Podstawowe koncepcje i ujęcia

W badaniach ośrodków wielkomiejskich możemy wyróżnić trzy podejścia czy też ujęcia układów osadniczych dużych miast: podejście strukturalne, po­

dejście hierarchiczno-funkcjonalne, podejście sieciowe (rys. 1). Za każdym

Podejście strukturalne (hom ogeniczność terytorialna)

® = ® = © = ( D )

® ©

(o b sz a r m etrop o litaln y )

© ©

Podej ście hierarchiczno-funkcjonalne

Podejście sieciow e

Rys. 1. Ujęcia wielkomiejskich układów osadniczych Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie Cristaldi (1994).

z tych podejść stoją inne założenia teoretyczne, kryteria delimitacji, główne mierniki analityczne, a także charakterystyczne typy procesów będących pod­

staw ą analizy (Cristaldi, 1994).

Chronologicznie najstarszym, a jednocześnie bardzo często stosowanym w literaturze przedmiotu przez geografów, ale też urbanistów, jest ujęcie struk­

turalne. Zakłada ono homogeniczność przestrzenną delimitowanej jednostki jako jednego z typów regionu geograficznego. Głównymi miernikami delimito- wanego obszaru (aglomeracja miejska, obszar zurbanizowany) są: gęstość za­

ludnienia, a także wskaźniki aktywności pozarolniczej, np. odsetek zatrudnio­

nych poza rolnictwem, odsetek utrzymujących się z pozarolniczego źródła.

W ujęciu tym nie rozw aża się relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi częściami obszaru zurbanizowanego. Istnieje wiele delimitacji polskich aglom e­

Podejście funkcjonalno-strukturalne w badaniach delimitacji. 29

racji wielkomiejskich przeprowadzonych zgodnie z podejściem strukturalnym (Liszewski, 2002; Rykiel, 2002). W tej samej konwencji opracowane zostały

„polskie obszary metropolitalne” w latach pięćdziesiątych, przez zespół pra­

cowników Uniwersytetu w Berkeley (Atlas M etropolii Polskich, 2002). Podejś­

cie strukturalne stanowiło także podstawę delimitacji obszarów m etropolital­

nych opracowanej przez Unię Metropolii Polskich (UMP) (Lex Metropolis, 1998). W yróżniono tu jedenaście obszarów metropolitalnych, w tym trzy o cha­

rakterze konurbacji: Górnośląski Obszar M etropolitalny - GOM, Bydgosko- -Toruński Obszar M etropolitalny - BTOM oraz Trójmiejski Obszar M etropoli­

talny - TOM. Obok nich wydzielono metropolie: białostocką krakowską, lubelską łódzką, poznańską szczecińską, warszaw ską i wrocław ską (rys. 2).

Również kryterium strukturalne legło u podstaw zaproponowanej ostatnio przez

Rys. 2. Polskie obszary metropolitalne w 1998 r.

Ź r ó d ł o : Lex Metropolis (1998).

UMP delimitacji obszarów metropolitalnych w Polsce. Została ona zaprezento­

wana w specjalnie do tego celu przygotowanym Atlasie Unii M etropolii Pol­

skich (2002). W stosunku do wersji z 1998 r. dokonano tu pewnych zmian, wprowadzając Rzeszowski Obszar Metropolitalny oraz tworząc tzw. Skonsoli­

dowany Śląski Obszar M etropolitalny (na wzór amerykańskich Consolidated Area), obejmujący niemal cale województwo śląskie. Podstawowe parametry (liczbę ludności oraz powierzchnię) dwunastu polskich metropolii podano w tab. 1. W arto zauważyć, że z przyczyn obiektywnych (brak odpowiednich da­

nych) w omawianym opracowaniu nie zastosowano do delimitacji obszaru m e­

tropolitalnego żadnego miernika odnoszącego się do relacji centrum-peryferie, a zatem opisującego istniejące powiązania funkcjonalne. Stąd wyznaczone

„pola m iejskie” należałoby ujmować w kategorii obszarów miejskich.

Tabela 1. Polskie obszary metropolitalne w 2002 r.

Obszar metropolitalny Liczba ludności Powierzchnia w km2

Gęstość zaludnienia osoby/km2

Śląski Skonsolidowany 4 830 472 12 296 393

w tym Katowicki 2 968 399 5 528 537

W arszawski/stołeczny 2 528 303 4 904 516

Krakowski 1 953 341 6 461 302

Gdańsko-Gdyński 1 216 643 4 839 251

Łódzki 1 161 081 2 498 465

Wrocławski 1 120 963 6 102 184

Poznański 831 403 2 161 385

Bydgosko-Toruński 760 700 2 9 1 5 261

Szczeciński 736 111 5 770 128

Lubelski 621 742 2 929 212

Rzeszowski 480 718 2 275 211

Białostocki 471 445 4 462 106

Razem 19 681 321 63 140 312

Ź r ó d ł o : Atlas Unii Metropolii Polskich (2002).

Kolejnym ujęciem analizy obszarów wielkomiejskich jest podejście hierar- chiczno-funkcjonalne, którego podstawowym założeniem jest istnienie po­

wiązań funkcjonalnych wewnątrz obszarów wielkomiejskich. Powiązania te są nierównoprawne, bowiem zakłada się istnienie dominującego centrum i pod­

porządkowanych mu peryferii. M odel centrum -peryferie pojawił się w lite­

raturze przedmiotu w latach pięćdziesiątych i doczekał się wielu uogólnień teoretycznych. Podstawę tych uogólnień stanowiły takie teorie, jak: bazy ekono­

Podejście funkcjonalno-strukturalne w badaniach delimitacji. 31

micznej, regionalizacji, dominacji gospodarczej, interakcji przestrzennej, struk­

tury przestrzennej m iast oraz polaryzacji (Korcelli, 1974). Legły one u podstaw koncepcji „dziennego systemu miejskiego” (Daily Urban Systems), „pola m iej­

skiego (Urban Field), funkcjonalnego regionu miejskiego (Functional Urban Region), a także metropolitalnego obszaru dojazdów do pracy (Metropolitan Labour Area). Koncepcje te rozpowszechniły się także w literaturze i pracach planistycznych krajów europejskich, stąd w kręgu języka niemieckiego powołano Stadtischen W ohn und Lebenskomplex lub Ballungsgebiet, a także Metropolitaner Raum i Verdichtungsraum, natomiast w krajach frankofońskich:

Complexe residentiel urbain, Grandę region urbaine, Agglomeration m etr­

opolitarne (Van den Berg, 1982; Hall, Hay, 1980; Leemans, Pattyn, Rousseau, Van der Haegen, 1981; Friedman, Miller, 1965; Bousted, 1970; Morin, Petrelli, Thomas, Vant, 1998; Gaebe, 1987).

W praktyce planistycznej najczęściej były stosowane koncepcje regionu miejskiego i obszaru metropolitalnego. Poniżej zaprezentowano rzadko spoty­

kane zastosowanie dla celów utylitarnych koncepcji „dziennego systemu m iej­

skiego”, która posłużyła do podziału Stanów Zjednoczonych. Podział ten został przeprowadzony w Departamencie Handlu USA, a podstawę delimitacji stano­

wiły funkcjonalne związki, ustalone w oparciu o dojazdy do pracy do obszarów metropolitalnych (rys. 3).

Rys. 3. „Dzienne systemy m iejskie” (D aily Urban Systems) w Stanach Zjednoczonych Źr ó dł o : Rubenstein (2003).

Podejście sieciowe jest nowym ujęciem badawczym nawiązującym do okresu globalizujących się gospodarek wielkich metropolii. Opiera się ono na poszuki­

waniu współzależności funkcjonalnych w przestrzeni wewnątrzmetropolitalnej, opartych na sieci przepływów. W obszarach metropolitalnych wykształcają się silne więzi m iędzy nowo powstałymi przestrzeniami koncentracji działalności gospodarczej i towarzyszących im usług (np. doradczych, finansowych, logi­

stycznych). W interakcje przestrzenne wchodzą, tworząc powiązania sieciowe, takie podmioty, jak: uczelnie, ośrodki naukowo-badawcze (R&D), podmioty gospodarcze, władze lokalne i regionalne, banki, agencje rozwoju. Instytucje te działają w międzynarodowej sieci powiązań (Domański, Marciniak, 2003).

Tworzące się przestrzenie koncentracji działalności gospodarczej oraz usług przyjm ują postać nieznanych dotąd form paramiejskich typu: aeroville, edge city (miasta obrzeżnego), czy też stealth city (niewidocznego miasta) (Zborow­

ski, 2001). Pow iększają się też obszary zurbanizowane, nietworzące jednak wy­

raźnych węzłów miejskich, określane mianem przestrzeni „nieumiejscowio- nych” (placeless) (Harvey, 1989). W układzie tym miasto centralne już nie dominuje nad swoim zapleczem, które, rozwijając się wszechstronnie, tworzy pole do wymiany wiedzy, informacji, kapitału i dóbr.