W ŁAGODZENIU NIEKORZYSTNYCH SKUTKÓW PROCESU URBANIZACYJNEGO
3. Funkcje terenów zielonych na obszarach zurbanizowanych Do podstawowych funkcji spełnianych przez zieleń obszarów zurbanizowa
nych należą funkcje:
- ekologiczne, - techniczne, - estetyczne, - społeczne,
- dydaktyczne, wychowawcze, - gospodarcze6.
F u n k c je ek o lo g icz n e zie len i odgrywają podstawową rolę w kształtowaniu jakości i stanu środowiska. Tereny zielone m ają zdolność przeprowadzania wy
miany gazowej w środowisku atmosferycznym, modyfikowania warunków kli
matycznych środowiska miejskiego i kształtowania stosunków ekologiczno- -biocenotycznych, wpływają też na stosunki wodne w glebie. Regulacja wymiany gazowej to inaczej proces fotosyntezy, zielone części roślin asymilują z atmosfery dwutlenek węgla i produkują tlen. Badania wykazały, że 1 ha zieleni miejskiej wchłania w ciągu godziny tyle dwutlenku węgla, ile wydziela w tym czasie 200 osób, a jedno drzewo w ciągu 10 lat produkuje tyle tlenu, ile człowiek zużywa w ciągu 20 lat życia. Znaczący udział w regulowaniu zawartości tlenu i dwutlen
ku węgla w atmosferze mają duże przestrzenie trawników, a także zbiorowe po
wierzchnie listowia roślin, co może pomagać w sytuacji, gdy w miastach na sku
tek procesów spalania występują deficyty tlenu, wywołujące negatywne skutki zdrowotne u ich mieszkańców. Zieleń ma wpływ na kształtowanie klimatu w mieście — obszary zurbanizowane w porównaniu z terenami niezabudowanymi charakteryzują się znacznie zmienionymi warunkami klimatycznymi. Obserwuje się tu: ograniczenie prędkości wiatru (ważne dla przewietrzania miasta), wzrost temperatury powietrza, większe zanieczyszczenie powietrza, ograniczenie dopły
wu promieniowania słonecznego i straty nasłonecznienia, zmiany w zachmurze
niu ogólnym nieba oraz zmiany zawartości pary wodnej w atmosferze. Zieleń może odgrywać zarówno dodatnią, jak i ujemną rolę w kształtowaniu klimatu, dlatego ważne jest jej właściwe ukształtowanie w przestrzeni.
Tereny zieleni m ają wpływ na termiczne i dynamiczne ruchy powietrza w mieście. Termiczne ruchy powietrza powstają przy niewielkich prędkościach wiatru, w wyniku różnic temperatur powietrza na sąsiadujących terenach (rys. 2). Taka różnica zależy od zawartości wody w ich tworzywie, właściwości fizycznych, barwy materiałów, ruchliwości i wielkości płaszczyzn materiałów
Na podstawie. M. Czerwieniec, J. Lewińska, Zieleń w m ieście, Warszawa 1996.
Rola terenów zielonych w łagodzeniu niekorzystnych skutków. 187
Rys. 2. Termiczne ruchy powietrza nad zabudową, zielenią i wodą
Ź r ó d ło : Opracowanie własne na podstawie: B. Orzeszek-Gajewska, Kształtowanie terenów zieleni w miastach, Warszawa 1982
termicznie kontrastowych. Tereny zabudowane, zabetonowane place itp., m ają w yższą temperaturę powietrza niż tereny zielone, dlatego szczególnie korzystne jest lokalizowanie w ich pobliżu kompleksów zieleni parkowej, zadrzewień czy szerokich szpalerów drzew. Zieleń i wody zlokalizowane pomiędzy silnie na
grzewającym się w dzień tworzywem z betonów, kamieni, szkła, metali i asfal
tów, wywołują ruchy powietrza w ciągu całej doby.
Tereny zieleni w miastach przyczyniają się też do zmniejszenia tzw. m iej
skiej wyspy ciepła, zjawiska polegającego na tym, że temperatura powietrza w mieście jest wyższa niż na obszarach położonych poza miastem. Zieleń może wywoływać lub wzmagać poziome ruchy powietrza, w zależności od sposobu jej ukształtowania. Długie pasma zieleni wzm acniają kierunki ruchów pow ie
trza zgodnych z ich przebiegiem, „zieleń jest jakby obiegiem krwionośnym przynoszącym tlen miastu”7. Pasy zieleni zlokalizowane poprzecznie do kierun
ku wiania wiatru działają natomiast jak wiatrochronne przegrody. Ta właści
wość zieleni pokazana została na rys. 3.
Rys. 3. Sterowanie ruchem powietrza za pomocą pasów zieleni: 1 - ułatwianie przepływu powietrza z terenu A do terenu B poprzez otwieranie przepływów między pasami zieleni wysokiej; 2 - utrudnianie przepływu powietrza z terenu A do B
Ź ró d ło : Jak w rys. 2.
Wiatrochronna rola zieleni jest wykorzystywana do ochrony otoczenia arte
rii komunikacyjnych przed spalinami pojazdów czy zanieczyszczeniami wysyła
7 B. Orzeszek-Gajewska, K ształtow anie terenów zieleni w miastach, Warszawa 1982, s. 10.
nymi do atmosfery przez zakłady przemysłowe. Pasy zieleni izolacyjnej należy uwzględniać już podczas projektowania arterii komunikacyjnych lub zakładów, przewidując ich wpływ na środowisko przyrodnicze. Pasy zieleni wysokiej sadzo
ne wzdłuż tras działają najbardziej efektywnie, gdy lokalizuje się je w bliskim sąsiedztwie skraju trasy; także dobrym rozwiązaniem jest lokalizacja zieleni wy
sokiej na pasach dzielących jezdnie. Do izolacji tras komunikacyjnych nadają się również gęste żywopłoty. Obecność zieleni wpływa też na poprawę wilgotności powietrza w mieście. Tereny zielone zawierają stosunkowo dużo wilgoci, pod
czas gdy tereny zabudowane są najczęściej ubogie w wodę, która po opadach spływa do kanalizacji. Zieleń spełnia też rolę filtrującą w stosunku do zanieczysz
czeń powietrza, która polega na zdolności zatrzymywania części substancji gazo
wych i pyłowych zawartych w powietrzu i wynika ze specyficznych właściwości filtrujących roślin. W ażną rolę w oczyszczaniu powietrza i gleby na terenach zurbanizowanych spełniają zarówno drzewa, krzewy, jak i trawniki i inne zadar- nienia terenu, które, przechwytując metale ciężkie pochodzące np. ze spalin sa
mochodów, nie pozwalają im przedostać się do gleby. Wiele gatunków drzew i krzewów nie wytrzymuje zanieczyszczenia powietrza, szczególnie nagromadze
nia w nim tlenków metali ciężkich, i nie m ogą one przetrwać w miejskim środo
wisku. Projektując tereny zieleni należy zadbać o dobór właściwych gatunków roślin, odpornych na trudne warunki życia. Drzewa i krzewy o mniejszej wrażli
wości na warunki miejskie zestawiono w tabeli 1.
Kolejną ekologiczną funkcją roślin jest wydzielanie do powietrza fitoncy- dów, czyli substancji lotnych o specyficznych właściwościach leczniczych.
Szczególnie silnie wydzielają je: sosna, jodła, świerk i cis, czeremcha, robinia, głóg, berberys, jesion, bez czarny, brzoza. Fitoncydy drzew iglastych działają uspokajająco, a drzew liściastych pobudzająco na ustrój człowieka. Rośliny przyczyniają się też do właściwej jonizacji powietrza. Niektóre gatunki roślin wywierają niekorzystny wpływ na zdrowie człowieka, działając alergennie. Sil
nie alergizujące są niektóre drzewa, np. wierzby i topole.
Obszary zielone wpływają również korzystnie na stosunki wodne w glebie.
Obszary zurbanizowane tw orzą system powierzchni nieprzepuszczalnych oraz system wewnętrzny obiegu wody na terenie zurbanizowanym, co sprzyja od
wodnieniu miasta. Zieleń umożliwia więc infiltrację wód opadowych w mieście i przeciwdziała jego odwodnieniu drogą spływu powierzchniowego.
F u n k c je te c h n ic z n e terenów zielonych polegają na łagodzeniu bądź niwelo
waniu niekorzystnych skutków wszelkiej działalności człowieka. Te funkcje to:
tłumienie hałasu w mieście, który stanowi bardzo niekorzystny dla zdrowia człowieka rodzaj uciążliwości. Największymi źródłami emisji hałasu są trans
port i komunikacja oraz zakłady przemysłowe. Wielkość tłumienia hałasu przez
Rola terenów zielonych w łagodzeniu niekorzystnych skutków. 189
Tabela 1. Drzewa i krzewy o mniejszej wrażliwości na warunki miejskie i przemysłowe
Gatunek
nazwa polska nazwa łacińska
Ajlant gruczołkowaty Ailanthus altissim a Swingle
Akacja biała Robinia pseudoacacia L.
Brzoza bodawkowata Betula pendula Roth
Czeremcha zwyczajna Prunus padus L.
Dąb czerwony Quercus rubra L.
Dereń biały Cornus alba L.
Forsycja pośrednia Forsythia intermedia L.
Głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna Jacq.
Jarząb pospolity Sorbus aucuparia L.
Jarząb szwedzki Sorbus intermedia L.
Karagana syberyjska Caragana arborescens Lam.
Klon jesionolistny A cer negundo L.
Klon polny A cer compestre L.
Klon srebrzysty A cer saccharinum L.
Klon zwyczajny A cer platan oides L.
Kolcowój zwyczajny Lycium halimifolium Mili.
Ligustr zwyczajny Ligustrum vulgare L.
Lilak pospolity Syringa yulgaris Koechne et Ling
Lipa krymska Tilia euchlora L.
Lipa srebrzysta Tilia tomentosa Moench
Modrzew polski Larix decidua var. Polonica Ost. Et Syr.-Lars.
Oliwnik wąskolistny Elaeagnus angustifolia L.
Pęcherznica kalinolistna Physocarpus opulifolius Maxim
Porzeczka złota R ibes aureum Purch
Rdest Auberta Polygonum aubertii L. Henry
Róża fałdzistnolistna Rosa rugosa Thunb.
Sosna czarna Pinus nigra L.
Suchodrzew tatarski Lonicera tatarica L.
Sumak octowiec Rhus typhinna L.
Śnieguliczka biała Symphoricarpos albus Blake
Tamaryszek drobnokwiatkowy Tamarix parviflora DC
Tawuła japońska Spiraea japon ica L.
Tawuła Van Houtte'a Spiraea yanhouttei Zab.
Tawuła wierzbolistna Spiraea salicifolia L.
Topola berlińska Populus berlinensis Dipp.
Topola chińska Populus simoni Carr.
Winobluszcz pięciolistkowy Parthenocissus quinquefolia Planch Ź r ó d ł o : J. Waligóra, Zadrzewienia, Poznań 1985.
zieleń wzrasta wraz ze wzrostem łącznej powierzchni liści, gęstości zieleni, częstotliwości dźwięku oraz powierzchni obszaru zajmowanego przez kompleks zieleni. Tłumienie i rozpraszanie hałasu przez zieleń w ysoką zależy m.in. od ga
tunku drzew, co podaje tabela 2.
Tabela 2. Tłumienie dźwięków przez różne gatunki drzew i krzewów
Gatunki Wyciszenie hałasu przez drzewa (w dB)
z ulistnieniem bez ulistnienia
Wierzba siwa Salix elaeagnos 1,2 0,7
Suchodrzew tatarski Lonicera tatarica 2,5 2 ,0
Irga wielokwiatowa Cotoneaster multiflora 2,3 1,8
Szupin japoński Sophora vanhouttei 3,8 3,1
Tawuła Van Houtte'a Spiraea vanhouttei 1,8 1,0
Ligustr pospolity Ligustrium vulgare 2 ,0 1,2
Karagana syberyjska Caragana arborescens 2,7 1,3
Forsycja pośrednia Forsythia intermedia 4,5 3,0
Brzoza brodawkowata Betula pendula 5,7 4,1
Dereń biały Cornus alba 5,1 3,0
Dereń świdwa Cornus sanguinea 2 ,2 0,1
Tawlina jarzębolistna Sorbaria sorbifolia 2,7 1,1
Skrzydłoorzech kaukaski Pterocarya pubenscens 4,0 1,8
Bez czarny Sambucus nigra 3,0 0 ,8
Jaśminowiec ow łosiony Philadelphus pubescens 4,6 2,4
Olsza czarna Alnus glutinosa 3,2 0 ,6
Suchodrzew Maacka Lonicera maackii 3,5
Leszczyna pospolita Corylus avellana 4,1 1,3
Buk pospolity Fagus sylvatica 5,3 1,7
Grab pospolity Carpinus betulus 5,3 1,7
Lipa drobnolistna Tilia cordata 6,3 2,5
Lipa szerokolistna Tilia platyphyllos 6,9 0 ,2
Lilak pospolity Syringa vulgaris 5,4 1,8
Klon jawor A c er pseudoplatam is 10,7 2.5
Ź r ó d ł o : B. Orzeszek-Gajewska, Kształtowanie terenów zieleni w miastach, Warszawa 1982.
Do innych istotnych technicznych funkcji terenów zielonych w miastach na
leżą: osłona przeciwśnieżna i osłona przeciw olśnieniom kierowców, co ma wpływ na zwiększenie bezpieczeństwa jazdy.
Rola terenów zielonych w łagodzeniu niekorzystnych skutków. 191
Zieleń spełnia też fu n k c je estety czn e - jest jednym z najważniejszych ele
mentów kompozycji terenu, rośliny „wprowadzają w krajobraz życie, grę barw, dają tło, ramy wnętrz, podziały na mniejsze części, granice widokowe i sylwety przestrzenne”8. Zieleń decyduje o wyglądzie i nastroju miejsca, jest bardzo pla
styczna, stwarza kontrast z często sztywną zabudową ulic. Tereny zielone m ogą być elementami podkreślającymi wartości architektoniczne pojedynczych obiektów czy też całych kompleksów zabudowy miejskiej, oraz w razie ko
nieczności skutecznie m askują nieestetyczne fragmenty architektury miasta.
Różnorodność form, faktur, kształtów i kolorów zieleni, także dzięki cyklicz- ności zmian kolorytów, przysparza mieszkańcom miast wielu wrażeń estetycz
nych. Piękno roślinności oddziałuje na układ nerwowy człowieka, ułatwiając re
generację sił psychicznych. Naturalne barwy zieleni działają porządkująco na charakterystyczny dla miast „hałas optyczny” (reklamy, szyldy, neony itp.).
Oddziaływanie zieleni na mieszkańców miast ma również a sp e k t sp o łe c z n y , d y d a k ty c z n y i w y c h o w a w c z y . Estetyczne wrażenia w kontakcie z zielenią sprzyjają łagodzeniu emocji i stresów, umożliwiając nawiązywanie stosunków towarzyskich, co jest niezwykle ważne z punktu widzenia społecznego. Tereny zieleni miejskiej są też miejscem spacerów, rekreacji i zabaw w obszarach do tego dostosowanych, odgrywają więc w ażną funkcję poznawczą otaczającej rzeczywistości, zwłaszcza dla młodego pokolenia mieszkańców miast9.
F u n k c ja g o sp o d a r c z a z ie le n i w miastach wiąże się przede wszystkim z jedną jej form ą - ogrodami działkowymi, które dają mieszkańcom stały, bez
pośredni kontakt z naturą, pozwalają na pożyteczne spędzanie czasu na wolnym powietrzu. Podczas wyznaczania terenów ogrodów działkowych planista musi jednak pamiętać, by nie umieszczać ich w bezpośrednim sąsiedztwie tras ko
munikacyjnych czy uciążliwych zakładów przemysłowych. Duże stężenia za
nieczyszczeń powietrza na tych obszarach wpływają niekorzystnie na jakość roślin uprawianych na działkach, a ich spożycie może być niebezpieczne dla zdrowia ludzi.