NA OBSZARZE MIASTA
3. Badania empiryczne przeprowadzone w Poczdamie
Podejmiemy tu próby empirycznego udowodnienia wyników badań przepro
wadzonych na modelach teoretycznych. Badania empiryczne przeprowadzone zostały w mieście Poczdam, które położone jest na południowy-zachód od Ber
lina. Stolica Landu Brandenburgii liczy 130 tysięcy mieszkańców. Po obserwo
wanym w latach dziewięćdziesiątych stałym spadku liczby ludności, od roku 2000 sytuacja się stabilizuje. Obecne miasto Poczdam powstało w roku 1935 z połączenia ówczesnego Poczdamu i Babelsbergu. Tereny byłego Poczdamu charakteryzują się w szczególności starymi zabudowaniami. Dla obecnego Ba
belsbergu charakterystyczna jest zaś skoncentrowana zabudowa blokowiskowa, specyficzna dla czasów byłego DDR. Istniejąca struktura zabudowań spowodo
wała również takie zmiany w rozmieszczeniu ludności miasta, że obecnie 2/3 ludności Poczdamu zamieszkuje obszary Babelsbergu.
Taki podział ludności m iasta Poczdamu spowodował jednocześnie wyraź
ny podział funkcji centralnych miasta, w szczególności funkcji handlowej.
W dzielnicy Babelsberg, oprócz gęstej sieci drobnych punktów sprzedaży
deta-8 - Przemiany...
licznej, zaspokajających bieżące potrzeby gospodarstw domowych, w roku 1996 powstał duży i nowoczesny kompleks handlowy „Stern Center”. Kom
pleks ten dysponuje 35 000 m2 powierzchni handlowej i odpowiada obecnym wymaganiom i zachowaniom nabywców. Dotyczy to w szczególności faktu, że większość nabywców przyjeżdża na zakupy własnymi samochodami osobowy
mi. Dostosowanie się do istniejących wymogów spowodowało, że kompleks ten zyskał znaczenie regionalne. Jednakże lokalizacja tego kompleksu handlowego na terenie graniczącym z dwoma dużymi osiedlami mieszkaniowymi (Stern i Drewitz) spowodowała przypisanie mu funkcji handlu detalicznego. W konse
kwencji kompleks ten przejął szereg funkcji historycznej części dzielnicy Ba- belsberg, znajdującej się w okolicach ratusza i dworca kolei miejskiej (S-Bahn).
Obecnie ta część miasta realizuje jedynie funkcje związane z kulturą i rekre
a c ją co potwierdza istnienie w tej części, znacznej liczby lokali gastronomicz
nych i kina.
W starej części Poczdamu znajduje się centrum historyczne miasta, rozle
gające się wokół ulicy Brandenburgerstrasse i jej przyległych. Okolice te stano
w ią również niewielkie centrum handlowe oraz gastronomiczne (ze względu na znaczną liczbę znajdujących się tam lokali). Centrum to poszerzone zostało w roku 1999 poprzez oddany do użytku kompleks handlowy z 16 000 m2 po
wierzchni handlowej. Kompleks ten zlokalizowany został w pobliżu dworca ko
lejowego.
W dalszej części opracowania przedstawiona zostanie analiza zależności występujących pomiędzy wartościowaniem czasu wolnego a rozmieszczeniem ludności miejskiej. Analizie poddane zostaną wspomniane już trzy grupy miesz
kańców:
- ludność czynna zawodowo (grupa 1), - emeryci (grupa 2),
- osoby utrzymujące się ze świadczeń pomocy społecznej.
Przeprowadzone badania empiryczne bazują w szczególności na danych ze
branych w ramach badań dotyczących określenia struktury miasta Poczdamu, a przeprowadzonych w roku 1999 (Wagner, 2000). W ramach badań dokonano identyfikacji, podziału i charakterystyki zarówno mieszkańców miasta, jak i mieszkań oraz osiedli mieszkaniowych. Wyodrębnionych zostało 71 okręgów statystycznych.
Do opisu charakterystyk m ieszkańców wykorzystano 26 zmiennych, po
chodzących z danych statystycznych dotyczących ludności i gospodarstw do
mowych:
- struktura wieku ludności,
- wielkość gospodarstw domowych,
Teoretyczne i empiryczne aspekty lokalizacji osiedli na obszarze miasta 115
- struktura gospodarstw domowych, - stosunek do pom ocy społecznej, - zachowania wyborcze.
Na podstawie tych zmiennych dokonano analizy komponentów głów nych1.
W wyniku analizy stwierdzono, że opisu m ieszkańców dokonać m ożna na pod
stawie 8 zmiennych:
1. klasyczna struktura rodziny 2. przeciętne zachowania wyborcze
3. osoby samotne i rodzice sami wychowujący dzieci 4. niewielka polityczna partycypacja
5. małżeństwa bez dzieci
6. przeświadczenie socjalnej dyskryminacji/niewielka partycypacja ekono
miczna
7. ekscentryczne zachowania wyborcze
8. pary bezdzietne i niezamężne, wspólnoty mieszkaniowe, imigranci Z punku widzenia przeprowadzanych badań szczególnie interesujące wydają się być trzy zmienne, gdyż osoby czynne zawodowo m ogą być zidentyfikowane na podstawie zmiennej „klasyczna struktura rodziny” (zmienna 1), emeryci na podstawie zmiennej 5, a jednostki będące odbiorcami świadczeń socjalnych - na podstawie zmiennej 6, w której dom inują charakterystyki związane z nie
wielką partycypacja ekonomiczną.
Miasto Poczdam dysponuje kilkoma centrami (Brandenburgerstrasse, Pots- dam-Center, Stem-Center), w związku z tym jako miernik centralizacji uznana została odległość do najbliższego centrum2.
Przeprowadzona analiza korelacji, ze względu na trzy wybrane charakte
rystyki wyodrębnionych grup mieszkańców, nie pozwoliła na stwierdzenie żad
nych istotnych zależności pomiędzy rozmieszczeniem ludności a strukturą prze
strzenną miasta, jako że na rozmieszczenie ludności wpływ wywiera jeszcze szereg innych czynników, których wymiar przestrzenny nie oddziałuje na cen
trum. Czynniki te w znacznym stopniu m ogą pokrywać się z oddziaływaniem centrum i jego okolic na rozmieszczenie ludności. Fakt ten może zatem uzasad
niać brak odzwierciedlenia badanych zależności w analizie korelacji.
Dlatego też w dalszej części opracowania przeprowadzona zostanie wielow y
miarowa analiza korelacji3, której celem będzie wskazanie czynników deter
' Przeprowadzono m.in. na podstawie Backhaus u.a., 1996.
2 Mierzona jako 10 000 - odległość średnia do najbliższego centrum jako 1/1000 wartości koordy
nacji Gaussa-Krugerra.
3 Zrealizowana na podstawie m.in. Backhaus u.a, 1996.
minujących rozm ieszczenie ludności. Analizie poddanych zostanie wiele czyn
ników, a jednym z nich będą elementy struktury przestrzennej. W ten sposób możliwe będzie z jednej strony oddzielenie wpływów poszczególnych charakte
rystyk na rozmieszczenie ludności, z drugiej zaś, zidentyfikowanie ukrytych czynników centralizacyjnych.
Badaniu poddano 69 charakterystyk mieszkań, obszarów osiedlowych i struktury przestrzennej. Komponenty te odzwierciedlały następujące aspekty:
1. opis mieszkań (powierzchnie mieszkalne, liczba i wyposażenie pokoi, licz
ba mieszkań w budynku, rok budowy).
2. fenotyp (typ zabudowań osiedlowych, ochrona zabytków, ochrona środo
wiska, obszary inwestycyjne, itp.) oraz
3. poziom rozwoju infrastruktury technicznej (odległość od centrum, gęstość sieci handlu detalicznego, gęstość sieci komunikacyjnej, obiekty socjalne, oferta rekreacyjna, etc.).
Również te komponenty zostały m etodą analizy czynników głównych zredu
kowane do liczby 22. W yodrębniono trzy obszary szczególnie interesujące z punktu widzenia prowadzonych badań: po pierwsze „bliskość do centrum”
R ys. 3. Usytuowanie ludności Poczdamu za względu na ich charakterystyki Ź r ó d ł o : Wagner, 2000.
Teoretyczne i empiryczne aspekty lokalizacji osiedli na obszarze miasta 117
w sensie odległości do najbliższego centrum ekonomicznego, po drugie, obsza
ry położone w pobliżu dworca głównego („dworzec główny”)4 i po trzecie, ob
szary położone na obrzeżach („peryferia”), charakteryzujące się niew ielką gęs
tością zaludnienia.
T a b e la 1. Zależności występujące pomiędzy obszarami osiedlowymi a komponentami gospodarstw domowych
HI H5 H6
Obszary osiedlowe -0 ,3 3 4 -0 ,2 8 5 -0 ,3 9 3
W agner (2000) w przeprowadzonych przez siebie badaniach, wykorzystując wielowymiarową analizę regresji, dokonuje objaśnienia 8 wyodrębnionych czynników głównych dotyczących charakterystyk mieszkańców poprzez 22 czynniki główne dotyczące charakterystyk m ieszkań i obszarów osiedlowych.
Badaniu poddane zostały każdorazowo te same i przylegające do siebie obszary statystyczne, jak również charakterystyki mieszkańców obszarów sąsiadu
jących. Przeprowadzona redukcja zmiennych pozwoliła na stwierdzenie, że na uzyskane współczynniki regresji wpływa jedynie niewielka liczba analizowa
nych na wstępie zmiennych. Dlatego też zmienne te wykazują się znaczną istot
nością. W efekcie mógł zostać określony skorygowany współczynnik istotności, który plasował się pomiędzy 0,417 i 0,915. Analiza regresji pozwoliła na stwierdzenie wyraźnego oddziaływania na gospodarstwa domowe różnic prze
strzennych. Charakterystyki ludności determinowane są w szczególności cha
rakterystykami ludności zamieszkującej obszary przyległe, przy czym nie chodzi tutaj o autokorelację przestrzenną5, znajdującą swoje uzasadnienie w rozgraniczeniu poszczególnych obszarów. Znacznie wyraźniej widoczne są przestrzenne różnice socjalne pomiędzy poszczególnymi gospodarstwami do
mowymi.
Ponadto wyodrębnić można inne współczynniki korelacji określone dla anali
zowanych komponentów struktury przestrzennej (por. tab. 1). W odniesieniu do charakterystyk grupy 1, tzn. osób utrzymujących się z pracy zarobkowej, można stwierdzić, że na grupę tę negatywnie oddziałuje obszar dworca głównego.
4 W badaniach przeprowadzonych przez Wagnera (2000) komponenty te zdefiniowane są odwrot
nie, i dlatego też przedstawione w tab. 2 dane posiadają inne znaki.
5 Wyjaśnienia m.in. zob. W. Wagner, D ie Siedlingsstrukturen der privaten Haushalte in Potsdam, Frankfurt am Main 2000; R.A. Dubin, Spatial Autocorrelation and N eighborhood Quality, „Regional Science and Urban Economics” 1992, 22, s. 433—452; P.M. Schulze, Raumliche lineare Regression- smodelle, „Jahrbuch fur Regionalwissenschaft” 1997/1998, Jg. 18, s. 55-68.
Natomiast obszary centrum i peryferia w ogóle nie wpływają na rozmieszczenie tej części ludności. Oznacza to, że ta grupa ludności tylko w niewielkim stopniu zamieszkuje obszary centralnej części miasta. W pozostałych częściach jest zaś rozmieszczona równomiernie. Grupa 2, czyli emeryci, w centralnej części m ia
sta jest wyraźnie niedoreprezentowana, a znaczna jej część zamieszkuje na pe
ryferiach. Najwyraźniejsze jest jednak rozmieszczenie ludności grupy 3, czyli osób utrzymujących się z pomocy socjalnej. Grupa ta najbardziej niedorepre
zentowana jest na obrzeżach miasta, a największa jej część zamieszkuje okolice dworca głównego.
Ogólnie stwierdzić można, że ludność grupy 1 rozmieszczona jest raczej równomiernie, grupa 2 decentralnie, a 3 skoncentrowana jest w centrum miasta.
Wyniki empiryczne potwierdzają zatem wyniki uzyskane w badaniach symula
cyjnych.
4. Podsumowanie
Przeprowadzone na podstawie wielowymiarowej analizy regresji badania empiryczne pokazują, że istnieją ścisłe zależności pomiędzy wskaźnikiem war
tościowania czasu wolnego, opisanym poprzez charakterystyki mieszkańców, a wskaźnikiem struktury przestrzennej, opisanym poprzez charakterystyki ob
szarów osiedlowych. Badania te potwierdzają wyniki badań symulacyjnych, z których wynika, że ludność utrzymująca się ze środków pomocy społecznej lokalizuje się w centrum miasta, emeryci na jego obrzeżach, a osoby utrzy
mujące się z pracy zarobkowej - między obrzeżami a centrum.
W pracy tej uwzględnienie znalazły tylko 3 z 52 charakterystyk struktury przestrzennej, które wyw ierają wpływ na rozmieszczenie ludności w m ieście.
Oprócz wspomnianych trzech komponentów struktury przestrzennej wpły
wających na rozmieszczenie ludności zarówno na obszarach badanych, jak i przyległych, wpływ wywiera kolejnych 19 charakterystyk mieszkań i obsza
rów osiedlowych. Uwzględniony został również wpływ 8 charakterystyk lud
ności obszarów sąsiadujących. Czynniki te pokrywają się jednak z tymi, które determ inują zależności występujące pomiędzy wartościowaniem czasu wolnego a strukturą przestrzenną.
Ponadto stwierdzić można, że zależności występujące pomiędzy strukturą przestrzenną a rozmieszczeniem ludności są mniejsze aniżeli można by przy
puszczać. Stan ten wynikać może z faktu, że dopiero teraz zaczyna kształtować się pewna struktura rynkowa wynikająca z wcześniejszej, socjalistycznej struk
tury miasta (Harth, Herlyn, Scheller, 1998; Sailer-Fliege, 1999). Dlatego też nie należałoby oczekiwać istnienia ścisłych związków pomiędzy wartościowaniem
Teoretyczne i empiryczne aspekty lokalizacji osiedli na obszarze miasta 119
czasu wolnego a rozmieszczeniem ludności. Ma to uzasadnienie w szczegól
ności w tym, że na obrzeżach miasta w gospodarce socjalistycznej lokalizowane były duże osiedla mieszkaniowe, ze stosunkowo niewielkimi mieszkaniami.
Z punktu widzenia gospodarki rynkowej układ taki powinien powodować od
wrotne rozmieszczenie ludności. W czasach gospodarki socjalistycznej osiedla te zamieszkiwała głównie ludność czynna zawodowo, charakteryzująca się w y
soką lojalnością wobec państwa (Harth, Herlyn, Scheller, 1998; Haller, 2000).
Przeprowadzone badania pokazują jednak, że grupa ta dostosowała się do obec
nych tendencji w gospodarce rynkowej, co znajduje odzwierciedlenie w obec
nym jej rozmieszczeniu. Na tendencje takie wskazywał już, w swoich rozwa
żaniach teoretycznych Schóler (2002).
Reasumując, stwierdzić można, że oczekiwany wpływ wartościowania czasu wolnego na rozmieszczenie ludności znajduje swoje odzwierciedlenie w prakty
ce. Jednakże wpływ ten ma drugorzędne znaczenie w kształtowaniu się struktu
ry miasta. Podstawowy wpływ na strukturę miasta wywiera bowiem zapotrze
bowanie na mieszkania, zgłaszane przez poszczególne grupy ludności. Popyt ten w różnych częściach m iasta może być w różnym stopniu zaspokojony. Po
nadto stwierdzić można, że na strukturę przestrzenną m iasta oddziałują również aspekty socjalne, które prow adzą do kształtowania się obszarów skoncentrowa
nych, zamieszkiwanych przez podobne grupy ludności.
Literatura
ALONSO W. (1964), Location and Land Use, Cambridge, Mass.
BACKHAUS K., ElCHBORN B., PLINKE W ., WEIBER R. (1996), M ultivariable Analysemethoden. Eine Anwendungsorientierte Einfuhrung, Frankfurt.
DUBIN R .A . (1 9 9 2 ), Spatial Autocorrelation and N eighborhood Quality, „Regional Science and Urban Economics”, 22.
HALLER Ch. (2000), Wohnungslehrstand in den Plattenbaugebieten der neuen Lander, ISR-Dissku- sionsbeitrag Nr. 52, Berlin.
HARTH A., HERLYN U., SCHELLER G. (1998), Segregation in ostdeutschen Stadten. Eine empirische Studie, Opladen.
HENDERSON J.V. (1985), Economic Theory and the Cities, San Diego.
SAILER-FLIEGE U. (1999), Wohnungsmdrkte in der Transformation: D as Beispiel Ostmitteleuropa.
In: Ostmitteleuropa im Umbruch. Wirtschafts- und sozialgeographische Aspekte der Transforma
tion, R. Piitz (hrsg.), Maintzer Kontaktstudium Geographie 5, Mainz.
SCHÓLER K. (2002), Rozw ój m iast w Niemczech Wschodnich i Zachodnich - dośw iadczenia wynikające z procesu transformacji. W: Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miast, red.
J. Słodczyk, Opole.
SCHULZE P.M. (1997/1998), Raumliche lineare Regressionsmodelle, „Jahrbuch fur Regionalwissen- schaft”, Jg. 18.
WAGNER W . (2000), D ie Siedlingsstrukturen derprivaten Haushalte in Potsdam, Frankfurt am Main.
OPOLE 2004
PRZEMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ MIAST W SFERZE FUNKCJONALNEJ I SPOŁECZNEJ
Janusz SŁODCZYK, Renata KLIM EK Uniwersytet Opolski