Przepisy prawa geologicznego i górniczego oraz aktów wykonawczych okre
ślają zakres obowiązków przedsiębiorcy górniczego, przewidując zakończenie prac górniczych fazą rekultywacji. Nie zawierają one jednak regulacji do
tyczących fazy następnej, tj. zagospodarowania7.
Rekultywacja jest obowiązkiem użytkownika wyrobiska. Każdy użytkow
nik powinien posiadać program rekultywacji sporządzony przez specjalistów (zob. tab. 2).
Tabela 2. Rekultywacja i zagospodarowanie gruntów przekształconych działalnością górniczą (w hektarach) 8
Lata
Grunty pod działal
nością górniczą (stan w dn. 31 XII)
Grunty w ciągu roku Grunty zrekultywowane i zagospodarowane przeka
zane innym użytkownikom zrekultywowane zagospodarowane
1995 52 694 1360 629 1633
2 0 0 0 44 991 2340 574 1511
2 0 0 1 43 410 1293 943 1051
* Dotyczy gruntów przejętych przez przedsiębiorstwa górnicze oraz gruntów innych użytkowników.
Ź r ó d ł o : „Rocznik Statystyczny” (2002), Ochrona Środowiska, opracowanie GUS z danych Wyższego Urzędu Górniczego.
Różne są poglądy na temat sposobów i kierunków rekultywacji terenów zdegradowanych. W przypadku wyrobisk nie zawsze jest możliwe i opłacalne przywrócenie ich pierwotnych walorów użytkowania. Przed przystąpieniem do rekultywacji terenów zdegradowanych należy określić cel i sposoby ich zago
spodarowania oraz użytkowania. Stanowi to punkt wyjścia do ustalenia nie tyl
ko technicznych m etod odtworzenia, ale również do kształtowania układów
7 Ustawa z dnia 4 lutego 1994, Praw o geologiczne i górnicze, DzU nr 27, poz. 96.
przyrodniczych danego terenu. W tematyce poświęconej rekultywacji nie spo
sób pominąć jej biologicznych i technicznych aspektów.
Na ogół wyróżnia się dwa etapy rekultywacji:
a) te c h n ic z n ą , zwaną tez podstawową, która obejmuje ukształtowanie rzeźby terenu, uregulowanie stosunków wodnych, detoksykacje utworów bezglebo- wych, odtworzenie gleb (metodami technicznymi) i budowę dróg dojazdowych,
b) b io lo g ic z n ą , obejm ującą zabiegi polegające na wytworzeniu warstwy gle
bowej czynnej biologicznie przez m echaniczną uprawę gruntu, nawożenie orga
niczne i mineralne oraz uprawę roślin próchnico twórczych.
W procesach rekultywacji stosuje się różne zabiegi techniczne i biologiczne.
Ich celem jest przywrócenie życia biologicznego na gruntach zdewastowanych.
Zakres tych prac zależy od typu nieużytku, właściwości gruntu i - co jest szcze
gólnie ważne - od przyjętego kierunku zagospodarowania.
W przypadku terenów zdegradowanych przeznaczonych na cele rekreacyjne (dotyczy to przede wszystkim wyrobisk przewidzianych na kąpieliska) wiele prac można wykonać w ramach rekultywacji technicznej. Odnowa biologiczna i zagospodarowanie przedplonowe niezbędne są jedynie dla terenów zielonych.
Rozwiązaniem optymalnym jest sporządzenie planu zagospodarowania wyrobi
ska z chwilą jego eksploatacji. Umożliwia to odpowiednie wyprofilowanie zbo
czy i pogłębień przewidzianych do wypełnienia wodą.
Do najczęściej wykorzystywanych rekreacyjne nieużytków, które nie wyma
gają specjalnego przystosowania, należą nawodnione tereny po eksploatacji żwiru, piasku, gliny i iłów. Na ogół trudno je zrekultywować na cele rolnicze i leśne, natomiast z powodzeniem m ogą być wykorzystywane jako tereny rekre- acyjne, jeśli w wyrobiskach utrzymuje się stały poziom wody dzięki zasilaniu ich wodami gruntowymi.
Pozytywnym przykładem przystosowania terenów powyrobiskowych na cele rekreacyjne za granicą jest rejon podparyski. Eksploatację piasków i żwirów prowadzono tam z uwzględnieniem szczegółowych projektów adaptacji tych obszarów na baseny kąpielowe oraz inne obiekty sportowe i rekreacyjne. Z ko
lei w byłej NRD wykorzystano na cele rekreacyjne tereny po eksploatacji węgla brunatnego W Polsce m amy też liczne przykłady wyzyskania terenów po wyro
biskach (Chwastek, Żuławski, 1981). W ymienieni autorzy dowodzą, że wiele przedsięwzięć m ożna łatwo zrealizować w trakcie eksploatacji złoża. Te same działania po zakończeniu prac górniczych są kosztowne i trudne technicznie.
Najlepiej jest przed rozpoczęciem eksploatacji złoża, na terenie którego pla
nuje się w przyszłości obiekty wypoczynkowe, ocenić głębokość zalegania su
rowców oraz poziom wód gruntowych wraz z ich wahaniami. Na tej podstawie możemy określić przyszłe zagospodarowanie wyrobiska oraz metody eksploata
Problematyka terenów poeksploatacyjnych na obszarach miejskich. 173
cji złoża, które zapewnią odpowiednią głębokość i ukształtowanie zboczy kąpieliska, dna zboczy i nadkładu na całym terenie.
Na zrekultywowanych już technicznie terenach powyrobiskowych (odpo
wiednie wyprofilowanie skarp i zniwelowanie pozostałego terenu) można prze
prowadzić rekultywację biologiczną. Dotyczy ona obszarów przeznaczonych na zieleń parkow ą i obejmuje szereg zabiegów. Przykładem tego jest wykorzysta
nie na terenie Bydgoszczy wyrobisk gliny, które po odpowiednim zagospodaro
waniu tw orzą atrakcyjny, otoczony pasem zieleni, akwen położony wewnątrz obszarów miejskich.
Celom wypoczynkowym m ogą również służyć z powodzeniem, po odpo
wiednim zrekultywowaniu małe naturalne zbiorniki wodne, tzw. oczka polo- dowcowe, starorzecza (często traktowane jako nieużytki) lub zbiorniki mało przydatne do celów gospodarczych. Koszt ich adaptacji jest niewielki. W zbior
nikach o dnie mulistym i częściowo zarośniętych brzegach można instalować baseny pływające, chroniąc w ten sposób roślinność. N adają się one również na kąpieliska.
Niewielkie dotychczas zainteresowanie rekultywacją terenów na cele rekre
acyjne wynikało z łatwości przejmowania obszarów o wysokich walorach przy
rodniczych, wobec których tereny zdegradowane nie mogły być konkurencyjne.
Sprzyjały temu także obowiązujące przepisy, w myśl których pobierano od
szkodowania za tereny powysypiskowe i wyrobiskowe, niezrekultywowane pod kątem potrzeb produkcji rolnej i leśnej.
Zróżnicowane warunki przestrzenne i fizjograficzne stref podmiejskich po
szczególnych miast przem awiają za tym, aby wszystkie decyzje dotyczące przejmowania terenów zdegradowanych na potrzeby rekreacji poprzedzone były analizą potrzeb i rachunku ekonomicznego. W badaniach tych należy uwzględnić: zapotrzebowanie na tereny rekreacyjne, stan naturalnych zasobów rekreacyjnych, potrzeby innych działów gospodarki, odległości od skupisk lud
ności, która będzie korzystała z tych terenów oraz porównawczą analizę nakładów i efektów przyszłego użytkowania (zob. rys. 2).
Tylko cześć wyrobisk po eksploatacji piasku i żwiru jest nawodniona. Pozo
stałe przeznaczone są do zagospodarowania rolniczego bądź leśnego. W grani
cach miast lub w ich pobliżu wyrobiska takie mogą być jednak przeznaczone na cele wypoczynkowe i sportowe (boiska, strzelnice, place zabaw, trasy motokroso- we, kempingi, pola biwakowe, plaże oraz zieleń o charakterze parkowym).
Żyźniejsze, płytkie glinianki i kopalnie iłu nadają się pod lokalizację ogródków działkowych, ze względu na naturalną zasobność gleby w składniki pokarmowe.
Małe wyrobiska, położone w pobliżu szos, można przeznaczyć na przydrożne parkingi samochodowe, podobnie jak starodroża pozostałe po modernizacji
— W nioski
— W nioski ■
— W nioski •
IDENTYFIKACJA TERENU PRZEMYSŁOWEGO
OSZACOW ANIE RYZYKA środow iskow ego, społecznego, przestrzennego
Małe Duże Zabezpieczenie
rekultywacja
OKREŚLENIE MOŻLIWOŚCI PRZEKSZTAŁCEŃ
szanse, podatność
Małe D uże ■
PLANOW ANIE PRZEKSZTAŁCEŃ kreacja, regulacja
M ożliw a N iem ożliw a
ODŁOGOWANIE samoprzekształcanie
monitoring
— ► PROJEKTOWANIE PRZEKSZTAŁCEŃ W ykonalność techniczna, organizacyjna, finansowa
W ykonalne N iew ykonalne
— OBSERWACJA kontrola,
badania
REALIZACJA
EKSPLOATACJA użytkow anie, modernizacja,
likwidacja Rys. 2. Proces przekształceń terenów poprzemysłowych
Ź r ó d ł o : K. Gasidło, J. Gorgon, Modelowe przekształcenia terenów poprzemysłowych i zdegradowanych Kato
wice 1999. ’
krętych odcinków dróg. Starodroża powstałe w wyniku utraty znaczenia gospo
darczego dróg lokalnych, szczególnie obsadzone drzewami, oraz szlaki po zli
kwidowanych torach kolejowych można przeznaczyć na potrzeby turystyki
pie-Problematyka terenów poeksploatacyjnych na obszarach miejskich. 175
szej, konnej i rowerowej, a opuszczone siedliska gospodarcze i gruzowiska (zlokalizowane przy drogach) pod budowę moteli i zajazdów.
5. Aspekty koegzystencji rekreacji z innymi funkcjami gospodarczymi i ochronnymi na obszarach podmiejskich
Jedną z najczęściej wymienianych funkcji, której rozwój przyczynia się do aktywizacji gospodarczej terenów podmiejskich jest turystyka. Równolegle po
większa się powierzchnia obszarów chronionych, na których udział funkcji tu
rystycznej widziany jest w sposób selektywny, uwzględniający najmniej szkod
liwe dla środowiska formy. Wszystko to sprawia, że rozwoju turystyki nie można rozpatrywać w oderwaniu od innych rodzajów działalności prowadzonej na wspólnie użytkowanych obszarach. Zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju konieczna jest koordynacja podejmowanych działań, których celem p o
winny być m.in. ochrona i kształtowanie środowiska.
Ponieważ turystyka zainteresowana jest użytkowaniem terenów o dużej w ar
tości zasobów przyrodniczych i krajobrazowych, podlegających różnym for
mom ochrony, dochodzi często do sytuacji konfliktowych. Turystyka rozw i
jająca się na obszarach podmiejskich - obok przydatności poszczególnych terenów do celów rekreacyjnych - musi również uwzględniać istniejące sposo
by użytkowania i stan zagospodarowania tych terenów.
Nadrzędnym celem powinno być racjonalne gospodarowanie zasobami przy
rody i środowiska kulturowego oraz uwzględnianie potrzeb lokalnej społeczno
ści. Działalność turystyczna musi być dostosowana do ogólnych zasad zrówno
ważonego rozwoju, w których podkreśla się, że żaden z elementów biorących udział w tym rozwoju nie może ulegać zmniejszeniu. Dotyczy to również tych zasobów przyrodniczych, których zachowanie gwarantuje dalszy rozwój tury
styki. Intensywność zagospodarowania i użytkowania obszarów (lokalizacja obiektów kubaturowych bazy noclegowej, żywieniowej i infrastruktury towa
rzyszącej) powinna być odwrotnie proporcjonalna do wartości zasobów przy
rodniczych. Dla ochrony wód niezbędne jest również pełne wyposażenie obiek
tów turystycznych w sieci i urządzenia wodno-kanalizacyjne.
Korzystne ekologicznie jest lokalizowanie obiektów turystycznych w po
wiązaniu z osadnictwem podmiejskim oraz przeznaczanie na cele turystycz
ne opuszczonych budynków mieszkalnych lub spełniających do tej pory inne funkcje.
W wyniku uaktywnienia funkcji turystycznej na analizowanych terenach po
eksploatacyjnych struktura funkcjonalno-przestrzenna będzie ulegała zmianom.