/
W S Z E C H Ś W I A T
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. K O P E R N I K A
R O C Z N I K 1 9 5 3 Z E S Z Y T 1
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
Z alecono do bibliotek nau czy cielsk ich i licealn y ch pism em M inisterstw a O św iaty n r IV Oc-2734/47
T R E Ś Ć L E S Z Y T U 1 (1825)
B i r k e n i n a j e r A., Mikołaj Kopernik ... , . . . 1 Z a k r z e w s k i Z., Z naczenie prac O. L ep ieszyósk iej dla onkologii 12 P o ż a r y s k i W ł., Jak pow stał krajobraz Środkow ej Polski . , . . 17
B i a ł o b o r s k i E., Jan Brożek z K urzelowa . . . . 20
D yskusje
W r ó b l e w s k i R., Poglądy J. D. Bernata na pow stan ie życia na ziem i i ich kry
tyka przez N. W. Piriego ... . . . 23
W iadom ości z, zagranicy
J u r a n d A., U dział cen traln ego system u n erw o w eg o w p ro cesie przeobrażenia
p ł a z ó w ... 28
S m i e c i ń s k i W ., P rzeszczep ian ie oka u płazów . . . . . . 2 9 B i a ł o b o r s k i E., VIII Kongres A stion om iczn y w R zym ie , . . . . . . 3 0 Zjazdy naukow e za granicą
Ż ycie naukow e w P olsce
Prof. dr Jan Stach laureatem N agrody P aństw ow ej I stopnia . ... 32
R ecenzje , . . . 32
Na okładce: Mikołaj Kopernik w ed łu g drzew orytu z r. 1617
W SZECHŚW IAT uk azuje się co m iesiąc, z w yjątkiem lipca i sierp n ia Cena zeszytu
1'50 zł
W arunki PRZEDPŁATY na rok 1953 w następnym num erze
-X-
REDAKCJA: S tanisław Skow ron, Kazim ierz M aślankiew icz, F ran ciszek G órski, Kazim ierz M aron
ADRES REDAKCJI: Kraków
2, ul. P odw ale
1. T elefon 229-24
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA
R O K 1 9 5 3 Zeszyty 1825— 1834
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
R O K K O P E R N I K O W S K I
z o ka zji roku Kopernikowskiego 1953
S P I S T R E Ś C I
Cyfra wyróżniona kursywą oznacza numer zeszytu, cyfra zwykła —■ s t r o n i c ę
A R T Y K U Ł Y M a ś l a n k i e w i c z K., S ta n isła w B ork ow sk i,
p ie r w sz y m in era lo g p o ls k i...9— ■10, 219 B a n a c h i e w i c z T., Co to są k r a k o w ia n y 8, 193 M e r g e n t a l e r J., G w iazd ozb iory je sie n n e 8, 202 B i a ł o b o r s k i E., J a n B ro żek z K u r z e lo w a 1, 20 M y d l a r s k i J., Z a g a d n ien ie fo rm p rzed - B i r k e n m a j e r A ., M ikołaj K o p ern ik . . . 1, 1 lu d zk ich • « ... ... 6, 146 B r o w i c z K , F lo ra S a c h a l i n u ... 7, 168 N i w e l i ń s k i J., M ikołaj K op ern ik jako D a n e k Z., O w cza rek t a t r z a ń s k i ... 4, 85 l e k a r z ... 8, 190 G a w e ł A ., P rz y k ła d y u zn a n ia dla K o p ern ik a O l s z e w s k i P., Z a k w it je s ie n n y na J e z io
w d a w n ej P o l s c e ... 8, 202 r a ch M a zu rsk ich . ... 9-— 10, 228 G o e t e l W., A lek sa n d er K a rp iń sk i, w ie lk i P e t r u s e w i c z K , W ytyczn e d la p racy P o l
g e o lo g r a d z i e c k i ... 5, 116 sk ie g o T o w a r z y stw a P rzy ro d n ik ó w im . K o
G r o d z i ń s k i Z., N ie lo t ta k a h e N o to r i s h o c h - p e r n ik a ... 7, 157 s t e t t e r i ... 5, 121 P o ż a r y s k i W ł., J a k p o w sta ł krajobraz J a c z e w s k i T., O d k rycie n o w e g o p r z e d sta Ś ro d k o w ej P o lsk i ... 1, 17
w ic ie la ży ją c y c h ryb tr z o n o p łe tw y c h . . . 4, 94 R y b k a E., Z z a g a d n ień k o sm o g o n ii rad zieckiej 8, 196 J a c z e w s k i Z., N a ro d zin y ło s i w B ia ło w ie R z e h a k K ., Z b a d a ń n ad r o zw o jem sta d ia l-
sk im P a rk u N a ro d o w y m i P u szczy K a m p i n y m u z w i e r z ą t ... 2- - 3 , 69 n o sk iej ... 2- - 3 , 61 S c h r a m J., D zik i k o ń n a ziem ia ch p olsk ich J a k i m o w i c z W ł., Z n a czen ie ś w ia to p o g lą - w z a p isk a c h k r o n i k a r z y ... 9— 10, 233
d o w e n a u k i P a w ło w a o w y ższej c z y n n o śc i S k a r ż y ń s k i B ., E r n e st H a e c k e l i B en ed y k t u k ła d u n e r w o w e g o ... 2— 3, 33 D y b o w s k i ... 9— 10, 223 J a r a n o w s k i J., G e n e ty c z n o -e w o lu c y jn a t e - S k o w r o n St., W sp ó łczesn e p o g lą d y na r e -
oria i sy s te m W ilia m sa u p o d sta w n o w o c z e - g e n e r a c j ę ... 6, 133 snej a g r o n o m i i ... 2— 3, 42 S k r z a t ó w n a Z., K w a rc sy n te ty c z n y i jego J u r a n d A ., Co p is a ł o teo rii D a rw in a w r o - w ła sn o ś c i .. ... 6, 139
ku 1864 n a u c z y c ie l g im n a zja ln y O skar Ż lik S z a r b i ń s k i T., N e r w o w a reg u la cja w y d z ie - w C i e s z y n i e ...6, 144 la n ia g o n a d o tro p o w eg o p rzysad k i . . . . 2— 3, 72
•— W sp r a w ie ż y w o tn o śc i ...4, 100 S z u l c E., O rien ta cja teren o w a u m r ó w e k . . 7, 162 K r e i n e r J., U d a ła próba h o d o w li i tr e s u r y S w i e ż a w s k a - W i k t o r o w a K., Z a lew
d e l f i n ó w ... 9— 10, 230 S z c z e c iń sk i — c ie k a w y zb io rn ik sło n a w o K u l c z y ń s k i St., G en eza w ę g la w ś w ie t le w o d n y ... 2-—3, 51
e k o l o g i i ... 9— 10, 233 T a r c z y ń s k i S., T o k so p la zm o za —■ „n ow a“
L e ń k o w a A., H isto ria dw u k ra b ó w . . . . 6, 141 n ie z w y k le groźna ch orob a od zw ierzęca . . . 4, 91
— „Z iem ię p ch n ął, i n ieb o zatrzym ał" . . . . 8, 201 T o k a r s k i J., B e n e d y k t D y b o w s k i. . . 9— 10, 225
i o ś ^ 55
R o k 1 9 5 3
III
W o j t u s i a k R. J., W itam in a „T“ i jej w p ły w na p ostać i ob yczaje z w i e r z ą t ... 5, 109 W o ź n o w s k i M., L iteratu ra K o p ern ik o w
sk a ... 8, 209, 9— 10, 252 W r ó b l e w s k i R., P o g lą d y J. D. B ern ala na
p o w sta w a n ie ży cia n a ziem i i ich krytyk a p rzez N. W. P i e r i e g o ... i , 23 Z a k r z e w s k i Z., Z n aczen ie prac O. L ep ie-
szyn sk iej dia o n k o l o g i i ...1, 12 Z w o l i ń s k i S., J a sk in ie lod ow e . . . . 2—3, 55
Sp raw ozd an ie z k o n feren cji m łod ych b iologów w K ortow ie pod O l s z t y n e m ...9— 10, 247 S p raw ozd an ie z W alnego Z ebrania P o lsk ieg o
T ow . P rzy ro d n ik ó w im . K op ern ik a w T o
runiu ... 7, 179 S ta ch Jan prof. dr la u rea tem N agrod y P a ń stw o
w ej I s t o p n i a ...1, 32 S z c z e p a ń s k i F., K o n feren cja g eo g ra fó w
w P o z n a n i u ... 7, 178
ŻYCIE N A U K O W E W PO LSCE I Z A G R A N IC Ą S P R A W O Z D A N IA I N O T A T K I
B i a ł o b o r s k i E., V III K on gres A stro n o m iczn y w R z y m i e ...1, 30
— K ra k o w sk ie ob serw a to riu m astron om iczn e 8, 204 B r e s i ń s k i Z., X IV Z jazd fizy k ó w polsk ich
w P o zn a n iu (7— 10. X II. 1 9 5 2 ) ... 4, 97 D em b o w sk i Jan prof. dr człon k iem h on orow ym
P o lsk ieg o T ow . P rzy ro d n ik ó w im . K opernika 9— 10, 245 F u d a k o w s k i J., W sp raw ie n a u k o w y ch
stacji b io lo g iczn y ch na P od h alu i w T a
trach ...2—3, 66 G. F., 4 0 -lecie In sty tu tu B o ta n iczn eg o U n iw er
sy tetu J a g i e l l o ń s k i e g o ... 4, 68 H u r w i c J., To n ie ty lk o inna n a zw a . . . 7, 178 K lin ik a III chorób w e w n ę tr z n y c h A M w K ra
k o w ie ...2— 3, 74 K o z ł o w s k i R., Z akład P a leo n to lo g ii U n i
w e r sy te tu W a rsza w sk ieg o ... 5, 125 K u lczy ń sk i S t a n i s ła w ... 2—3, 77 M a r w o y , D ni K o p ern ik o w sk ie w T oruniu 8, 183
— M ikołaj K op ern ik n a tle epoki Odrodzenia.
W ielka w y sta w a w K r a k o w i e ... 8, 186
— R ok K o p ern ik o w sk i w P o l s c e ... 8, 181 M a r c h l e w s k i T., Z w y cięsk a praw da.
(Z p rzem ó w ien ia rek tora U J ) ... 8, 189 P o lsk ie T o w a rzy stw o M ik rob iologów . . . . 5, 132 P o ż a r y s k i W ł., Z jazd m ik ro p a leo n to lo g ó w
w C zech o sło w a cji ... 2— 3, 69 R o zstrzy g n ięcie k o n k u rsu fo to g ra fik i przyrod
niczej w Ł o d z i ... 2— 3, 83 R o zstrzy g n ięcie k on k u rsu W s z e c h ś w i a t a na fo
to g ra fik ę p r z y r o d n i c z ą ... 9— 10, 229 R y b k a E., O b serw atoria astronom iczne U n i
w e r sy te tu W r o c ł a w s k i e g o ... 8, 207 S a n d n e r H., U w a g i o k on k u rsie fotografik i
p r z y r o d n ic z e j...2— 3, 83 S p ra w o zd a n ia o d d zia łó w P o lsk ie g o T o w a rzy stw a
P rzy ro d n ik ó w im . K op ern ik a
B y d g o s z c z ...4, 108 K rak ów ... 7, 179 Ł ó d ź ... 2—3, 84, 9— 10, 249 P o z n a ń ... 4, 108 P u ł a w y ... 2— 3, 84 T o r u ń ... 9— 10, 149 W r o c ł a w ... 4, 108, 6, 156, 9— 10, 246 S p ra w o zd a n ie z ak cji d ziw n o w sk iej . . . 9— 10, 249
D R O B IA Z G I PR ZY R O D N IC ZE
a 1, Żubry w G o r c a c h ... . . . 7, 161 B e r n a t o w i c z St. C zerpak do ilo śc io w e g o
p ołow u p la n k t o n u ...5, 127 F i d e 1 u s J., P o w sta w a n ie k om órek ra k o w y ch
pod w p ły w e m cia ł r a k o tw ó r c z y c h ...4, 104 F u d a k o w s k i J., Z aloty żm ij . . . . 9— 10, 240 J u r a n d A., U d ział cen tra ln eg o sy stem u n er
w o w eg o w p rocesie przeobrażenia p ła z ó w . . i , 28 K a d ł u b o w s k a J. Z., J a k rozm naża się
P e d ia s t r u m T e t r a s ... 2— 3, 66 M. K , O d ł u g o w i e c z n o ś c i ...7, 173 M i c h a l s k i L., M ik rofotografia p rostą m etod ą 4, 103 N ow ood k ryte p o k ła d y s i a r k i ...9— 10, 241 O chrona zw ierzą t w P o l s c e ...6, 150 P. H., S tarzen ie się fo to g ra ficzn eg o w y w o ły w a c z a 7, 173
— Z ch em ii ja d ó w w ę ż y ...7, 172 P i g o ń A., P o b iera n ie pokarm u u sy sy d la c z -
k ó w ...7, w kładk a R a z o w s k i J., N o w e sta n o w isk o m o d liszk i
w P o l s c e ... 2— 3, 64 R o p e l e w s k i H., O szczątk ach n ied źw ied zia
polarn ego zn a lezio n y ch w G dańsku . . . . 7, 171
— P o ja w ie n ie się fo k i w d o ln y m b iegu W isły 9—10, 239 S k a l s k i A., N o w e sta n o w isk o salam an d ry
na niżu p o l s k i m ...9— 10, 240 S k i b i ń s k i St., D z ie w ię ć sił p o p ło ch o listn y —
najrzadsza w P o lsce r o ś l i n a ... 9— 10, 238 S. S., P od ział red u k cy jn y w so m a ty czn y ch k o
m órkach ... 7, 171
— U su n ięcie p rzysad k i m ózgow ej u m łod ych z w ie r z ą t ... 2— 3, 73 S m i e c i ń s k i W., P rzeszczep ia n ie oka u p ła
z ó w ...j , 29 S t a r m a c h K , N o w y m o d el sia tk i do ilo ścio
w y c h p o ło w ó w p la n k t o n u ...9— 10, 236 S t r o j n y W ł., S zk od n ik olsz Croesus s e p t e n -
trio nalis L ... 2— 3, 64 S t r z e m s k i M., Z za g a d n ień g eo ch em ii g le
by. Jak g leb a p o zb y w a się arsenu? . . . . 6, 149 I., A c a r o m y c e s con tra A c a r a p i s ... 9— 10, 240
— A n a liza k rw i w p rak tyce zootech n iczn ej 9— 10, 241
— D zik ie k ró lik i i p sy d i n g o ... ... 9— 10, 241
— N o w o o d k ry te p o k ła d y s i a r k i ... 9— 10, 241
— N o w e z a sto so w a n ia m as p la sty czn y ch . 9— 10, 240
— T ransport p o w ietrzn y cia ł r a d io a k ty w n y ch 9— 10, 241
— W p ływ a n ty b io ty k ó w n a w zro st r o ślin 9— 10, 240
— Z iem n iak i w p r o s z k u ... 9— 10, 241 Z ł o t o r z y c k i J., M ik rofotografia bez p rzy
rząd ów ... 7, 172
IV
W S Z E C H Ś W I A TZ D A W N EG O W S Z E C H Ś W I A T A
F u d a k o w s k i J., N ad 1 to m em W s z e c h ś w i a t a . . ... 5, 123 K. M., P rzed 70 l a t y ... 7, 174 M a r o ń K., N iezn a n e d zieło K o p ern ik a . . . 8, 208 S. S., 70 la t t e m u ...6, 145 Ż a b i ń s k i , B ia ło w ie ż a przed 70 la ty . . 9— 10, 242 71 la t t e m u ... 4, 105
O M Ó W IO NE K S IĄ Ż K I I C Z A S O P IS M A
A cta P o lo n ia e P h a rm a ceu tica , t. IX . . 4, 106, 6, 154 A cta S o c ie ta tis B o ta n ico ru m P o lo n ia e , t. X X I 6, 152 A n n a le s U n iv e r sita tis M ariae C u r ie -S k ło d o w -
s k a ... ' ...2— 3, 77 B a g i ń s k i S., Z arys em b rio lo g ii c z ło w ie k a 2— 3, 80 B e r A., O g ru czo ła ch d o k r e w n y c h ... 5, 129 B ib lio g ra fia prac z d zied zin y e w o lu c jo n iz m u . 7, 177 B u b l e j n i k o w F., J a k b a d a n o m a te r ię . . 7, 177 C i n g e r A ., Z ajm u jąca b o t a n i k a ...7, 178 F e n i g s e n R., C zło w iek z w y c ię ż a śm ierć . . 7, 178 F l u k o w s k i S., P o w ie ść o K o p ern ik u . . . 8, 209 G r a b d a E., M o ty lica w ą t r o b o w a ... 4, 103 K a n a j e w J. J., S t u ł b i a ... . 1, 32 I C l i m o w A. F., A k a j e w s k i j A . I., A n a -
to m ija d om aszn ich ż y w o tn y c h , t. I/II . . 2— 3, 80
K o p e r n i k M ., O ob rotach sfer n ieb iesk ich 8, 185 K o s m o s ...5, 132 K s i ą ż k i e w i c z M . i S a m s o n o w i c z J.,
Z arys g e o lo g ii P o l s k i ... 7, 175 M o 1 g a M., P o g o d a w ż y ciu r o ś l i n ... 7, 178 P a s s e n d o r f e r E., Jak b ad am y p rzeszłość
z i e m i ? ... 9— 10, 244
—■ Jak p o w sta ły T a t r y ... 7, 175 P i o t r o w s k i S., G w iazd y zm ien n e i n o w e . . 7, 177 P o stę p y w ie d z y r o ln ic z e j ... .. 2— 3, 82 R a tu jm y od zn iszczen ia d ok u m en ty n a u k o w e 7, 177 S i m p s o n G. G., T h e M ean in g o f E v o lu tio n 7, 176 S m u l i k o w s k i K , G e o c h e m ia ... 6, 154 S p is za g ra n icz n y c h b io lo g iczn y ch czasop ism i w y
d a w n ic tw cią g ły ch zn a jd u ją cy ch się w b i
b lio tek a ch p o l s k i c h ...6, 152 S t ę ś l i c k a W., P raca stw o rzy ła czło w ie k a . 7, 178 S t r z e m s k i M., W stęp do g leb o zn a w stw a . . 4, 107 S z a f e r Wł . i K o s t y n i u k M., Z arys p a le o
b otan ik i ... 5, 130 T o k a r s k i J., G leba i jej ż y c i e ...7, 178 W iad om ości M u zeum Z ie m i... 9— 10, 244
W ę g r z y n M. i R y c h w i c k a J., O w ie lk im u czo n y m I w a n ie P a w ł o w i e ...7, 177 W i e r z i l i n N ., Podróż w k ra in ę k w ia tó w 2— 3, 81 W y d a w n ictw a N a u k o w e o K op ern ik u . . . . 8, 209 Z a b y tk i p rzyrod y n ie o ż y w io n e j . . . 2— 3, 82 Z w o l i ń s k a Z., K w ia ty T a t r ...9— 10, 244
W Y K A Z IL U S T R A C Y J
F o t o g r a f i e
A le k s ie je w p rof., h em a to lo g ra d zieck i, z p rof.
A le k sa n d r o w ic z e m i z e sp o łem III k lin ik i chorób w e w n ę tr z n y c h A M w K r a k o w ie . 2— 3, 74 A p o llo — I. P u c h a l s k a ...4, 104 A stro la b iu m z X V w ie k u . . - ...8, 205 B a b ie la to n a Ł y sej P o la n ie — S. Z w o liń sk i . 7, 180 B a n a c h ie w ic z T a d e u s z ...1, 31 B ie r u t B o le s ła w n a o tw a rciu M u zeu m M. K o
p ern ik a w e F r o m b o r k u ... 8, 182 B ia ło w ie sk i re z e r w a t ta rp a n ó w — J. H a n k ie -
w i c z ... 9— 10, 234 B o rk o w sk i S ta n isła w (1782— 1851) . . . 9— 10, 219 B roszu ra p r z e c iw jezu ito m z X V II w . (karta
t y t u ł o w a ) ... 1, 22 B rożek Jan (portret z X V II s t u l e c i a ) ...1, 20 C iem ięży ca b ia ła w od m ian ie zielo n ej — V e -
r a t r u m a l b u m L. v a r L o b e l i a n u m B ern h . — Z. Z w o l i ń s k a ... 9— 10, 250 C r o e s u s s e p t e n tr i o n a li s L ... 2—-3, 64 C y ra n k iew icz J ó zef zw ied za w y s ta w ę K o p er
n ik o w sk ą ... 8, 186 C zapla siw a — I. P u c h a l s k a ...5, 131 C zerw o n e cia łk a k rw i w m ik ro sk o p ie e le k tr o
n o w y m ...2— 3, 76 D e le g a c ja ra d zieck a n a K o n g res A str o n o m ic z n y 1, 30 D e l f i n ...9— 10, 231 D e m b o w sk i J a n ... 9— 10, 245 D em b o w sk i Jan p rzem a w ia n a s e s ji K o p e r n i
k o w sk ie j P A N ... 8, 183
D n i K o p e r n ik o w sk ie w T o r u n iu ...7, 159 D o lin a M iętu sia . W idok n a C zerw on e W ier
chy — S. Z w o l i ń s k i ... 6, 150 D o lin a „T a k a h e“ w N o w ej Z e l a n d i i ... 5, 121 D zw o n ek d rob n y Campanula. p u silla H a en k e —
Z. Z w o l i ń s k a ... . . . . ■ 7, ok ład k a D z ie w ię ć sił p o p ło c h o listn y C arlin a o n o p o r d i -
fo lia B e s s ...9— 10, 293 ITiołek p a g ó rk o w y V io la collin a B ess. — Z. Z w o
liń sk a ... 9— 10, 235 G a lileu sz: D ia lo g o d w u n a jw a ż n ie jsz y c h u k ła
dach św ia ta P to le m e u sz o w y m i K o p ern ik o - w y m 1635 (karta t y t u ł o w a ) ... 8, 187 G o ry czk o w a (P o śred n i w ie r c h G oryczkow y) —
S. Z w o l i ń s k i ... 2— 3, 45 G w iazd ozb iór C anis M a i o r ...8, 197 G w iazd ozb iór C y g n u s a ... 8, 200 H a eck la lis t d o D y b o w s k ie g o ...9— 10, 224 J a sk in ia lo d o w a w C iem n iak u — S. Z w o liń sk i 2— 3, 61 K a rp iń sk i A l e k s a n d e r ... 5, 117 Jezioro m ięd zy P o łczy n em a Z ło cień cem —• St.
M ucha . . . . , ...9— 10, 272 K lem p a z ło s ie m — W ł. P u c h a l s k i ... 2— 3, 63 K o p ern ik M ik ołaj •— p ortret z K rólik arn i
w W a rsza w ie, sp a lo n y w r. 1944 ... 8, 185 K o p ern ik w e d łu g szty ch u J. F a lck a (ok. 1650 r.) 1, 3 K r y sz ta ł g ó r s k i ... 6, 139 K u k u łk a (C uculu s c a n o ru s) — T. G a liń sk i . . 4, 107 K u lc z y ń sk i S t a n i s ła w ... 2— 3, 77 K w a rc z a d y m i o n y ... 6, 140
B o k 1 9 5 3
V
L a rw y C ro e su s s e p t e n tr i o n a li s żeru jące n a liściu o lszy c z a r n e j ...2—3, 65 L as b u k o w y F agus s i lv a t ic a L. — Z. Z w o liń sk a 6, 155 L ep ieszy n sk a O l g a ...1, 13 M ed al K o p ern ik o w sk i w y k o n a n y z ok azji 7 5 -le-
cia P A U przez Fr. K a l f a s a ... 8, 202 M od liszk a M a n t is religiosa L ... 2— 3, 64
„N ielot ta k a h e“ ... 5, 122 O b serw atoriu m A stro n o m iczn e w e W rocław iu 8, 207 O lsza czarna zjed zo n a przez la rw y . . . . 2— 3, 65 O ob rotąch sfe r n ieb iesk ich , 1543 (karta ty tu ło w a ) 8, 184 O w ce za b ite w T atrach p rzez ry sia — Z. D an ek 4, 90 O w czarek ta trza ń sk i w g ó r a c h ... 4, 86— 89 P a sem k o w a stru k tu ra w ę g la k a m ien n eg o . 9— 10, 215 P a w łó w Iw a n P ...2— 3, 35, 38 P a w łó w p rzem a w ia n a k o n g resie fizjo lo g ó w
w r. 1935 ... 2— 3, 39 P a w łó w śled zi o d ru ch y m a łp człe k o k szta łt
n y ch ... 2— 3, 37 P c h ła N o s o p s y l lu s fa s c ia tu s ze szczura (głow a) 7, 173 P c h ła C t e n o p s y l l u s segnis z m y szy dom ow ej . 7, 173 P e d ia s t r u m t e t r a s ...2—3, 66 P ły tk i k rw i w m ik ro sk o p ie elek tro n o w y m 2—3, 75— 76 P o la n a P a le n ic a w poran n ej m g le — S. Z w o
liń sk i ...9— 10, 243 P o m n ik K o p ern ik a przed g m a ch em C ollegium
N o v u m ... 8, 189 P o m n ik K op ern ik a w W a rsza w ie B. T h orw ald -
sen a — M. L e m a ń s k a ... 8, 201
„P rządka teściow a" w o k o licy O drzykonia koło K rosn a —- S t. M u c h a ... 9— 10, 221 Prząd k i, p ia sk o w ie c cięż k o w ic k i . . . . 9— 10, 222 R ecep ta w ła sn o ręczn a K o p e r n i k a ... 8, 191 R em iz — I. P u c h a l s k a ... 5, okładka S ik la w a w D o lin ie R oztok i — T. Z w o liń sk i 2— 3, 54 S łu p lo d o w y w J a sk in i M yln ej — S. Z w o liń sk i 2— 3, 60 S osn a przyd rożn a n a serp en ty n ie — St. M ucha 9— 10, 251 S ta ch J a n ...1, 32 S ta la g m ity lo d o w e w ja sk in i — S. Z w o liń sk i 2—3, 60 S to n k a ziem n ia cza n a L e p t i n o t a r s a d e c e m lin e a t a
z ja ja m i n a liściu ziem n ia k a — St. A lw in 4, 107 S zcza w ik za jęczy O x a lis a c e to s e ll a L . :— Z. Z w o
liń sk a ...2—3, 79 S z lif m a rg lu g l a u k o n i t o w e g o ... 4, 103 T ak ah e w g n i e ź d z i e ...5, 122 T arpany w B ia ło w ie ż y — J. H a n k iew icz . 9— 10, 234 W erner A b rah am G. (1750— 1817) . . . . 9— 10, 220 W ierzby n ad P op rad em (Z egiestów -Z d rój) — St.
M u c h a ...
W ieża, w k tórej m ieszk a ł i u m arł K opernik w e From borku. (Rys. F. D. C hotom ski, ryt. A.
P iliń sk i) ...
Z am ek w O l s z t y n i e ...
Z apis B rożk a d la A k a d em ii K rak ow sk iej . Z arodek G a llu s d o m e s t i c u s ...
Z aw rat — S. Z w o l i ń s k i ...
'Z im o w it je s ie n n y -— C o lc h i c u m a u tu m n a le L. — Z. Z w o l i ń s k a ... 9— 10, 248
7, 175
1, 11
1, 7
1, 23 4, 103 5, 126
R y s u n k i
C horoba o d z w ie r z ę c a ... 4, 92 C ollegiu m M aiu s U J w czasach stu d ió w K o
p ern ik a — rys. Fr. S e i f e r t ...8, ok ład k a
C roesu s se p t e n tr i o n a li s L. p o sta ć d osk on ała 2— 3, 65 C y a th u r a c a r i n a t a ...2— 3, 52 C zerpak do p o ło w u ilo śc io w e g o p lan k ton u . . 5, 128 D a rw in K arol R o b ert — rys. H. S iem irad zk i,
ryt. M. W e b e r ... 6, ok ład k a D roga m rów k i L a s iu s n i g e r ... 7, 162— 167 D ro so p h ila m e l a n o g a s t e r ... 5, 112, 115 D y b o w sk i B en ed y k t, w g d rzew o ry tu K. W rób
le w sk ie j ...9— 10, okładka E x lib ris K sią żn icy M iejsk iej im . K op ern ik a
w Toruniu, m ied zio ry t A. P ó łta w sk ie g o . . 8, 204 G w iazdozbiór j e s ie n n o - z im o w y ...8, 203 H e t e ro ta n a is o e r s t e d t i ... 2— 3, 52
H yd rologiczn y m ech a n izm w zro stu to rfo w isk t r z c i n o w y c h ... 9— 10, 214 J a sk in ia lod ow a w T a t r a c h ... 2— 3, 56 J a sk in ie typ u d y n a m ic z n e g o ... 2— 3, 58
— — s t a t y c z n e g o ... 2— 3, 58 J eżo w iec, sch em a t b ru zd k u jącego jaja . . . . 7, 172 K alam it, p od ziem n a część ło d y g i . . . . 9— 10, 216 K a lo p a n a p ic t u s N a k a i ... 7, 169 K araczan P e r i p l a n e t a o r i e n t a l i s ... 5, 114 K iełek tra w y w i e l o l e t n i e j ...2—-3, 49 K op ern ik broni sw e g o „sposobu b icia m onety"
w G r u d z i ą d z u ... 1, 9 K op ern ik (d rzew oryt z r. 1617) . . . . 1, ok ład k a K rab Eriocheir s i n e n s i s ...6, 141 Krab R h it h r o p a n o p e u s h a r r i s i ...6, 142 K rak ów w czasach stu d ió w K op ern ik a, d rze
w o r y t Sch ed la, 1492 ... 8, 188 K sięży c z p o d b r ó d k ie m ...i , 31 L a ti m e r i a c h a lu m n a e S m ith ...4, 95 L ucerna, k o r z o n k i ...2— 3, 49 M alania an jou an ae S m ith ...4, 96 M apa h ip so m etry czn a S a c h a l i n u ... 7, 168 M apa tek to n iczn a R o sji eu rop ejsk iej . . . . 5, 119 M apka Jezior M a z u r s k ic h ... 9— 10, 228 M apka Z alew u S z c z e c i ń s k ie g o ...2— 3, 51 M n ożenie h in d u sk ie „w k r a t k ę " ...1, 21 M odel sia tk i do ilo śc io w y c h p o ło w ó w p la n k
to n u ... 9— 10, 236—238 M rów ki Lasiu s n i g e r ... 7, 162— 167 N ad rzeczn y w a ł ziem n y, p r z e k r ó j ... 6, 142 O czeret trzcin ow y, sch em at b u d o w y . . . 9— 10, 214 O rc h e stia c a v i m a u a ... 2— 3, 53 O rientacja teren o w a u m r ó w e k ... 7, 162— 167 O w czarek — rys. K. W r ó b le w s k a ...4, 90 O w czarek tatrzań sk i — rys. K. W rób lew sk a 4, okładka P a c h y s a n d r a te r m i n a li s Sieb. e t Z ucc... 7, 169 P a so ży ty ...4, 92 P a w łó w Iw an P. — d rzew oryt . . . . 2— 3, okładka Pokrój S p h e n o p h y ll u m , rek on stru k cja . . 9— 10, 218 Pokrój s y g i l a r i i ... 9— 10, 217 P o lim orfizm m r ó w e k -ż n iw ia r e k M e s so r s t r u c t o r 5, 115 P o łu d n io w a A fry k a i p ołu d n io w o -za ch o d n ia
część O ceanu I n d y j s k ie g o ... 4, 95 P race i p u b lik acje p ra co w n ik ó w In sty tu tu B o
tan iczn ego U J, 1912— 1952 ... 4, 98— 99 P róch n ica, sch em at tw o rzen ia s i ę ... 2— 3, 48 Szarań czak T a c h y c in u s a s y n a m o r u s ...5, 115 T e t r a m a s t i x opo lien sis ... 2—3, 54 T o k s o p l a z m o z a ... 4, 92
VI
W S Z E C H Ś W I A TT o r fo w isk o trzcin o w e, s c h e m a t ... 9— 10, 214 K w ia to sta n d z ie w ię ć siłu b ezło d y g o w e g o — fot.
T ra w a jed n oroczn a, k r z e w i e n i e ... 2— 3 49 I. P u c h a l s k a ... 9 - -10 W itam in a „T“ ... 5, 112— -115 M od rzyk g ó rsk i M u l g e d i u m a lp i n u m C ass. — W itam in a „T“, w p ły w n a w a g ę m y szy . . . . 5, 112 fo t. Z. Z w o l i ń s k a ... 6 W zrost p lo n ó w w g d o św ia d c z e n ia H e llr ie g la 2—3, 42 M y sz o łó w a m ery k a ń sk i — fot. A. P ig o ń . . . 5 W zrost p lo n ó w w g d o św ia d c z e n ia W o lln y ’e g o 2—3, 43 O w cza rk i ta tr z a ń sk ie n a H a li G ą sien ico w ej —
fot. M. W i s t h a l ... 4 P l a n s z e P a w łó w P. I w a n ...
P o b ie r a n ie p ok arm u u sy sy d la c z k ó w — fot.
2-—3
B a łty k — fot. St. M u c h a ...9 - —10 A . P ig o ń ... 7 B ram a B o le c h o w ic k a pod K ra k o w em — fot. P o je z ie r z e K a szu b sk ie — fo t St. M u ch a . . . 7 St. M u c h a ...9- - 1 0 P o la n a C h o ch o ło w sk a — fot. T. Z w o liń sk i . . 4 C zarny S ta w n a w io sn ę . W g łę b i K ozie W ier P o m n ik K o p ern ik a n a d zied ziń cu C ollegiu m
chy — fot. S. Z w o l i ń s k i ... 6 M a iu s U J ... 1 C zerniec g r o n k o w y A c ta e a s p i c a t a L. — fot. P o m n ik K o p ern ik a w P o lsk ie j A k a d em ii N au k
Z. Z w o l i ń s k a ... 6 w K ra k o w ie, rzeźb ił W. G ad om sk i, 1872 — D y b o w sk i B e n e d y k t w 50 ro k u ż y c ia , d r zew o ry t fo t J. R o s n e r ... 8
K. W r ó b l e w s k i e j ... 9 - - 1 0 P o m n ik K o p ern ik a w T o r u n iu — fot. A. C zarnecki 8 D z ie w ię ć s ił b e z ło d y g o w y C a r li n a acaulis L. — R o jn ik g ó rsk i S e m p e r v i v u m m o n t a n u m L. —
fot. Z. Z w o l i ń s k a ... 9 - -1 0 fo t. Z. Z w o l i ń s k a ... 6 D z w o n e k a lp ejsk i C a m p a n u l a a lp i n a J a cq . — S ę p p ło w y G y p s f u l v u s — fot. A. P ig o ń . . . 9—-10 fo t Z. Z w o l i ń s k a ... 6 S ta lin J ó z e f W., m a i. I. I. B r o d s k i j ... 2-- 3 G ru szyczk a je d n o stro n n a P ir o l a se c u n d a L . — S y sy d la c z k i, p o b iera n ie p ok arm u — fot. A. P ig o ń 7
fot. Z. Z w o l i ń s k a ... 6 W ąw óz K o b y la ń sk i — fot. St. M ucha . . . . 9 - -10 Jezioro Ł eb a — fo t. S t. M u c h a ...9 - -10 W idok n a C zarny S ta w i M orskie Oko. Z drogi K o p ern ik M ik ołaj, lito g r a fia S a lu ccieg o , 1825 — n a R y sy — fo t. T. Z w o l iń s k i ... 6
fot. J. R o s n e r ... 8 W idok z K o zieg o W ierch u — fot. S. Z w o liń sk i 4 K o p ern ik , obraz J a n a M atejki w a u li U J — ryt. W idok z M y ślen ick iej T u rn i, p o śred n i w ierch
J. S t y f i ... 1 G o ry cz k o w y — fot. S. Z w o l i ń s k i ... 2-- 3 K op ern ik M ikołaj, d rzew o ry t K . W ró b lew sk iej 8 W id ok z R y só w — fot. T. Z w o l i ń s k i ... 4 K op ern ik M ikołaj, p o rtret n ie o k r e ś lo n e g o a u to Z a rzy czk a sy b ery jsk a C o r tu s a (M a t t h i o l i L. var.)
ra, 1598 — fot. J. R o s n e r ... 8 s i b i r i c a A ndrz. — fo t. Z. Z w o liń sk a . . . . 6- K rok u sy n a .K a la tó w k a ch — fo t. S. Z w o liń sk i 5 Ż u b ry g ó r sk ie — fot. St. M u c h a ... 7
R o czn ik m a c h a ra k ter e k sp e r y m e n ta ln y za ró w n o p o d w z g lę d e m tr e ś c i ja k i u k ła d u g r a ficzn eg o
W S Z E C H Ś W I A T u k a z u j e s ię co m i e s i ą c , z w y j ą t k i e m lipca i sierpnia
R e d a k t o r n a c z e l n y : S t a n i s ł a w S k o w r o n , z - c a n a c z . red.: K a z i m i e r z M a ś l a n k i e w i c z R e d a k t o r z y d z i a ł o w i : F r a n c i s z e k G ó r s k i i J ó z e f H u r w i c
S e k r e t a r z r e d a k c j i : K a z i m i e r z M a r o ń , r e d a k t o r te c h n i c z n y : A n t o n i T r e p i ń s k i
A D R E S R E D A K C J I : K r a k ó w 2, ul. P o d w a l e 1, te l. 2-29- 24 A D R E S P A Ń S T W O W E G O W Y D A W N I C T W A N A U K O W E G O : W a r s z a w a 1, K r a k o w s k i e P r z e d m i e ś c i e 79, s k r y t k a p o c z t o w a 455
KRAKOW SKA D R U K A R N IA N A U K O W A , KRAKÓW , U L . CZAPSKICH 4
R ocznik L953 Zeszyt 1 (1825)
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. K O P E R N I K A
A LEK SA N D ER B IR K EN M A JER (W arszawa)
M I K O Ł A J K O P E R N I K *
M ikołaj K o p ern ik urod ził się d n ia 19 lutego 1473 r. w T o ru n iu, jak o najm łodsze dziecko M ikołaja K o p ern ik a starszego i B a rb a ry z W a- tzelrodów . R odzina jego ojca w yw odziła się ze Śląska; około 1350 r. jed n a jej gałąź p rze niosła się do K rak ow a. W .roku 1396 im iennik przyszłego astronom a, m oże jego pradziadek, M ikołaj K opernik, z a sta ł p rz y ję ty w poczet o byw ateli m iasta. Z ojcem naszego astronom a, k tó re m u rów nież było n a im ię M ikołaj, spoty
kam y się po raz p ierw szy w ro k u 1448. B ył on kupcem krakow sk im , k tó ry n a dużą skalę p ro w adził h an d e l z G dańskiem . W sie rp n iu 1454 r.
w y stę p u je jak o pełnom ocnik sw oich w spół- m ieszczan w sp raw ie dłu g u w kw ocie
1 0 0 0d u katów , zaciąg nięty ch w K rakow ie przez m iasto G dańsk. T ra n sa k c ja ta m iała w y raźn e podłoże polityczne. T rzeb a przypom nieć, że w 1440 r.
sta n y p ru sk ie, tj. szlachta i m iasta podległe Zakonow i K rzyżackiem u, zaw arły tzw . Z w ią
zek P ru s k i celem w yzw olenia się spod jarzm a Z akonu i połączenia się z Polską. W lu ty m 1454 x. zw iązkow cy w ypow iedzieli posłuszeń
stw o Z akonow i i w y p ra w ili poselstw o do k ró la K azim ierza Jagiellończyka, aby te k ra je n ieg dyś Polsce z a b ra n e n a p o w ró t do niej przyłączył.
K ró l p rz y ją ł Zw iązek P ru sk i pod sw oją opiekę i w d n iu
6m arc a 1454 r. w y d ał u roczysty a k t w cielenia ziem zak onny ch do Polski, co — jak
* N a p o d sta w ie od czytu w y g ło szo n eg o w P o lsk im T o w a r z y stw ie P rzy ro d n ik ó w im . K op ern ik a w K rak o
w ie d. 7 p a źd ziern ik a 1952 r.
w iadom o — dało początek trz y n a sto letn iej w o jn ie polsko-krzyżackiej, zakończonej poko
jem to ru ń sk im 1466 r. Otóż pożyczkę, o k tó rej by ła m owa, zaciągnęło m iasto G dańsk w łaśn ie n a cele tej w ojny; M ikołaj K o pern ik starszy, u łatw iając ow ą tran sak cję, daw ał zatem p o śred nio w yraz sw y m przekon an iom politycznym , przyczy niał się m ianow icie do w zm ocnienia fro n tu antykrzyżackiego. J e s t to chronologicznie pierw szy, ale b y n ajm n iej nie jed y n y dow ód w rogiego w zględem K rzyżaków stanow iska, ja k ie odtąd zajm ow ał ojciec naszego astro n o
m a. Zobaczym y w dalszym ciągu, że podobne stanow isko zajm ow ała rów nież rod zin a m atk i astronom a, w szczególności jego dziadek i w uj.
W ciągu w o jn y trz y n a sto letn iej M ikołaj Ko
p e rn ik starszy p rzesied lił się do T orunia. Je sz cze w lipcu 1458 r. baw ił w K rakow ie, ale m ia ł ju ż o b y w atelstw o toru ń sk ie; od n a stę p nego roku p rze b y w a w no w ym m iejscu za
m ieszkania, gdzie w k ró tce zostaje ław nikiem . T u ta j też za w a rł m ałżeń stw o z B a rb a rą W a- tzelrode, córką zam ożnego p a try c ju sz a to ru ń skiego Łukasza. B yła to rów nież rod zina p ie r
w o tn ie śląska spod Św idnicy. J e d n a jej gałąź osiedliła się w e W rocław iu około r. 1310 i w y stę p u je tu ta j m niej w ięcej do r. 1360. Około te go czasu ro dzin a ta w y em ig ro w ała do T orunia, gdzie spotykam y ją od r. 1369. D ziadem B a rb a ry z W atzelrodów K opernikow ej był Tidem an, ojcem Łukasz W atzelrode starszy , ław n ik m ia
sta T oru nia i w łaściciel pobliskiej wsi Sław ko-
2
W S Z E C H Ś W I A Two. O żeniw szy się z K a ta rz y n ą M odlibożanką, w dow ą po H e n ry k u z P iech o w a (Peckau), rozporządzał znacznym m a ją tk ie m w łas
nym i żony. W g o rący m ro k u 1454 b y ł jed n y m z przyw ódców a k c ji an ty k rz y ża c k iej w T o ru niu, p od sy cał p o w sta n ie w G dańsku, n a w e t osobiście b ra ł udział w b itw ac h z K rzy żak am i pod Ł aszy n em i M alborgiem . U m iera ją c w r.
1462 osierocił tro je dzieci w ła sn y ch i czw oro p asierbów , z k tó ry c h J a n P e c k a u b y ł je d n y m z w odzów w ojsk zw iązkow ych p rzeciw K rz y żakom.
T ró jk a dzieci Ł uk asza W atzelro d e starszego i K a ta rz y n y M odlibożanki sk ła d a ła się z dw óch córek i jed n ego syna. M łodsza z córek, B a rb a ra, w y szła za M ik ołaja K o p ern ik a starszego;
syn, Ł u k asz W atzelro d e m łodszy, o b ra ł sta n duchow ny. U rodzony w r . 1447, k sz ta łcił się na u n iw e rs y te ta c h w K rakow ie, K olonii i Bolonii, gdzie p ro m o w ał się n a d o k to ra p ra w a kanonicz
nego w r. 1473. Pow ró ciw szy do k r a ju o trz y m ał k o lejno trz y k a n o n ie k a te d ra ln e : w łocław ską, w a rm iń sk ą i g nieźnieńską, a w r. 1489 został b isk u p e m w arm iń sk im . O dalszych szczegó
łach jeg o b io g rafii w spo m nę jeszcze później, o m aw iając życiorys jego sio strzeń ca i w ycho
w an ka, a stro n o m a M ikołaja K o pern ik a.
M ikołaj K o p e rn ik sta rszy z m a rł około r. 1483, pozostaw iając prócz w dow y czworo dzieci, dw ie córki i d w u synów . Z córek n a jsta rsz a , im ien niczka m a tk i B a rb a ra , w stą p iła później do za
konu; m łodsza, im ien n ic z k a bab k i K a ta rz y n a , w yszła za m ąż za k rak o w ia n in a B a rtło m ie ja G e rtn e ra . O bydw aj synow ie, s ta rs z y A n d rzej i n ajm ło d szy z ro d ze ń stw a M ikołaj, k tó ry n az
w isko sw ojego ro d u m iał u p a m ię tn ić w d zie jac h ludzkości, pośw ięcili się później sta n o w i d u chow nem u. T a z atem k ra k o w sk o -to ru ń sk a gałąź ro d zin y K o pernik ó w w y g asła po m ieczu w r. 1543 n a sam y m astronom ie.
O n ajw cześn iejszej jego m łodości n ie p osia
dam y p e w n y c h w iadom ości. Być m oże, że z araz po śm ierci m ęża B a rb a ra K o p e rn ik o w a sp ie n ię żyła całe sw oje m ienie n ieru c h o m e i o p uściła T oru ń, przenosząc się do W łocław ka, do swego b rata , Ł u k asza W atzelro d e m łodszego, k tó ry o b jął opiek ę n a d n ią i n a d je j dziećm i. Od tej chw ili życie przy szłeg o a stro n o m a w iąże się ja k najściślej z osobą w u ja, k tó ry aż do sw ej śm ie r
ci (1512) k ie ro w a ł jego losam i.
P rz y jm u ją c , że istotnie, m n iej w ięcej od d w u nasteg o ro k u życia, m łody M ikołaj p rze b y w ał
w e W łocław ku, m ożem y przypuścić, że począt
kow e n a u k i p o b iera ł on w tam tejszej szkole k a te d ra ln e j i że ju ż w te d y m iał sposobność zet
k n ąć się po raz p ierw szy z astronom ią. A le to są ty lk o hipotezy. P ierw szy m n ap ew n o stw ier
dzonym fa k te m z życia K op ernik a, poza d a tą jego u ro d zenia, je s t dopiero w pis jego w poczet uczniów U n iw e rs y te tu Jagiellońskiego, w jesie
ni 1491 r. W p a rę d n i później w p isał się tam rów nież jego sta rszy b r a t A ndrzej.
U n iw e rsy te t Jag iello ń sk i s ta ł wówczas na w y ży n ie sw ego ro zw oju i rozgłosu. W w ielkiej m ie rze zaw dzięczał to tej okoliczności, że b y ł je d y n y m u n iw e rsy te te m w całej E u ro p ie śro d kow ej, k tó ry po siadał s ta łą k a te d rę astronom ii, i — ogólniej rzecz b io rą c — jed y n y m , n a k tó ry m n a u k i m ate m a ty cz n e b y ły gorliw ie up raw ian e.
Nic te d y dziw nego, że m u ry K ra k o w a ściągały podów czas liczne rzesze scholarów polskich i z a gran iczn y ch , p ra g n ą c y c h się w y kształcić w ty m zak resie w iedzy. L iczba m agistrów , k tó rz y n a u czali te rzesze, b y ła rów nież odpow iednio w iel
ka; b y w a ły półrocza, w k tó ry c h sześciu różnych pro feso ró w i docentów w y k ład ało oddzielne p rze d m io ty m ate m a ty cz n e i astronom iczne. N aj
sław n iejszy m i a stro n o m a m i k rak o w sk im i ow ych czasów b y li J a n z G łogow a i W ojciech z B ru d ze
w a; s ta r a tra d y c ja tw ierd zi, że d ru g i z n ic h by ł nau czy cielem K o p e rn ik a w K rakow ie. Oczy
w iście n ie jed y n y m , ty m bard ziej, że B ru d zew - czyk nie zajm ow ał ju ż w ów czas k a te d ry a stro nom ii, ale je d n ą z tzw . k a te d r królew skich, p rzezn aczo n y ch szczególnie do o b jaśn ian ia dzieł A ry sto te le sa . B yć może, że K o p ern ik słuch ał jeg o w y k ła d ó w n a te m a t t r a k ta tu A ry sto telesa O niebie, a zresztą p rz e sta w a ł z nim poza u n iw e rsy te te m k o rz y sta ją c z p ry w a tn y c h jego lek c ji i p rze d e w szy stk im z rozm ów o a stro nom ii. O ile chodzi o in n e w y k łady , n a k tó re uczęszczał w u n iw ersy tecie, m ożna uw ażać za rzecz p ew n ą, że b y ła w ich liczbie G eom etria E uk lidesa, trz y p rze d m io ty ściśle astronom icz
ne, tj. T e o r y k i p la n et (astro n o m ia teoretyczna), T ablice r u c h u p la n et i Tablice zaćm ień, oraz je d e n astro lo g iczn y (C zw oroksiąg Ptolem eusza);
d w u o s ta tn ic h w ykładów , spośród w ym ienio
n y ch pięciu, słu c h a ł K o p e rn ik p ra w ie n a pew no
u m a g is tra B e rn a rd a z B iskupiego i u m ag istra
W ojciech a K ry p y z S zam otuł. Co do reszty
przed m io tó w i nau czycieli m o żn a sn u ć ty lk o
m n ie j lu b w ięcej uzasad nio ne dom ysły.
S t y c z e ń 1953
3 B ardziej o kreśloną odpowiedź m ożem y n a to
m iast udzielić n a p y tan ie, jak i zasób wiedzy w yniósł K o p ern ik ze studiów krakow skich.
W yszkolił się w geom etrii, łącznie z try g on o
m etrią sferyczną, zaznajom ił się g ru nto w nie z ów czesną astro no m ią teo rety czn ą i opanow ał rac h u n k i astronom iczne. Św iadczą o ty m m. in.
egzem plarze książek, jak ie w K rakow ie n ab y ł na w łasność i k tó re się szczęśliwie dochowały aż do naszych czasów.
T eorie astronom iczne, ściślej m ów iąc teo rie 0 budow ie w szechśw iata, jak ich wówczas n a u czano w K rako w ie (podobnie zresztą ja k na w szystkich ów czesnych u n iw ersy tetach ), były dw ojakiego ro d za ju i pochodzenia. Oba te
„system y św ia ta
11w yw odziły swój początek z m y śli greck iej, ale je d e n n aw iązyw ał do dzieł A ry sto telesa i jego ko m en tato ró w , d ru g i do dzieł P to lem eu sza i jego następców . Oba zgod
ne b y ły w p ew n ych zasadniczych tezach, z k tó ry ch n a w y m ienien ie zasługują p rzede w szyst
kim dwie. P ierw sza teza głosiła, że Ziem ia je s t nieru ch o m a i z a jm u je środek w szechśw iata;
in n y m i słow y oba om aw iane system y b y ły geo- centryczne. D ru g a teza w y p ły w ała z pew nych ap rio ry sty czn y ch założeń, sfo rm u ło w any ch już przez P lato n a. P lato n , a za nim cała filozofia 1 fizy k a sta ro ż y tn a i średniow ieczna, w yróżniał dw a zasadnicze ro d za je ruchów : ru ch y prosto
linijne, k tó re o b serw u jem y n a Ziem i i w jej najbliższym otoczeniu (w tzw. „św iecie podksię- życow ym “), o raz ru c h y koliste w łaściw e ciałom niebieskim , a w ięc gw iazdom i planetom , do k tó ry c h oczyw iście zaliczano rów nież Słońce i K siężyc. Sądzono, że ciała niebieskie, posiada
jąc n a tu rę o w iele doskonalszą niż rzeczy ziem skie, m uszą być w yposażone w ru c h y najdosko
nalszego rodzaju, ja k i istnieje, tj. w ru c h y ko
liste i to je d n o sta jn e , czyli odbyw ające się ze s ta łą p rędkością. T ylko takie ru ch y , głosił P la ton, są „dopuszczalne” dla ciał niebieskich.
To w łaśnie tw ierd zen ie, k tó re pokrótce będzie
m y n azyw ać „ak sjo m atem P lato n a", stanow iło d ru g ą zasadniczą tezę w spólną obu om aw ia
nym „system om św ia ta 11. A ksjom at P lato n a m ożna w y razić tak że w tak i sposób: „W szyst
kie obserw ow ane przez nas ru ch y ciał n ieb ie
skich, jak k o lw ie k p rze d staw ia ją się naszym oczom w postaci n iera z bardzo skom plikow anej, m uszą się dać sprow adzić do odpow iedniej k o m b in acji jed n o sta jn y c h ruchów po k o le11.
M ik o ła j K o p e r n i k w ed łu g szty ch u Jerem iasza F alcka, gd ań szczan in a (około 1650 r.)
N a gruncie tak ich to założeń b udow ali m y śliciele greccy sw oje teo rie astronom iczne, k tó r e w spadku po nich przeszły n astęp n ie do św iata m uzułm ańskiego i do średniow iecznej E uropy. Sam P la to n i bezpośredni jego n a stę p cy (Eudoksos, K alippos, A rystoteles) zbu
dow ali na ty c h zasadach sy stem astronom iczny, k tó ry w h isto rii nosi nazw ę „system u sfer ho- m o centryczny ch 11. Isto tn e jego składow e są następu jące: N ieruchom a Z iem ia spoczyw a w środku w szechśw iata. Dookoła niej w iru ją sfe ry hom ocentryczne, tj. posiadające w spólny środek w śro d k u Ziemi. N ajdalsza, zew n ętrzn a z ty c h kul unosi n a sobie gw iazdy stałe i obraca się z n iezm ienną p ręd ko ścią k ąto w ą dookoła „osi św ia ta 11, ze w schodu n a zachód; to w ystarcza do objaśnienia ru c h u ty c h gw iazd, a więc do objaśnienia ich w schodów, górow ań, zachodów' itd. Ażeby o bjaśn ić ru ch y planet, potrzeb n e są n ato m ia st m echanizm y bardziej złożone, sk ła dające się m ianow icie z w iększej liczby k u l w spółśrodkow ych z Ziem ią. K ażda z ty ch sfe r w iru je ru ch em jed n o stajn y m , ale k ażda dooko
ła in nej osi, z in n ą prędkością kątow ą, a n aw et czasem w k ie ru n k u przeciw nym niż sfe ra są siednia. N adając osiom stosow ne nachy len ia a prędkościom stosow ne w artości, m ożna isto t
nie p rzy pom ocy takiego m echanizm u odtw o
4
W S Z E C H Ś W I A Trzyć, p rz y n a jm n ie j z g rubsza, n ie re g u la rn y bieg p la n e t po firm am en cie.
A ry sto te le s b y ł w y zn aw cą tego w łaśn ie sy ste m u astronom icznego i w y łoży ł go szkicowo w sw ych d ziełach (O niebie i M eta fizy ka ). A le ju ż za życia b ezp ośredn ich uczniów A ry sto telesa, jeżeli n ie w cześniej, doszli G recy do p rzek o n an ia, że sy ste m s fe r h o m o cen try czn y ch nie m oże w y sta rc z a ją c o objaśnić w sz y st
k ich zjaw isk, ja k ie dostrzegam y n a niebie.
P rz ed e w szystkim żadną m ia rą nie m ógł on o b jaśn ić fa k tu , że n ie k tó re ciała n ieb ieskie z n a jd u ją się ra z bliżej Ziem i, a raz d alej, ja k tego dow odzi choćby te n je d e n szczegół, że cen tra ln e zaćm ienia Słońca raz są całkow ite, a in n y m razem obrączkow e. T oteż sta ło się ko niecznością obm yślić d la ru ch ó w ciał n ieb ie skich in n y ja k iś m echanizm , sto jący w lepszej zgodzie ze zjaw isk am i d an y m i p rzez o b serw a
cje. T en n o w y m ech anizm o trz y m a ł w h isto rii nazw ę „ sy ste m u ek sce n try k ó w i ep ic y k ló w “, a pow szechniej je st zn a n y pod n azw ą „sy stem u P to le m eu sz a ", poniew aż K laud iu sz P to lem eu sz, a u to r A lm a g e stu , b y ł .n ajg ło śn iejszy m p rze d staw icielem tej teo rii astro n om iczn ej, ja k k o l
w iek b y n a jm n ie j nie p ierw szy m je j tw ó rcą i w yznaw cą. W yłożony w A lm a g eście m e chan izm ru ch ó w p la n e ta rn y c h sk ła d a się z kół dw ojakiego g a tu n k u : z ek sce n try k ó w tj.
o rb it k o listy ch , k tó ry c h środ k i z n a jd u ją się po
za śro d k iem Z iem i (spoczyw ającej n ieru ch o m o w c e n tru m w szechśw iata), o raz z ep icy k ló w tj.
kół, k tó ry c h śro d k i p o ru sz a ją się po ow y ch eks
c e n try cz n y c h o rb itach . T ak np. p la n e ta M ars k rą ż y p o obw odzie e p ic y k la o b ieg ając go w p e w n y m o k resie czasu, k tó ry się zow ie jej obiegiem synodycznym ; ale rów nocześnie śro
dek ep icy k la k rą ż y po obw odzie e k s c e n try k a o b iegając go w p ew n y m o kresie czasu, k tó ry się zowie obiegiem zo d iakalny m p lan e ty . R uch M arsa dookoła Ziem i je s t te d y ru c h e m złożo
nym , a m iano w icie w y p ad k o w ą dw u ru ch ó w po ko le (a raczej trzech , jeżeli doliczym y d zien n y o b ró t całego sk le p ie n ia niebios).
S y stem „ek sc e n try k ó w i epicyklów " okazał się znacznie odpo w ied n iejszy do w y ja śn ie n ia z jaw isk o b serw o w anych n a niebie, niż sy stem
„ sfe r ho m o cen try czn y ch ". Nic w ięc dziw nego, że n iem a l w szyscy „fachow i" astronom ow ie, k tó rz y żyli w czasach m ięd zy P to lem eu szem a K o p ern ik iem , byli w y znaw cam i tego s y ste m u, s ta ra li się go udoskonalić i na n im o p iera
li sw oje tab lice i obliczenia. N iem niej jed n ak sy stem te n n igd y nie p o tra fił całkow icie w y przeć i pogrążyć w niepam ięć sy stem u „sfer ho m o cen try czn y ch ". T en dziw ny i p a ra d o k sa l
n y fa k t h isto ry cz n y tłu m aczy się kolosalnym a u to ry te te m , ja k i p e ry p a te ty c z n a filozofia i fi
zyk a A ry sto te le sa p o siad ała n a w ielow iekow ej p rz e strz e n i czasu. N ie p o trz e b a tu ta j opisyw ać n ie u sta n n e j, a czasem zaciętej w alki, k tó ra się w ow ych w iek ach ro zg ry w a ła m iędzy zw olen
n ik am i obu sp rzeczn y ch z sobą m echanizm ów ru c h u ciał nieb iesk ich ; w y sta rc z y nadm ienić, że około r.
1 2 0 0w a lk a ta przenio sła się tak że i n a te r e n E uropy. T ak że i tu ta j sta n ę ły n a przeciw k o sieb ie d w a obozy: „astronom ów "
idący ch za P to lem euszem i „filozofów " kroczą
cych ślad am i A ry sto telesa. T ak jed e n ja k i d ru gi obóz zdobył i u trz y m a ł d la siebie trw ałe m iejsce w n a u czan iu un iw ersy teck im ; system
„ sfe r h o m o cen try czn y ch " w y k ład an o p rzy spo
sobności o b jaśn ia n ia dzieł A rystotelesa, sy ste m „ e k sc e n try k ó w i epicyklów " stan o w ił pod
sta w ę d la w y k ła d ó w ściśle astronom icznych.
M usiało to oczyw iście prow adzić do sprzeczno
ści m iędzy jed n y m i a dru g im i w ykładam i.
A le zasadnicza rozbieżność m iędzy „ a ry sto - tete le so w y m " a „ptolem euszo w ym " m ech aniz
m em ru ch ó w ciał n ieb iesk ich n ie b y ła zgoła je d y n y m szkopułem logicznym , n a ja k i m usiał się n a tk n ą ć K o p e rn ik podczas sw oich stu dió w krak o w sk ich . A stro n o m ia ówczesna, w ch ło n ąw szy w siebie ró żn e d o k try n y zaczerp nięte z g rec k iej, in d y jsk ie j, arab sk iej i zachodniej n au k i, n o siła w sw oim łonie w ięcej tak ic h nie- zh arm o n izo w an y ch z sobą pierw iastkó w . Co je d n a k n ajw ażn iejsze, to to, że sam „książę astro n o m ó w " sta ro ż y tn y c h , Ptolem eusz, nie w e w szy stk im pozo staw ał sam z sob ą w zgodzie.
J a k w spom niałem , b y ł on, podobnie ja k A ry sto teles, w y zn aw cą „ a k sjo m a tu P la to n a ", głoszą
cego, że je d y n y m i ru ch a m i „dopuszczalnym i"
n a n ieb ie są je d n o s ta jn e ru c h y po kole; co w ię
cej, w trz e cie j księd ze A lm a g e stu czytam y cał
kiem p o p ra w n ą d e fin icję tego ro d za ju ru ch u, a m ianow icie, że je s t to ta k i ru c h kolisty, p o d
czas k tó re g o p ro m ie ń w odzący w ypro w ad zo ny
ze śro d k a k o ła z a k re ś la w ró w n y c h czasach
ró w n e k ą ty . K ied y je d n a k a u to r przechodzi do
szczegółow ego opisu biegów p la n e ta rn y c h s p ra
w a p rze d staw ia się nieco odm iennie: środek
ep icy k la p o ru sza się po obw odzie e k sce n try k a
w ta k i sposób, że ró w n e k ąty , w rów ny ch cza-
P O M N I K M I K O Ł A J A K O P E R N I K A N A D ZI E D Z IŃ C U C O L L E G I U M M A1U S U N I W E R S Y T E T U J A G T E L L O N S K IE G O
S ty c z e ń 1953
