Zróżnicowane cechy dynamiki ekosystemów i częste przypadki ich uzależ
nienia od sposobu ich eksploatacji i gospodarowania nimi przez człowieka nie pozwalają na określenie jednakow ych zasad ich zagospodarowywania i wyma
gają indywidualnego potraktowana każdego projektu rekultywacyjnego. N ie
zbędne jest więc wykonanie planu wypoczynkowego zagospodarowania rejo
nów otaczających akweny. Ponieważ wypoczynkowe walory analizowanego obszaru kształtują się na kanwie walorów przyrodniczych - koniecznością jest dbałość o ochronę wartości przyrodniczych i uwzględnianie ich w projektowa
niu i planowaniu nowego sposobu zagospodarowania terenu. Niepowtarzalne walory krajobrazowe powinny być chronione przed zainwestowaniem w formie przypadkowej, dlatego należy dbać o realizację ośrodków zorganizowanych.
Szczególnie ważne są relacje przestrzenne między zagospodarowaniem wy
poczynkowym a obiektami uciążliwymi dla otoczenia. Proponuje się zapewnić realizację budynków o charakterze mieszkalnym na działkach odpowiedniej wielkości, umożliwiających wypoczynek letnikom, a jednocześnie dostosowa
nych do rodzajów uzbrojenia terenu.
Planowanie przestrzenne i realizacja tego typu ośrodków, oprócz zaspokoje
nia potrzeb rekreacji społeczeństwa, powinna mieć na uwadze również ochronę środowiska. Tylko racjonalne ukierunkowanie kwestii wypoczynku ochroni te
reny o atrakcyjnych walorach przestrzennych przed degradacją. Promowanie turystyki i wypoczynku może przynieść korzyści finansowe całej gminie.
Turystyka w gminie może stać się źródłem dochodów - szczególnie dla lud
ności lokalnej, nie tylko dla ludności podmiejskiej.
Obszary o wysokich walorach przyrodniczo-krajobrazowych, umożliwiające rozwój turystyki krajowej i międzynarodowej, to jedne z najistotniejszych dla polityki ekologicznej państwa obszarów funkcjonalnych.
Poprzez lokalną integrację polityki planowania przestrzennego, opracowanie programów gospodarczych (w tym rozwoju gospodarki turystycznej), socjal
nych, ochrony zdrowia, edukacji, promocji kultury oraz wypoczynku samo
rządy powinny doprowadzić do takiego stanu, w którym społeczeństwo, w ra
mach własnej jednostki terytorialnej będzie nie tylko mieszkać i pracować, ale i również posiadać dobre warunki do wypoczynku i rozwoju turystyki.
Stopień przydatności terenów zdegradowanych do wykorzystania na cele re
kreacyjne zależy od czynników wewnętrznych (rodzaj przejmowanego terenu) i zewnętrznych (popyt na tereny rekreacyjne i możliwości jego zaspokojenia).
Problematyka terenów poeksploatacyjnych na obszarach miejskich. 177
Na czynniki zewnętrzne składają się: odległość od miasta stanowiącego źródło ruchu turystycznego, wielkość tego ruchu, charakter i wielkość terenów rekre
acyjnych w rejonie, powiązania komunikacyjne oraz rodzaj terenu przyle
gającego bezpośrednio do obszaru zdegradowanego. Ten ostatni czynnik często przesądza o sposobie użytkowania terenu rekultywowanego i jego walorach re
kreacyjnych. Nie spełni swojej roli np. zbiornik wodny, jeśli nie będzie można zagospodarować jego otoczenia.
Najbardziej opłacalne oraz przynoszące duże efekty użytkowe dla rekreacji jest przystosowanie zawodnionych wyrobisk i innych zbiorników wodnych.
Najmniej nakładów wym agają parki i skwery miejskie, pod które można prze
znaczyć większość analizowanych terenów.
Najwszechstronniej spośród wszystkich rodzajów terenów zdegradowanych m ogą być wykorzystane obszary suche, np. niezawodnione piaskownie i żw i
rownie oraz słabe gleby, ale dla rekreacji największe znaczenie m ają wszelkie
go rodzaju nieużytki wodne.
Zróżnicowane warunki przestrzenne i fizjograficzne stref podmiejskich po
szczególnych miast przem aw iają za tym, aby wszystkie decyzje dotyczące przejmowania na potrzeby rekreacji terenów zdegradowanych poprzedzone były analizą potrzeb i rachunku ekonomicznego. W badaniach tych należy uwzględnić: zapotrzebowanie na tereny rekreacyjne, stan naturalnych zasobów rekreacyjnych, potrzeby innych działów gospodarki, odległości od skupisk lud
ności, która będzie korzystała z tych terenów oraz porównawczą analizę nakładów i efektów przyszłego użytkowania.
W związkach turystyki z innymi funkcjami można wyróżnić jednokierunko
we oddziaływania pozytywne lub negatywne oraz dwukierunkowe oddziaływa
nia pozytywne (sprzężenia zwrotne). Odnosi się to do związków turystyki z proekologicznym rolnictwem, osadnictwem, ochroną środowiska kulturowe
go, działalnością usługową i transportem osobowym (zob. rys. 3).
Pozytywnie na funkcję turystyczną działa również gospodarka wodna, ochro
na środowiska przyrodniczego, leśnictwo, dostarczając jej miejsc wypoczynko
wych i krajobrazowych. W pływ turystyki na funkcjonowanie tych dziedzin na
leży uznać jako negatywny, gdyż powoduje ona na ogół w mniejszym lub większym stopniu degradację środowiska przyrodniczego.
Za negatywne należy uznać oddziaływania ze strony intensywnego rolnictwa, eksploatacji kopalin, uciążliwego przemysłu i transportu towarowego. Powo
dują one degradację środowiska, w tym również turystycznych zasobów, obni
żając komfort wypoczynku.
12 - Przemiany...
Ochrona środowiska
przyrodniczego Leśnictwo Gospodarka
wodna
R olnictw o intensyw ne
Eksploatacja kopalin
U ciążliw y przem ysł
Transport towarowy
Rolnictwo proekologiczna
Osadnictwo
Ochrona środowiska kulturowego
Usługi
Transport osob ow y
Jednokierunkow e oddziaływ ania pozytyw ne Jednokierunkow e oddziaływ ania negatyw ne
Dwukierunkow e oddziaływ ania pozytyw ne (sprzężenie zwrotne)
Rys. 3. Związki turystyki z innymi funkcjami gospodarczymi i ochronnymi
Ź r o d ł o: S. Iwicki, Problemy koegzystencji turystyki z innymi funkcjam i gospodarczymi i ochronnymi na obszarach wiejskich. W: Geoekologiczne podstawy badania i planowania krajobrazu rekreacyjnego, Poznań 1999, s. 173-182.
Im większy jest udział funkcji turystycznej w gospodarce obszaru, wyni
kający z uwarunkowań przyrodniczych i ekonomicznych, tym bardziej uzasad
nione jest uwzględnianie jej potrzeb.
Bogactwo walorów krajobrazowych oraz dogodne położenie (oddalenie od uciążliwości aglomeracji miejskiej, dostępność komunikacyjna, czystość powie
trza, cisza) przesądzają o przydatności analizowanego obszaru dla celów turys
tycznych. Rzeki i akweny o walorach wybitnych są terenami turystycznymi, będącymi celem specjalnym dłuższych wyjazdów. Sztuczne zbiorniki wodne usytuowane w południowych i środkowych obszarach Polski rekom pensują w pewnym stopniu brak jezior. W aspekcie przydatności analizowanych obsza
rów dla turystyki, walory specjalistyczne tkw ią w środowisku przyrodniczym.
Specjalnymi formami turystyki możliwej do uprawiania na akwenach wodnych są m.in.: kajakarstwo, żeglarstwo, wędkarstwo.
Problematyka terenów poeksploatacyjnych na obszarach miejskich. 179
Należy pamiętać, że turystyka jest również elementem niszczącym. N adm ier
ny ruch turystyczny niszczy przyrodę, środowisko, zmienia charakter m iejsco
wości. Inwestycje związane z obsługą ruchu spowodują urbanizację tych obsza
rów. Niezbędne są więc odpowiednie regulacje dotyczące rodzaju obiektów, które m ogą być lokalizowane, warunków dotyczących ich uciążliwości, a po
nadto zasady uzbrojenia terenu w infrastrukturę techniczną i zasady kształto
wania zieleni izolacyjnej. Możliwość spędzania wolnego czasu w stosunkowo niewielkiej odległości od m iejsca zamieszkania stymuluje projektowanie spe
cjalnych, unikatowych ośrodków rekreacyjnych w granicach aglomeracji lub na jej obrzeżach.
Przedmiotem szczegółowych badań prowadzonych przez autorkę były pod
miejskie tereny poeksploatacyjne na obszarze miasta i gminy Bolesławiec.
Analizom poddane zostały powierzchnie 3 wyrobisk poeksploatacyjnych, dla których autorka określiła (na podstawie wyników z przeprowadzonych badań) turystyczno-rekreacyjny rodzaj zagospodarowania. Powierzchnia terenów zre
kultywowanych w gminie Bolesławiec wynosi ok. 91 ha, zaś powierzchnia tere
nów wymagających rekultywacji 192,7703 ha. Przy powierzchni gminy w y
noszącej 28 893 ha powierzchnia terenów przekształconych zajmuje 284,128 ha, co stanowi 0,983% powierzchni gminy. Odejmując powierzchnię analizo
wanych wyrobisk od powierzchni terenów przekształconych w skutek działal
ności górniczej w gminie Bolesławiec (284,128 ha - 198,50 ha) otrzymamy:
85,628 ha terenów przekształconych.
Gdyby, w związku z projektem autorki, uwzględnić i przeprowadzić pro
ponowane kierunki rekultywacji, wprowadzając nowe zagospodarowanie, do
szłoby do zmniejszenia niewykorzystanych gospodarczo terenów, dzięki czemu gmina zyskałaby 198,50 ha terenów rekreacyjnych o wysokich walorach przy
rodniczych.
Zasadnym wydaje się więc uzupełnienie i uszczegółowienie planu prze
strzennego zagospodarowania badanej gminy w dziedzinie rewitalizacji obsza
rów poeksploatacyjnych oraz wyeksponowanie zagadnień związanych z proce
sami rekultywacji i zagospodarowania przestrzennego związanego z budow ą bazy wypoczynkowej wraz z zapleczem obsługującym wymienione tereny.
Akweny wodne o powierzchni około 198,50 ha łącznie, wody czystej z nie
ograniczoną m ożliw ością rekreacji przywodnej, w wyraźny sposób uatrakcyjnią zaniedbany gospodarczo teren.
M ożliwość spędzania wolnego czasu w stosunkowo niewielkiej odległości od miejsca zamieszkania stymuluje projektowanie specjalnych ośrodków rekre
acyjnych w granicach aglomeracji lub na jej obrzeżach.
Zasygnalizowanie zagadnień związanych z zagospodarowaniem poeksploata
cyjnych wyrobisk w „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gm iny Bolesławiec” zobligowałoby władze gminy do przezna
czenia wydatków na zagospodarowanie atrakcyjnych akwenów wodnych i ich obrzeży oraz do szukania inwestorów.
Realizacja proponowanej koncepcji pociąga bowiem za sobą konieczność wypoczynkowego zagospodarowania terenów przybrzeżnych oraz realizację ośrodków wypoczynku.
7. Podsumowanie
Duży popyt na w olną niezagospodarowaną przestrzeń, w tym również na te
reny rekreacyjne, powoduje zwiększenie zainteresowania obszarami położo
nymi w strefach podmiejskich, gdyż tereny położone w tej strefie łączą w so
bie dwie bardzo ważne cechy: są położone poza uciążliwymi z punktu widzenia potrzeb wypoczynku obszarami miejskimi, a równocześnie leżą blisko miejsc zamieszkania, w zasięgu głównych arterii komunikacyjnych związanych z miastem.
W ytwarzana obecnie przestrzeń nie jest na ogół przestrzenią pustą. Istniejące formy zagospodarowania m ogą być zatem przeszkodą w kształtowaniu nowej przestrzeni, ale m ogą j ą również waloryzować, nadając jej unikatowy charakter.
Najwszechstronniej spośród 17 wyróżnionych rodzajów terenów zdegradowa
nych8 m ogą być wykorzystane obszary suche, np. niezawodnione piaskownie i żwirownie oraz słabe gleby, ale dla rekreacji największe znaczenie mają wszel
kiego rodzaju nieużytki wodne. Najmniej nakładów wymagają parki i skwery miejskie, pod które można przeznaczyć większość analizowanych terenów.
Strategicznym celem rekultywacji terenów zdegradowanych jest uzyskanie nowego, dynamicznego, korzystnego dla samego terenu i otoczenia stanu rów
nowagi. Cel ten osiągalny jest przez realizację celów cząstkowych możliwych w danych warunkach. Nadrzędnym kryterium wartości przyjmowanym przy wyborze tych celów jest dobro społeczności lokalnej. Planowanie przestrzenne powinno być podstawowym narzędziem umożliwiającym różnorodne, zgodne z miejscowymi potrzebami, zagospodarowanie terenów i uniknięcie chaosu przestrzennego.
Budowa i funkcjonowanie miast powoduje daleko większe przekształcenia hydrosfery niż każdy inny sposób użytkowania ziemi. Budownictwo miejskie,
8 Przystosowanie rekreacyjne terenów zdegradowanych było przedmiotem opracowania, które powstało w 1989 r. w ramach Centralnego Programu Badawczo-Rozwojowego 11.4. „Ochrona Śro
dowiska”.
Problematyka terenów poeksploatacyjnych na obszarach miejskich. 181
przemysłowe, koncentracja ludności oraz gęsta sieć drogowa oddziałują nie
zwykle silnie bezpośrednio i pośrednio na obieg wody i jego strukturę (Wilgat, 1991; Gutry-Korycka, 1993).
Ze względu na atrakcyjność przyrodniczych zasobów turystycznych, obszary położone w strefach podmiejskich podzielić można na dwie podgrupy: obszary atrakcyjne przyrodniczo i mniej atrakcyjne. Natomiast na obszarach wiejskich położonych poza strefami podmiejskimi stopień atrakcyjności przyrodni
czych zasobów turystycznych odgrywa decydującą rolę, gdyż prowadzona tu działalność gospodarcza nie powoduje tak ostrych konfliktów jak w strefach podmiejskich.
Oferty „terenowo-rekreacyjne” są oczekiwane przez m ieszkańców aglom era
cji miejskich, zaś wartościowa przyrodniczo przestrzeń jest wysokim walorem krajobrazowym dla tła miasta. W prowadzanie nowych funkcji zagospodarowa
nia na obszarach poeksploatacyjnych zlokalizowanych w pobliżu miast może być pod względem estetycznym i funkcjonalnym atrakcyjnym elementem zago
spodarowania strefy podmiejskiej.
I. Literatura
BABUCHOWSKI J., GORZYN-WILKOWSKI W., OLSZEWSKI O. (1998), Integracja planow ania p rze strzennego i ochrony środowiska w kształtowaniu obszarów przem ysłow ych, Lublin.
CHWASTEK J., ŻUŁAWSKI C. (1981), Rekultywacja terenów zniszczonych p rz ez p rzem ysł wydobywczy, Warszawa.
CHWASTEK J., Ja n u sz w ., MIKOŁAJCZAK J. (1988), Przyrodnicze w artości odkrywkowych wyrobisk górniczych, „Górnictwo Odkrywkowe”, nr 2 -3 .
CZARNIECKA U. (1999), Kierunki rekultywacji terenów p o eksploatacji złó ż kopalin pospolitych woj.
dolnośląskiego, „Górnictwo Odkrywkowe”, nr 2 -3 .
DUBEL K. (red.) (1999), Strategia rozwoju gmin wiejskich na terenach przyrodniczo cennych, Krosno.
GASIDŁO K., Gorgon J. (1999), M odelowe przekształcenia terenów poprzem ysłowych i zdegradow a
nych, Program POL/97/012 „Zarządzanie Zrównoważonym Rozwojem Aglomeracji Katowickiej”, Katowice.
GRESZTA J., MORAWSKI S. (1972), Rekultywacja nieużytków poprzem ysłowych, Warszawa.
GUTRY-KORYCKA M. (1993), Wpływ m elioracji wodnych. W: Przem iany stosunków wodnych w Polsce w wyniku p rocesów naturalnych i antropogenicznych, Kraków.
JAŁOWIECKI B. (1988), Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Warszawa.
KASPRZAK K. (2000), Instrumenty form ułowania polityki przestrzennej w planowaniu lokalnym - Mechanizmy przeobrażeń zagospodarow ania turystycznego. W: Gospodarka turystyczna u progu X X wieku, Poznań.
KOŁODZIEJSKI J. (1991), O p rzyszły kształt p olskiej przestrzeni, Wrocław-W arszawa-Kraków.
KONDRACKI J. (2000), Geografia regionalna Polski, Warszawa.
KRZAKLEWSKI w . (1990), Analiza działalności rekultywacyjnej na terenach górniczych w głównych gałęziach przem ysłu w ydobyw czego w Polsce, Warszawa.
Lijewski T., MIKUŁOWSKI B., WYRZYKOWSKI J. (1992), Geografia turystyki Polski, Warszawa.
MALEWSKI J. (red.) (1999), Zagospodarowanie wyrobisk - Technologiczne, przyrodnicze i gospodar
cze uwarunkowania zagospodarow ania w yrobisk poeksploatacyjnych su row ców skalnych Dolnego Śląska, Wrocław.
MIKLASZEWSKI A . (1 9 9 6 ), Wybór wariantu zagospodarowania terenów pogórniczych w górnictwie skalnym, „Górnictwo Odkrywkowe”, nr 2.
PUCHALSKI w. (1998), Ekologiczne p o dstaw y zagospodarowania zbiorników wodnych w wyrobiskach poeksploatacyjnych, „Górnictwo Odkrywkowe”, nr 2 -3 .
RASZKA B., Sk o r a J. (1998), Agroturystyka inaczej, Poznań.
SROGA C. (1998), Charakterystyka kopaliny i form a złoża a m ożliw ości zagospodarow ania wyrobisk poeksploatacyjnych, „Górnictwo Odkrywkowe”, nr 2 -3 .
Suita J., Zielińska A., Makow iecki K. (1985), D egradacja ziemi, Warszawa,
UBERMAN R. (1997), Sposoby wykorzystania oraz koszty i źródła finansowania zagospodarowania odkrywkowych wyrobisk poeksploatacyjnych, „Górnictwo Odkrywkowe”, nr 4-5.
WlLGAT T. (1991), O bszary ekologicznego zagrożenia w P olsce, Lublin.
II. M ateriały źródłowe
Materiały i dokumentacje tekstowe i kartograficzne uzyskane z poszczególnych zakładów wydobyw
czych zlokalizowanych na terenie gminy Bolesławiec.
Oceny oddziaływania na środowisko poszczególnych zakładów wydobywczych na terenie gminy Bolesławiec.
Ochrona Środowiska w 1999 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2000.
R aport o stanie środow iska w w ojew ództw ie dolnośląskim w 1999 roku, Biblioteka Monitoringu Środo
wiska, Wrocław 2000.
Ustawa z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody, DzU nr 114, poz. 492, z późniejszymi zmianami.
Ustawa z 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze, DzU nr 27, poz. 96.
Ustawa z 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym, DzU nr 89, poz. 415, tekst jednolity, D zU 1999, nr 15, poz. 139, z późniejszymi zmianami.
Ustawa z 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, D zU 1995, nr 16, poz. 78, z później
szymi zmianami.
Ustawa z 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody, D zU 2001, nr 3, poz. 21.
Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, DzU nr 62, poz. 627.
OPOLE 2004
PRZEMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ MIAST W SFERZE FUNKCJONALNEJ I SPOŁECZNEJ
Joanna ADAM CZYK Politechnika W rocławska