonalna, oddająca obraz stanu zagospodarowania przestrze­

ni miejskiej i jej podział (zawłaszczenie) miądzy różne funkcje charakterystycz­

ne dla gospodarki miejskiej (Liszewski, 1977).

3. W arstwa demograficzna, informująca o rozmieszczeniu i koncentracji za­

mieszkania ludności w przestrzeni miejskiej oraz o jej strukturach demograficz­

nych (Bromek, 1964).

4. W arstwa społeczna, bądąca odzwierciedleniem zróżnicowania zamoż­

ności, wykształcenia, narodowości, wyznania i innych cech mieszkańców m ia­

sta w jego przestrzeni funkcjonalnej lub formalnej (administracyjnej) (Wącła- wowicz, 1988).

W dalszych rozważaniach zajmiemy sią poszukiwaniem odpowiedzi na trzy pytania: Czy i w jakim zakresie dokonujące sią przemiany dotyczą wszystkich warstw tworzących strukturą przestrzenną Łodzi? Które z elementów (warstw) struktury przestrzennej miasta są najbardziej podatne na przemiany i dlaczego?

Czy w strukturze przestrzennej Łodzi są elementy, które nie podlegają szybkim przemianom? Odpowiedzi na te pytania pozw olą na prześledzenie procesów za­

chodzących w strukturze przestrzennej miasta, które zostały uruchomione po roku 1989. Autor m a świadomość, że proces przekształceń m iasta ma charak­

ter długofalowy, a okres, jaki upłynął od jego zapoczątkowania, jest na tyle

krótki, że pozwala jedynie prześledzić pierwsze, cząsto nieznaczne jeszcze

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 11

efekty, które m ożna nazwać umownie fazą inicjalną przem ian struktury prze­

strzennej miasta.

Dla zaprezentowania dokonujących się przemian w pracy tej zastosowano, szeroko ostatnio popularyzowaną w naukach społecznych, m etodę „studiów przypadku”, która pozwala na zasygnalizowanie charakterystycznych proble­

mów, w mniejszym natomiast stopniu na ich dogłębne zbadanie.

2. Przemiany struktury morfologicznej Łodzi

Obraz struktury morfologicznej Łodzi do 1989 r. ukształtowany został w w y­

niku narastania substancji miejskiej i organizacji przestrzeni w poprzednich wiekach. Można tu wymienić generalnie trzy okresy, które zadecydowały o tej strukturze.

Pierwszy związany jest z planowanym rozwojem Łodzi przemysłowej, który zapoczątkowany został w latach dwudziestych XIX w. założeniem oryginalnego Nowego Miasta, a zakończył się w 1940 r. na rozplanowaniu tzw. „Nowej Dzielnicy”. Okres ten nazywany w literaturze „Świetną kartą w planowaniu m iast w Polsce” (Ostrowski, 1949) stworzył w sensie m orfologicznym obraz klasycznego m iasta przemysłowego, w którym wytyczono podstawowe działki miejskie i dzielnice przemysłowe (posiadła wodno-fabryczne) połączone osią traktu piotrkowskiego (ul. Piotrkowską), przy której powstały trzy z czterech wytyczonych wówczas w Łodzi placów miejskich.

Drugi okres objęty latami 1840-1912 odznacza się chaotycznym wypełnie­

niem tkanki miejskiej budynkami mieszkalnymi i fabrycznymi. Powstające w tym okresie jednostki morfologiczne charakteryzują się typowym dla niekon­

trolowanej, wolnorynkowej gospodarki kapitalistycznej układem i cechami za­

budowy. To właśnie wtedy zbudowana została Łódź w granicach kolei obwodo­

wej w sposób, który w literaturze podawany jest jako przykład typowego m iasta kapitalistycznego o przemieszanych funkcjach i bardzo złych warunkach ko­

munalnych (brak wodociągów i kanalizacji). Oryginalnym rozwiązaniem w bu­

dowie morfologicznej m iasta tego okresu są nieliczne, ale duże obszarowo ,jurydyki przem ysłowe”, założone przez największych przemysłowców, m.in.

K. Scheiblera i I.K. Poznańskiego, w skład których obok fabryk i pałacu właści­

ciela wchodzą osiedla mieszkaniowe dla pracowników i infrastruktura socjalna (szkoły, szpitale). Przykładem takiej jurydyki jest „Księży M łyn” założony przez K. Scheiblera.

Mimo krótkiego, acz znaczącego dla porządkowania i organizacji, zwłaszcza

infrastruktury technicznej, okresu międzywojennego (1918-1939), prawdziwie

duże zmiany w budowie morfologicznej miasta przyniósł Łodzi okres gospodar­

ki realnego socjalizmu. To właśnie w tym okresie nastąpił rozwój terytorium miasta, który pociągnął za sobą now ą organizację włączonych terenów i ich miejskie zagospodarowanie. W okresie 45 lat, jakie upłynęły od 1944 r., zorga­

nizowanych zostało i pobudowanych (z różnym natężeniem) kilkanaście no­

wych dzielnic i osiedli mieszkaniowych w Łodzi. Powstały one głównie po zewnętrznej stronie obwodowej linii kolejowej lub w jej pobliżu. Są to nowe jednostki m orfologiczne miasta, które w ielkością zajmowanej powierzchni po­

równywalne są z tą częścią Łodzi, która powstała w okresie gospodarki kapita­

listycznej .

Tak więc m ożna rzec, iż pod względem morfologicznym (w bardzo dużym uogólnieniu) Łódź w 1989 r. składała się z trzech układów: klasycystycznego m iasta przem ysłowego, chaotycznego m iasta kapitalistycznego i standardowo zorganizowanych dzielnic i osiedli m iasta socjalistycznego (Koter, 1979).

Ten długi retrospektywny wywód, wyjaśniający współczesny stan struktury morfologicznej, Łodzi został tu przedstawiony celowo, m a on bowiem posłużyć do uogólnień dotyczących przem ian struktury morfologicznej dużego miasta przemysłowego.

1. Struktura m orfologiczna rozwija się wraz z rozwojem miasta, zaś jej dyna­

m ika uzależniona jest głównie od rozwoju przestrzennego, a dopiero w drugiej kolejności gospodarczego miasta.

2. Rozwój struktury morfologicznej odbywa się zwykle (ale nie zawsze) z zachowaniem układów przestrzennych, które świadczą, jako trwałe relikty, 0 przeszłości miasta. W Łodzi na terenie klasycystycznego m iasta przem ys­

łowego zakładanego w latach dwudziestych XIX w. zachowały się układy prze­

strzenne dawnych pól rolniczych, które do dzisiaj można zidentyfikować przy głównej ulicy m iasta (Koter, 1969). Należy mieć świadomość, że również trwałymi elementami w tej strukturze są i będą układy powstałe w okresie real­

nego socjalizmu.

3. Struktura m orfologiczna m iasta z dużym opóźnieniem reaguje na przem ia­

ny polityczne i społeczno-gospodarcze, odznaczając się dużą stabilizacją (z wyłączeniem wypadków ekstremalnych - wojen, katastrof itp.).

Ta trzecia cecha zdaje się tłumaczyć bardzo znikome przemiany, jakie zaszły w strukturze morfologicznej Łodzi po 1989 r. mimo upływu blisko 15 lat od za­

inicjowania przem ian społeczno-gospodarczych w naszym kraju. W okresie tym

mimo upadku przemysłu, jaki nastąpił w Łodzi, w niewielkim tylko stopniu

uległy przem ianom morfologicznym działki przemysłowe. Następuje wymiana

funkcji na tych działkach, dokonuje się zmiana ich statusu prawnego, ale układ

1 fizjonomia zabudowy (mimo postępującego zniszczenia) są w dużym stopniu

zachowane. Jeszcze mniej zmian (z wyjątkiem stanu własnościowego) zachodzi

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 13

w morfologicznych jednostkach mieszkaniowych Łodzi i to zarówno tych, które powstały w XIX w., ja k i w gospodarce realnego socjalizmu (blokowiska).

Najbardziej aktywne są procesy morfologiczne na obrzeżach i w dzielnicach peryferyjnych miasta, gdzie, wprawdzie w ograniczonych rozmiarach, pow stają jednak nowe osiedla mieszkaniowe, głównie budownictwa jednorodzinnego.

Jest to najbardziej widoczny przejaw przekształceń struktury morfologicznej Łodzi po 1989 r. W raz z upadkiem gospodarki socjalistycznej, który w Łodzi kojarzy się z upadkiem przemysłu, zwłaszcza dużych zakładów przem ysło­

wych, dyskutowana jest przebudowa i rewitalizacja śródmieścia Łodzi. W ydaje się, że najbliżej tych zmian jest ,jurydyka przem ysłowa” I.K. Poznańskiego (dolina rzeki Łódki), której przebudowa (rewitalizacja) zakłada powstanie kom ­ pleksu handlowo-usługowo-kulturalnego pod roboczą nazw ą „M anufaktura”.

W ydaje się jednak, że mimo radykalnej zmiany funkcjonalnej tej liczącej kilka­

dziesiąt hektarów działki wiele elementów z jej układu przestrzennego (wew­

nętrzne ulice), a także fizjonomii zabudowy zostanie zachowane, przynajmniej tak zakłada projekt (ograniczenia konserwatorskie). Należy tu jednak zazna­

czyć, że dokonujące się na świecie procesy rewitalizacji dzielnic przem ys­

łowych w dużych miastach z mniejszym pietyzmem dbają o strukturę m orfolo­

giczną przebudowywanych obszarów (Kaczmarek, 2001), co zgodne jest zresztą z teoretyczną koncepcją (Conzen, 1960), dotyczącą faz rozwojowych działki miejskiej. Aby jednak mogło dojść do przebudowy morfologicznej większego fragmentu miasta, musi istnieć nie tylko wola władz lokalnych, ale decyzje finansowe podejmowane zwykle na szczeblu państwowym lub m iędzynarodo­

wym. Potwierdza to również omówiony wcześniej projekt „M anufaktura”, w którego realizację ma być zaangażowany kapitał zagraniczny.

3. Przemiany struktury funkcjonalnej Łodzi

Mówiąc w tej pracy o strukturze funkcjonalnej miasta, m yślimy o sposobie użytkowania przestrzeni miejskiej przez różne funkcje, co dokumentuje zdjęcie użytkowania ziemi oraz sporządzony na jego podstawie bilans podziału ziemi między główne użytki (formy użytkowania).

Ogólny obraz zm ian w bilansie użytkowania ziemi w Łodzi w okresie ostat­

nich blisko 50 lat (1945-1993) pokazuje proces zawłaszczania obszarów zam ­ kniętych granicami administracyjnymi miasta przez grupę tzw. użytków tech­

nicznych reprezentujących funkcje miejskie (tab. 1 ).

Z zestawienia tabelarycznego wyraźnie wynika, że w okresie ostatnich pięć­

dziesięciu lat głównym „dawcą” powierzchni na potrzeby m iasta były użytki

rolne znajdujące się w jego granicach administracyjnych. Zostały one zagospo-

Tabela 1. Zmiany w strukturze użytkowania ziem i w granicach administracyjnych Łodzi w latach 1945-1993

Rodzaje użytków powierzchni ogólnej 1945“ rok (w %)

1993b rok (w %)

Różnica (w punktach)

Użytki rolne 56,5 27,6 -2 8 ,9

Wody 0,3 0,6 -0 ,3

Tereny zieleni miejskiej wraz z lasami 11,2 16,3 +5,1

Tereny mieszkaniowe 11,8 24,3 +12,5

Tereny przemysłowe i poprzemysłowe 4,1 9,9 +5,8

Tereny usług 0,9 6,1 +5,2

Tereny komunikacyjne 9,1 11,3 +2,2

Tereny wielofunkcyjne

3,9 +3,9

Inne tereny zainwestowane 4,7

- 4 ,7

Nieużytki 0,8

-0 ,8

Ogółem 100,0 100,0 0,0

Ź r ó d ł o : aS. Liszewski (1977), bJ. Jakóbczyk-Gryszkiewicz (2002).

darowane jako tereny m ieszkaniowe (rozwój nowych dzielnic i osiedli mieszka­

niowych), przem ysłowe (nowe dzielnice przemysłowo-składowe założone w sąsiedztwie kolei obwodowej), które zwłaszcza po 1990 r. ze względu na upadek przem ysłu stały się terenami poprzemysłowymi, oraz tereny usług. Ge­

neralnie rzecz ujmując, struktura użytkowania ziemi w Łodzi w latach po dru­

giej wojnie światowej zm ieniła się w sposób zasadniczy. O ile w 1945 r. ok. 2/3 powierzchni administracyjnej m iasta stanowiły użytki miejskie, to w połowie lat dziew ięćdziesiątych ten sam obszar użytkowany był w ok. 60% przez użytki techniczne.

Część tych zmian, zwłaszcza rozwój terenów mieszkalnych i przem ysło­

wych, dokonała się przed 1989 r., czyli jeszcze w okresie realnego socjalizmu, znaczące jednak przeobrażenia w użytkowaniu ziemi, a zwłaszcza w prze­

kształceniu istniejących wcześniej terenów przem ysłowych w poprzemysłowe oraz rozwój terenów usług, jest rezultatem ostatnich 15 lat, czyli efektem gos­

podarki rynkowej w mieście przemysłowym, jakim jest Łódź.

Przykładowo tylko przyjrzym y się dwóm formom użytków, które są wyra­

zem przem ian struktury funkcjonalnej terenów miejskich Łodzi po 1989 r. - te­

renom przem ysłowym i terenom usług.

Bardzo wym ownym wyrazem przem ian funkcjonalnych terenów miejskich Łodzi są przekształcenia dokonujące się w obrębie terenów przemysłowych.

Przeprowadzone przez M. Piech (2002) szczegółowe badania nad w ielkością

i charakterem użytkowania terenów przemysłowych Łodzi w pierwszym okre­

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 15

sie przemian ustrojowych, tj. w latach 1988 i 1999, pokazują specyfikę procesu, jakiem u podlegają tereny przemysłowe w tym mieście. Nie wdając się w szcze­

gółową analizę tego zjawiska, zatrzym amy się na trzech tylko param etrach cha­

rakteryzujących ten proces: zmianie wielkości terenów przem ysłowych w grani­

cach administracyjnych miasta, liczbie działek przem ysłowych oraz zmianie w rozmieszczeniu terenów wg dzielnic administracyjnych (tab. 2 ).

Tabela 2. Tereny przemysłowe Łodzi w latach 1988 i 1999

Nazwa dzielnicy

1988 1999 Różnica

pow.

w ha

liczba działek

pow.

w ha

liczba działek

pow.

w ha

liczba działek

Bałuty 304,71 175 259,19 286 -4 5 ,5 2 + 110

Śródmieście 81,85 98 49,28 70 -3 2 ,5 7 -2 8

Polesie 183,55 146 126,10 125 -5 7 ,4 5 -2 1

W idzew 382,05 128 291,24 158 -90,81 +30

Górna 327,38 152 239,02 149 -8 8 ,3 6 - 3

Razem 1279,54 700 964,83 788 -3 1 4 ,7 1 +88

Ź r ó d ł o : M. Piech (2002).

W okresie 12 zaledwie lat, jakie upłynęły od rozpoczęcia zmian ustrojowych w Polsce, wielkość terenów przemysłowych Łodzi zmalała o ponad 300 ha, czyli o blisko 25% stanu z okresu wyjściowego. Oznacza to, że taka powierzch­

nia została wyłączona z użytkowania przemysłowego (przestała pełnić funkcję przemysłową), zachowując zwykle istniejące zabudowania i infrastrukturę tech­

n iczn ą którą przejęły inne funkcje miejskie. Tempo powstawania terenów po- przemysłowych w tym okresie było w Łodzi bardzo duże, a powierzchnia użyt­

kowana przez przem ysł w 1999 r. zbliżyła się pod względem wielkości do tej, jak ą użytkował przem ysł łódzki w 1938 r. (752,63 ha), czyli przed 60 laty.

Drugim interesującym wskaźnikiem, pokazującym charakter dokonujących się przemian, jest liczba działek przemysłowych. M imo znacznego spadku po­

wierzchni terenów przem ysłowych w latach 1988-1999 zarejestrowano w yraź­

ny przyrost liczby działek przemysłowych. Jest to dowodem na zachodzące wewnątrz terenów przem ysłowych podziały, zmierzające do ograniczenia wielkości działki użytkowanej przez pojedynczy zakład. Statystycznie rzecz ujmując, w 1988 r. na jed n ą działkę przem ysłową przypadało średnio 1,83 ha, a w 1999 r. ju ż tylko 1,22 ha. Jest to dowodem na powrót w gospodarce rynko­

wej renty gruntowej, która stanowi znaczący koszt utrzym ania zakładu, stąd

„oszczędności” na wielkości użytkowanej działki.

Trzecia prawidłowość, którą m ożna zaobserwować w omawianym okresie, to wyraźne zmiany w rozmieszczeniu przestrzennym terenów przemysłowych Łodzi. W prawdzie eliminacja tego typu użytkowania nastąpiła we wszystkich pięciu dzielnicach administracyjnych miasta, to jednak największe tempo wy­

pierania terenów przem ysłowych miało miejsce w dzielnicy Śródmieście, gdzie funkcję przem ysłow ą wyeliminowano z blisko 40% powierzchni terenów prze­

mysłowych, jakie istniały jeszcze w 1988 r. Jest to oczywisty znak, że w tej naj­

bardziej centralnej części m iasta następują najbardziej dynamiczne zmiany w użytkowaniu ziemi i to głównie kosztem terenów przemysłowych.

Drugą form ą użytkowania ziemi, która wyraźnie zareagowała na dokonujące się przem iany ustrojowe, są tereny usług. W odróżnieniu do funkcji prze­

mysłowej, która w Łodzi przechodzi wyraźny regres, funkcja usługowa rozwija się i to na terenach opuszczonych przez przemysł, zwłaszcza w śródmiejskim obszarze.

Najbardziej spektakularnymi przykładami rozwoju funkcji usługowej, które zmieniły charakter użytkowania znacznych przestrzeni miejskich Łodzi, jest szkolnictwo wyższe oraz wielkopowierzchniowy handel (hipermarkety).

Z siedmiu państwowych szkół wyższych i jednej wyższej szkoły kościelnej, jakie działały w Łodzi w końcowych latach realnego socjalizmu, w 2002 r.

funkcjonowało w tym mieście siedem szkół państwowych, jedenaście wyższych szkół niepaństwowych i cztery kościelne. Specyfiką lokalizacji obiektów szkol­

nictwa wyższego w Łodzi, wynikającą z genezy zakładanych po 1945 r. pierw­

szych wyższych uczelni w tym mieście, była ich koncentracja w dzielnicy śród­

miejskiej i wykorzystanie dla celów dydaktycznych i naukowych istniejących wcześniej obiektów powstałych z przeznaczeniem na inne funkcje (kamienice, biura, fabryki itp.). Prowadziło to do dużego rozproszenia przestrzennego obiektów uczelni na obszarze dzielnicy śródmiejskiej. W arto tu dodać, że na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych największa uczelnia Ło­

dzi, jak ą jest Uniwersytet Łódzki, użytkowała ponad 80 różnorodnych obiek­

tów, z których zaledwie kilka zostało wybudowanych z przeznaczeniem aka­

demickim.

Zmiany ustrojowe, a zwłaszcza upadek przemysłu w Łodzi i zwolnienie tere­

nów oraz zabudowań pofabrycznych, łączą się z dynamicznym rozwojem szkol­

nictwa wyższego w mieście, w którym w 2 0 0 2 r. kształciło się ok. 100 tys. stu­

dentów. To właśnie część obiektów produkcyjnych i socjalnych należących do zakładów przem ysłowych zostaje wtedy przejęta przez szkoły wyższe, które w Łodzi koncentrują się głównie w dzielnicy śródmiejskiej. Ta zmiana funkcji czytelna w użytkowaniu ziemi w śródmieściu Łodzi jest kolejną charakte­

rystyczną cechą przekształceń funkcjonalnych m iasta przemysłowego.

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 17

Równie dynamicznie rozwija się w Łodzi po 1988 r. handel wielkopo- wierzchniowy. W okresie realnego socjalizmu istniały w m ieście dwa, jak na ówczesne czasy, duże domy towarowe, które pobudowane zostały w dzielnicy centralnej, a ich pierwotna działalność została zawieszona lub zmieniona w la­

tach dziewięćdziesiątych. W 2002 r. działało w Łodzi 16 wielkich powierzch­

niowo hipermarketów, które pobudowane zostały na samodzielnych działkach z dużymi parkingami. Obiekty te otaczają zwartym wianuszkiem obszary ścisłego centrum m iasta oraz obudowują drogi wylotowe z Łodzi (bardzo kon­

trowersyjne lokalizacje), ale jeszcze w obrębie zwartej zabudowy. Powstały one częściowo na dawnych obszarach przemysłowych lub na terenach o m ało inten­

sywnej zabudowie albo nieużytkach miejskich, zmieniając radykalnie charakter ich użytkowania. Skala tych obiektów, ich aktywna funkcja oraz charakter użyt­

kowania działek są nowym elementem w strukturze funkcjonalnej terenów miejskich Łodzi.

Procesy przemian struktury funkcjonalnej Łodzi, analizowane poprzez cha­

rakter użytkowania terenów miejskich, w skazują na dynamiczne eliminowa­

nie, zwłaszcza ze śródmieścia miasta, tradycyjnej, często powstałej jeszcze w XIX w. funkcji przemysłowej i zastępowanie jej szeroko rozum ianą funkcją usługową. Proces ten wyraźnie wskazuje na zmianę rangi m iasta i zastępowanie dominującej do początku lat dziewięćdziesiątych funkcji przemysłowej funkcją usługową o charakterze metropolitalnym.

4. Struktura demograficzna Łodzi i jej przemiany

Zmiany w strukturze funkcjonalnej miasta, a zwłaszcza upadek głównej jego funkcji, jak ą niewątpliwie był przemysł, znalazły swoje odbicie w przemianach ludnościowych oraz przestrzennej strukturze demograficznej Łodzi.

W latach 1990-2001 liczba mieszkańców Łodzi zmniejszyła się o ponad 61 tys. osób, czyli o 7,2% stanu z 1990 r. i na koniec 2001 r. wynosiła 786,5 tys.

Jest to znaczny ubytek m ieszkańców miasta spowodowany trwałym i po­

głębiającym się ujemnym przyrostem naturalnym oraz odpływem migracyjnym, zwłaszcza młodej generacji. Ubytek ludności, jaki nastąpił w Łodzi po 1990 r., przerwał trwający od 1945 r. przyrost liczby mieszkańców m iasta i jest wido­

mym znakiem dokonujących się w ostatnich latach przemian.

Natężenie przemian demograficznych w granicach administracyjnych Łodzi wykazuje wyraźne zróżnicowanie przestrzenne (tab. 3), które jest mniej widocz­

ne w liczbach bezwzględnych, bardziej natomiast w ujęciu procentowym.

Najbardziej dynamicznie postępuje w Łodzi proces wyludniania dzielnicy Śródmieście. W om awianym okresie ubyło z tej dzielnicy około 13 tys. osób, co

2 - Przemiany...

Tabela 3. Przemiany ludnościowe Łodzi w latach 1990-2001

Dzielnica administra­

1990 2001 Różnica 1990-2001

liczba gęstość liczba gęstość liczba gęstość

cyjna mieszkańców zaludnienia mieszkańców zaludnienia mieszkańców zaludnienia (w tys.) (osoby/m 2) (w tys.) (osoby/m2) (w tys.) (osoby/m2)

Bałuty 245,8 3116 225,0 2847 -2 0 ,8 -2 6 9

Górna 200,3 2786 182,7 2542 -1 7 ,6 -2 4 4

Polesie 166,6 3621 153,9 3346 -1 2 ,7 -2 7 5

Śródmieście 99,2 14595 86,2 12682 -1 3 ,0 -1 9 1 3

W idzew 136,3 1501 139,0 1531 +2,7 +30

Ogółem 848,2 2881 786,5 2672 -6 1 ,4 -2 0 9

Ź r ó d ł o : „Rocznik statystyczny miasta Łodzi 2002”, Urząd Statystyczny w Łodzi.

stanowi aż 13,1% stanu z 1990 r. N a przeciwnym biegunie znalazła się dzielni­

ca W idzew, w której, jako jedynej w całej Łodzi, nastąpił niewielki przyrost mieszkańców o 2,7 tysiąca, czyli około 2% stanu z roku 1990. W pozostałych dzielnicach ubytek liczby ludności oscylował w granicach 7 , 6 - 8 , 8 %, a w licz­

bach bezwzględnych był on największy w dzielnicach Bałuty oraz Górna.

Generalnie zaobserwowane zmiany potwierdzają znane z innych dużych miast, funkcjonujących przez lata w gospodarce rynkowej, tendencje charakte­

ryzujące się wyludnieniem śródmieść i przejmowaniem koncentracji ludności na obszary zewnętrzne. Specyfiką Łodzi, wynikającą z jej genezy oraz domi­

nującej funkcji przemysłowej, zlokalizowanej m.in. w centrum miasta, była i jest nadal bardzo silna koncentracja mieszkańców w Śródmieściu, co potwier­

dzają ogromne gęstości zaludnienia w tej dzielnicy. W 1990 r. na każdym km 2 mieszkało tu prawie 14,6 tys. osób, co w porównaniu z drugą w kolejności dzielnicą miasta - Polesie (3,6 tys. osób na km2) - wyraźnie wskazuje na skalę tej koncentracji.

Rozpoczęty po 1990 r. proces wyludniania Łodzi, w tym głównie dzielnicy Śródmieście widoczny jest również w największym spadku gęstości zaludnienia na tym obszarze. W omawianym okresie gęstość zaludnienia w Śródmieściu Łodzi zmalała aż o 1913 osób na km 2 (w następnej kolejnej dzielnicy Polesie 0 275 osób na km 2), wciąż jednak jest ona ogromna (12 682 osoby na km 2) 1 wyraźnie dominująca w całym mieście.

Rezygnując z dalszej analizy przemian w strukturze demograficznej Łodzi, stwierdzić można, że w okresie po 1989 r. miasto przeżywa silny kryzys dem o­

graficzny, odznaczający się znacznym ubytkiem mieszkańców. Proporcjonalnie

najbardziej wyludnia się Śródmieście, choć koncentracja mieszkańców na tym

obszarze jest nadal ogromna, a uruchomiony proces dekoncentracji ludności

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 19

znajduje się we wstępnej fazie. W tym zakresie Łódź nadal daleko odbiega, zwłaszcza modelem gęstości zaludnienia, od wykształconych wielkich m etropo­

lii europejskich.

5. Przemiany przestrzennej struktury społecznej Łodzi

Ponad 45-letni okres funkcjonowania miasta w ustroju realnego socjalizmu oraz jego robotnicza przeszłość ukształtowała dość jednorodną strukturę społeczną na terenach miejskich Łodzi. Okres okupacji hitlerowskiej i zagłada zróżnicowanej społecznie ludności żydowskiej, a także wyjazd znacznej części mieszkańców Łodzi pochodzenia niemieckiego oraz konsekwentnie prowadzo­

na w okresie powojennym polityka egalitaryzmu społecznego doprowadziły do bardzo silnego przemieszania różnych grup społecznych w przestrzeni m iej­

skiej. Istniejące w Łodzi do 1989 r. niewielkie enklawy m ieszkańców o nieco wyższym statusie społecznym lub m aterialnym (zlokalizowane głównie w śród­

mieściu) związane były z uprzywilejowaną grupą wysokich działaczy partyj­

nych oraz profesorów wyższych uczelni, którzy zadomowili się w tym mieście po drugiej wojnie światowej w związku z utworzeniem w Łodzi kilku szkół wyższych. Stan taki istniał w przestrzeni społecznej miasta praktycznie do początku lat dziewięćdziesiątych.

Przemiany ustrojowe w odniesieniu do struktury społecznej zaowocowały dość szybkim i wyraźnym rozwarstwieniem, głównie materialnym, m ieszkań­

ców Łodzi. Upadający przemysł pozostawił po sobie znaczną liczbę, sięgającą kilkudziesięciu tysięcy bezrobotnych, których status społeczny gwałtownie się obniżył. Powstały w strukturze przestrzennej miasta znaczne enklawy biedy i patologii społecznej, które objęły różne fragmenty m iasta i to zarówno po­

łożone w Śródmieściu, ja k i na peryferiach Łodzi. Skalę zjawiska pauperyzacji społeczeństwa Łodzi określa liczba zarejestrowanych bezrobotnych, których w 1995 r. było prawie 69,5 tys., a w 2001 roku 61,9 tys., co oznacza, że stopa bezrobocia w ostatnim okresie wyniosła 17,8% i była największa wśród wszyst­

kich dużych miast w Polsce (stan w roku 2001).

Na drugim biegunie drabiny społecznej znalazła się grupa, o wiele mniej licz­

na, przedsiębiorców, wysokich urzędników, zwłaszcza instytucji finansowych, ubezpieczeniowych czy samorządowych, a także niewielka grupa wysoko opłacanych specjalistów głównie z zakresu medycyny, ekonomii, prawa, m arke­

tingu, wolnych zawodów itp. Status materialny tej grupy społecznej zaznaczył

się w przestrzeni m iasta powstaniem, głównie na jego peryferiach, niewielkich

osiedli czy pojedynczych rezydencji mieszkalnych o wysokim standardzie.

Proces przemian struktury społecznej przestrzeni miejskiej Łodzi w pierw­

szym okresie przekształceń ustrojowych odznacza się kilkoma charakterystycz­

nymi właściwościami:

1. Nastąpiło silne rozwarstwienie społeczności miasta. Powstała duża ilościo­

wo grupa ludności biednej, o niskim statusie materialnym i niewielka grupa lud­

ności zamożnej. Praktycznie w społeczności Łodzi nie wyłoniła się do tej pory znaczniejsza ilościowo warstwa średnia.

2. Głównym powodem rozwarstwienia społecznego w przestrzeni miejskiej jest status materialny. Inne czynniki, występujące w dużych miastach wielu kra­

jów świata, takie jak: pochodzenie rasowe, narodowe czy przynależność religij­

na, w Łodzi nie m ają wpływu na przestrzenną strukturę społeczną.

3. W przestrzeni m iasta nadal występuje silne przemieszanie społeczne, z jednym tylko wyjątkiem. Są nim nowe osiedla mieszkaniowe na obrzeżach Łodzi. Świadczy to o początkowej dopiero fazie kształtowania się nowej struk­

tury przestrzenno-społecznej miasta, choć aktywność tego procesu jest bardzo dynamiczna.

4. Problem em urbanistycznym, a - co za tym idzie - również społecznym Łodzi, jest śródmieście tego miasta, w którym obecnie koegzystują zarówno grupy zaliczane do m arginesu społecznego, jak również część tworzącej się kla­

sy średniej (np. pracownicy wyższych uczelni), a także niewielkie enklawy m ieszkańców o wysokim statusie materialnym. Zapewne rewitalizacja tej części m iasta radykalnie zmieni również jej profil społeczny.

5. Istotnym problem em społecznym Łodzi są również duże fragmenty miasta powstałe w okresie realnego socjalizmu (dzielnice i osiedla bloków mieszka­

niowych). Zasiedlenie tych obszarów odbywało się na zasadach „przydziałów m ieszkań”, co miało prowadzić do egalitaryzmu społecznego. Po zmianach ustrojowych i zróżnicowaniu materialnym mieszkańców zamożniejsza część społeczności Łodzi opuszcza te dzielnice, biedniejsza (zwłaszcza bezrobotni) nie jest w stanie utrzymać dotychczasowego standardu wielu bloków czy m iesz­

kań, które w ten sposób tracą również swoją wartość społeczną.

6 . Procesy społeczne zachodzące w Łodzi przez cały okres zapoczątkowany zmianami ustrojowymi są dynamiczne i bardzo wyraźnie dostrzegalne w prze­

strzeni miejskiej.

6. Wnioski

Dokonana analiza, a zwłaszcza przykłady przemian struktury przestrzennej

Łodzi w warstwach: morfologicznej, funkcjonalno-przestrzennej, demograficz­

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 21

nej i społecznej, pozw alają na sformułowanie odpowiedzi na pytania postaw io­

ne w pierwszej części pracy.

1. Stosunkowo krótki, bo liczący zaledwie kilkanaście lat okres, jaki upłynął od formalnych decyzji o zmianie ustroju społeczno-politycznego w naszym kra­

ju, jest już zauważalny w strukturze przestrzennej m iasta przemysłowego, jakim jest Łódź. Zm iany te dotyczą wszystkich warstw tworzących strukturę prze­

strzenną Łodzi, choć ich tempo i dynamika są bardzo zróżnicowane.

Przemiany w warstwie morfologicznej objęły głównie (w ograniczonym za­

kresie przestrzennym) peryferia m iasta i związane są z tworzeniem nowych osiedli lub rezydencji mieszkaniowych, które zarówno planem (duże po­

wierzchniowo działki, luźna zabudowa w otoczeniu zieleni), jak i fizjonomią zabudowy (budynki projektowane indywidualnie) w yróżniają się w dotychcza­

sowej strukturze morfologicznej miasta. Nowymi, odmiennymi jednostkam i morfologicznymi Łodzi są również obszary wydzielone w tkance miejskiej i specyficznie zorganizowane i zbudowane z przeznaczeniem na hipermarkety.

Przemiany funkcjonalne struktury przestrzennej Łodzi objęły przed wszyst­

kim tereny przemysłowe, które stały się głównym „dawcą” przestrzeni m iej­

skiej (zmniejszenie o około 25% terenów użytkowanych przez przemysł) przej­

mowanej w dużym stopniu przez usługi. Przekształcenia funkcjonalne wyraźnie wskazują nie tylko na upadek przemysłu, który był przez blisko dwa wieki główną siłą napędową miasta, ale również na ponowne uruchomienie m echa­

nizmów renty gruntowej, która staje się ważnym czynnikiem ograniczającym m iejską przestrzeń funkcjonalną.

Przekształcenia demograficzne widoczne są w Łodzi poprzez znaczne zmniejszenia ogólnej liczby mieszkańców (o ponad 61 tys.) oraz wyludnienie głównie dzielnicy Śródmieście, co jednak w niewielkim tylko stopniu ograni­

czyło ogrom ną koncentrację ludności w tej części miasta (gęstość zaludnienia w 2001 r. wynosiła w Śródmieściu 12 682 osoby na km 2).

W warstwie społecznej struktury przestrzennej Łodzi nastąpiło wyraźne roz­

warstwienie. Powstały dwie główne grupy: duża ilościowo ludzi biednych, bez­

robotnych, wśród których rozwija się patologia społeczna, oraz niewielka, ale dostrzegana grupa ludności zamożnej. W Łodzi brak wyraźnie wykształconej warstwy średniej. Brak również, z niewielkim wyjątkiem, wyraźnego rozw ar­

stwienia społecznego w przestrzeni miejskiej, która pod tym względem jest nadal silnie przemieszana.

2. Odpowiedź na drugie pytanie, wymagająca określenia tempa za­

chodzących przemian w strukturze przestrzennej Łodzi, jest dość trudna, brak bowiem ścisłych i porównywalnych mierników zachodzących zmian w m orfo­

logii, funkcji, demografii czy procesach społecznych. Nie dając zatem odpowie­

dzi liczbowej, na podstawie przeprowadzonych analiz i obserwacji można w przybliżeniu ustalić dynamikę przemian zachodzących w omawianych war­

stwach tworzących strukturę przestrzenną Łodzi.

Najmniej dynamicznie zmieniła się w badanym okresie struktura morfolo­

giczna Łodzi, zwłaszcza w odniesieniu do planu miasta, który z wyjątkiem nie­

wielkich fragmentów nie uległ przebudowie. Bardziej widoczne są natomiast przem iany w zakresie fizjonomii zabudowy, głownie za sprawą nowych budyn­

ków, w których m ieszczą się różnorodne usługi (banki, hipermarkety, szkoły wyższe itd.) oraz indywidualnej zabudowy mieszkaniowej.

D rugą warstw ą pod względem tempa przemian jest struktura demograficzna Łodzi, która wykazuje zmiany globalne (ubytek mieszkańców miasta), mniej jednak dostrzegalne są przemiany wewnętrzne, które mogłyby świadczyć o kształtowaniu nowej struktury miasta. Zaobserwowane sygnały większego niż w innych dzielnicach ubytku ludności w Śródmieściu oraz zmniejszania gęstoś­

ci zaludnienia na tym obszarze zdają się wskazywać na zupełnie początkową fazę przemian struktury przestrzenno-demograficznej Łodzi.

Znacznie bardziej dynamiczne i wyraźnie widoczne są natomiast prze­

kształcenia w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej miasta. Duży, blisko 25%, ubytek terenów pełniących funkcje przemysłowe, a zwłaszcza rugowanie tej, do niedawna głównej, funkcji Łodzi z obszarów Śródmieścia i zastępowanie jej funkcją usługow ą wskazuje, iż przemiany funkcjonalne nabierają tu odpowied­

niego tempa.

Największe jednak zmiany dokonały się w Łodzi w strukturze społecznej, głównie na skutek wyraźnego rozwarstwienia ekonomicznego społeczności miasta, ale również ze względu na głębokie przeobrażenia mentalnościowe.

Bezrobocie, bieda i patologia społeczna dotknęły w analizowanym tu okresie znaczną część dawnej klasy robotniczej, która w ustroju realnego socjalizmu, przynajmniej ideologicznie i propagandowo, kreowana była na dominującą część społeczeństwa. Te zmiany w strukturze społecznej nie zaowocowały jesz­

cze wyraźnymi przesunięciami w przestrzeni miasta, które prowadziłyby do po­

wstania zamkniętych obszarów biedy czy bezrobocia.

3. Odpowiedź na poprzednie pytanie ułatwia ostateczną konkluzję całej pra­

cy, będącą jednocześnie próbą ustosunkowania się do treści ostatniego pytania.

Przemiany struktury przestrzennej Łodzi, miasta które wyrosło w okresie ka­

pitalistycznego rozwoju przem ysłu w naszym kraju, po powrocie do gospodarki rynkowej są bardzo zróżnicowane. Najbardziej stabilnym elementem tej struk­

tury jest tkanka miejska organizowana w różnych okresach politycznych i eko­

nomicznych, w jakich rozwijała się Łódź od dwóch wieków. Każdy z tych okre­

Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej. 23

sów dokładał „swoje cegiełki” do struktury morfologicznej Łodzi, utrwalając jednocześnie jej przeszłość.

Mniej trw ałą okazała się struktura funkcjonalna, zwłaszcza dominacja prze­

mysłu w przestrzeni miejskiej. Kryzys ekonomiczny i zmiany orientacji poli­

tycznej doprowadziły do upadku głównej funkcji miasta, jakim był przemysł włókienniczy i przekształceń funkcjonalnych zajmowanych przez ten przemysł terenów. Wydaje się, że Łódź na trwałe przestaje być miastem włókienniczym, czy jednak będzie w pełni wykształconym miastem m etropolitalnym - pokaże czas.

Najmniej trwałym, czyli najszybciej zmieniającym się czynnikiem struktury przestrzennej miasta są stosunki społeczne. Przemiany polityczne i ekonomicz­

ne, zwłaszcza uruchomienie wolnego rynku, prywatyzacja podmiotów gospo­

darczych, brak pełnej opieki socjalnej, w krótkim czasie doprowadziły do zm ia­

ny warunków życia w mieście, wyraźnych podziałów społecznych i zmian mentalnościowych. W ydaje się, że społeczeństwo Łodzi przeżyło najw iększą i najgłębszą przemianę, która nie znajduje jeszcze wyraźnego przełożenia prze­

strzennego.

Przedstawione rozważania na temat przemian struktury przestrzennej miasta przemysłowego, jakim jest Łódź, wyraźnie w skazują na konsekwencje transfor­

macji ustrojowej, która z różną siłą i dynamiką uruchom iła procesy prze­

kształceń przestrzennych. Zbyt krótki okres, jaki upłynął od zapoczątkowania tej transformacji, nie pozwala jeszcze określić wyraźnego m odelu przyszłej struktury przestrzennej, do jakiego zmierza Łódź (Liszewski, 1997). M ożna je d ­ nak już dziś powiedzieć z dużą dozą prawdopodobieństwa, że procesy transfor­

macji politycznej zapoczątkowane w 1989 r. mieć będą znaczący wpływ na przyszłe oblicze struktury przestrzennej Łodzi, która - jak wszystko na to w ska­

zuje - przestanie być mono funkcyjnym miastem przemysłowym z dom inacją przemysłu włókienniczego. W ten sposób, po upływie blisko 210 lat, kończy się w historii Łodzi okres dynamicznego rozwoju miasta włókienniczego.

Literatura

BROMEK K. (1964), R ozw ój demograficzny regionu Krakowa w okresie o d 1869 do 1950, „Zeszyty N a­

ukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne”, nr 9.

CONZEN M.R.G. (1960), The Plan Analysis o f an English City Centre. Lund Studies in Geography.

8.24.

JAKÓBCZYK-GRYSZKIEWICZ J. (2002), Użytkowanie ziemi w granicach administracyjnych Łodzi, Plan­

sza XXVI. W: Atlas miasta Łodzi, red. S. Liszewski, Łódź.

KACZMAREK S. (2001), Rewitalizacja terenów poprzemysłowych. N ow y w ym iar w rozwoju miast, Łódź.

KOTER M. (1961), Geneza układu przestrzennego Łodzi przem ysłow ej, Warszawa.

K o t e r M. (1974), Fizjonomia, morfologia i morfogeneza miasta. P rzegląd rozwoju oraz p ró b a uściśle­

nia pojąć, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”, Seria II, z. 55.

KOTER M. (1979), Struktura morfogenetyczna wielkiego miasta na przykładzie Łodzi, „Acta Uniyersita- tis Lodziensis”, Seria II, z. 21.

L isz e w sk i S. (1977), Tereny miejskie a struktura przestrzenna Łodzi, Łódź.

L

S. (1997), Przem iany funkcjonalne i przestrzenne terenów przem ysłowych Łodzi Zeszyty

IGiPZ PAN”, nr 46. ^

O s t r o w s k i w . (1949), Świetna Karta z dziejów planowania w Polsce, 1815-1830, Warszawa.

PIECH M. (2002), Przem iany terenów przem ysłow ych Łodzi w latach 1938-1999, Plansza XXVI.

W: Atlas miasta Łodzi, red. S. Liszewski, Łódź.

WĘCŁAWOWICZ G. (1988), Struktury społeczno-przestrzenne w miastach Polski, W ro cław .

PRZEMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ MIAST W SFERZE FUNKCJONALNEJ I SPOŁECZNEJ OPOLE 2004

Andrzej ZBOROW SKI Uniwersytet Jagielloński

PODEJŚCIE FUNKCJONALNO-STRUKTURALNE W BADANIACH DELIMITACJI

OBSZARÓW METROPOLITALNYCH W POLSCE (PRZYKŁAD KRAKOWA)

1. Wprowadzenie

Szerokie otwarcie się krajów i regionów na przepływ ludzi, kapitału, infor­

macji towarów, idei oraz religii, określane mianem procesu globalizacji lub też mundializacji, łączy się z dwoma podmiotami: korporacjami transnarodowymi (TNC, MNC) i przede wszystkim z wielkimi metropoliami (Dicken, 1998; Ku­

kliński, 2000). Metropolie te stały się współcześnie węzłami globalnej sieci

„miast światowych”, która została rozpięta ponad granicami państw narodo­

wych. Miasta te przejęły i przejm ują nadal funkcje decyzyjne i kontrolne w ska­

li ponadnarodowej, proces ten jest określany mianem metropolizacji. Towa­

rzyszą mu daleko idące przekształcenia struktury przestrzenno-funkcjonalnej (Parysek, 2002), a także społecznej (Jałowiecki, 2000).

W tym elitarnym „klubie metropolitalnym” najwyższą pozycję zajm ują trzy miasta „dominujące” : Nowy Jork, Londyn i Tokio; kolejne dziesięć pozycji przypada m.in. na: Berlin, Brukselę, Paryż, Frankfurt i Zurych; około dwudzie­

stu innych m iast przynależy do trzeciej grupy „drugorzędnych miast świato­

wych” (Knox, 1994). Funkcje metropolitalne miast światowych wypełnia zatem

dość ograniczona liczba m iast globalnych, brak wśród nich dużych ośrodków

miejskich Europy Środkowej i Wschodniej.

2. Pojęcie obszaru metropolitalnego

Termin „metropolia” wywodzi się z greckiego metropolis oznaczającego miasto macierzyste. W języku polskim słowo metropolia posiada cztery od­

mienne konotacje:

1 . m etropolia zgodna z tradycją grecką oznacza miasto-państwo, które sprawuje władzę polityczną i gospodarczą nad podporządkowanymi sobie ko­

loniami;

2 . m etropolią w okresie kolonialnym zwykło się określać państwo-hegemona sprawującego władzę na skolonizowanych przez siebie terenach;

3. m etropolią określa się jednostkę podziału terytorialnego kościoła obrzędu rzymskokatolickiego i obrządków wschodnich, skupiającą diecezje, na czele której stoi arcybiskup;

4. metropolia to miasto spełniające funkcje stołeczne w państwie, czasem w regionie.

W spółcześnie w odniesieniu do dużych miast za m etropolię uznaje się duże miasto, szczególnie to, które wyróżnia się koncentracją politycznej i kulturalnej siły, pełni funkcje kontrolne i zarządzające we współczesnej gospodarce świato­

wej i wykazuje silne powiązania z innymi obszarami metropolitalnymi.

Z m etropolią utożsam ia się pojęcie obszaru metropolitalnego, wywodzące się ze Stanów Zjednoczonych, po raz pierwszy wprowadzone w trakcie spisu lud­

ności w 1910 r. Termin ten został zamieniony w 1950 r. pojęciem „Standard M etropolitan Area”, w skrócie SMA - „statystyczny obszar metropolitalny”.

Obszar ten tworzył ośrodek miejski o liczbie ludności co najmniej 50 tys.

mieszkańców, który oddziaływał na strefę zewnętrzną zamieszkiwaną przez więcej niż 50 tys. osób, pracujących w większości poza rolnictwem. W 1960 r.

powołano „Standard M etropolitan Statistical Area” (SMSA) - „standardowe metropolitalne obszary statystyczne”, do delimitacji których zastosowano: po­

tencjał ludności, poziom gęstości zaludnienia i udział pracujących poza rolnic­

twem. W obrębie SMSA Biuro Spisów USA wyróżniło „Urbanized Area” -

„obszary zurbanizowane”, obejmujące tylko tereny zabudowane. W 1990 r. sys­

tem ten został zrestrukturyzowany poprzez wydzielenia trzech typów obszarów (Rubenstein, 2003):

- „M etropolitan Statistical A rea” (MSA) — „metropolitalne obszary statys­

tyczne”, które grupują hrabstwa (counties) z miastem centralnym, liczącym 50 tys. i więcej mieszkańców, a liczba ludności całego obszaru przekracza 100 tys. osób;

- „Consolidated M etropolitan Statistical Area” (CMSA) - „skonsolidowane

statystyczne obszary m etropolitalne”, liczące powyżej 1 miliona mieszkańców;

Podejście funkcjonalno-strukturalne w badaniach delimitacji. 27

- „Primary M etropolitan Statistical Areas” (PMSA) - „statystyczne obszary metropolitalne pierwszego rzędu”, które są oddzielnymi częściami „CM SA”.

Za tymi sucho brzmiącymi terminami statystycznymi kryją się rozlegle je d ­ nostki funkcjonalne, rozciągające się nawet do 100 mil od centrum miasta głównego. Jednostki te, zwane obszarami metropolitalnymi, składają się z: m ia­

sta centralnego niemal całkowicie zabudowanego, przedmieść - suburbiów, przestrzeni wolnych od zabudowy, w tym obszarów upraw rolnych, dużych centrów handlowych, ale też administracyjnych, położonych w strefie zewnętrz­

nej miasta centralnego, nowych przestrzeni miejskich, m.in. tzw. „edge city” -

„miasto obrzeżne”. Obszary te są połączone gęstą siecią autostrad zapew­

niających dogodny dojazd do pracy do miasta centralnego, względnie prze- mysłowo-usługowych suburbiów.

Jakkolwiek jednym z często stosowanych w literaturze światowej kryteriów jest liczba mieszkańców ośrodka centralnego i całego obszaru metropolitalnego, który powinien przekraczać 1 min osób, to znacznie istotniejsze współcześnie są cechy wskazujące na rolę metropolii jako węzłów w globalnej sieci połączeń, a także ośrodków innowacji kulturalnych i politycznych.

3. Polska sieć metropolitalna

Wspomniany powyżej brak miast metropolitalnych w regionie Europy Środko­

wej i Wschodniej nie oznacza obecności w omawianej przestrzeni dużych miast, które pretendują do miana metropolii. W wielu opracowaniach zajmujących się klasyfikacjami metropolii, przede wszystkim europejskich, odnajdujemy polskie główne miasta w sieci metropolii europejskich (Parysek, 2002; Treuner, Foucher, 1994; Bonavero, Conti, 1996; Dematteis, 1996). Najwyższą rangę w układach metropolitalnych przypisuje się Warszawie, zaliczanej do subkontynentalnych metropolii Europy. Do potencjalnych metropolii subkontynentalnych włączane są: Kraków, Poznań, Wrocław oraz Trójmiasto. Ośrodki te figurują bardzo często w wielu innych projektach sieci metropolitalnych Europy. Obok wymienionych czterech miast jako metropolie narodowe uznaje się: Białystok, Katowice, Lublin, Łódź i Szczecin (Parysek, 2002). Ośrodki te figurują ze zmienną częstotliwością w wielu opracowaniach prezentujących sieć głównych miast europejskich.

4. Podstawowe koncepcje i ujęcia

W badaniach ośrodków wielkomiejskich możemy wyróżnić trzy podejścia czy też ujęcia układów osadniczych dużych miast: podejście strukturalne, po­

dejście hierarchiczno-funkcjonalne, podejście sieciowe (rys. 1). Za każdym

Podejście strukturalne (hom ogeniczność terytorialna)

® = ® = © = ( D )

® ©

(o b sz a r m etrop o litaln y )

© ©

Podej ście hierarchiczno-funkcjonalne

Podejście sieciow e

Rys. 1. Ujęcia wielkomiejskich układów osadniczych Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie Cristaldi (1994).

z tych podejść stoją inne założenia teoretyczne, kryteria delimitacji, główne mierniki analityczne, a także charakterystyczne typy procesów będących pod­

staw ą analizy (Cristaldi, 1994).

Chronologicznie najstarszym, a jednocześnie bardzo często stosowanym w literaturze przedmiotu przez geografów, ale też urbanistów, jest ujęcie struk­

turalne. Zakłada ono homogeniczność przestrzenną delimitowanej jednostki jako jednego z typów regionu geograficznego. Głównymi miernikami delimito- wanego obszaru (aglomeracja miejska, obszar zurbanizowany) są: gęstość za­

ludnienia, a także wskaźniki aktywności pozarolniczej, np. odsetek zatrudnio­

nych poza rolnictwem, odsetek utrzymujących się z pozarolniczego źródła.

W ujęciu tym nie rozw aża się relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi

częściami obszaru zurbanizowanego. Istnieje wiele delimitacji polskich aglom e­

Podejście funkcjonalno-strukturalne w badaniach delimitacji. 29

racji wielkomiejskich przeprowadzonych zgodnie z podejściem strukturalnym (Liszewski, 2002; Rykiel, 2002). W tej samej konwencji opracowane zostały

„polskie obszary metropolitalne” w latach pięćdziesiątych, przez zespół pra­

cowników Uniwersytetu w Berkeley (Atlas M etropolii Polskich, 2002). Podejś­

cie strukturalne stanowiło także podstawę delimitacji obszarów m etropolital­

nych opracowanej przez Unię Metropolii Polskich (UMP) (Lex Metropolis, 1998). W yróżniono tu jedenaście obszarów metropolitalnych, w tym trzy o cha­

rakterze konurbacji: Górnośląski Obszar M etropolitalny - GOM, Bydgosko- -Toruński Obszar M etropolitalny - BTOM oraz Trójmiejski Obszar M etropoli­

talny - TOM. Obok nich wydzielono metropolie: białostocką krakowską, lubelską łódzką, poznańską szczecińską, warszaw ską i wrocław ską (rys. 2 ).

Również kryterium strukturalne legło u podstaw zaproponowanej ostatnio przez

Rys. 2. Polskie obszary metropolitalne w 1998 r.

Ź r ó d ł o : Lex Metropolis (1998).