v.%
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA
L IP IE C -S IE R P IE Ń Z E SZ Y T 7— 8
P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E
n r IV /O c-2734/47
•*
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 7— 8 (1923)
K o w a l s k i K ., F a u n a p lio c e ń s k a z W ę ż ó w k o ło D z ia ło s z y n a . . . . . 157 D z i ę c z k o w s k i A., N ie z w y k łe d w u s k o r u p o w e ś l i m a k i ... 161 E r m i c h K ., C z y m z a jm u je s ię d e n d r o c h r o n o l o g i a ... 164 T y c z k a S., K lim a ty c z n y i b io lo g ic z n y a s p e k t p r o m ie n io w a n ia sło n e c z n e g o
i k o s m i c z n e g o ... . . 168 S z a b u n i e w i c z B., O m e c h a n iz m ie r e c e p c j i n a b ło n k a c z u c io w e g o b a n ie -
c z e k b ł ę d n i k a ...171 K u k u ł c z a n k a K ., P e łn e k w i a t y ...173 S a m e k I., L o t o w a d ó w ...176 S c h n a y d e r E., G łę b in o w a c y r k u l a c ja o c e a n ic z n a a z m ia n y k li m a t u . . . 180 M ł y n a r s k i M ., „ M ie d z ia n k a ” ... 183 J u r k o w s k a H ., B a d a n ia K a r o la D a r w i n a n a d ż y c ie m i z n a c z e n ie m d ż d ż o w n ic 185 S i u d z i ń s k i K ., P la n k t o n — p o k a r m p r z y s z ł o ś c i ... 186 P a j o r W . J., C z u w a lic z k a j a d a l n a ... 188 K u ź n i e w s k i E., J a n D z ie rż o ń — w 150 ro c z n ic ę u r o d z i n ... 190 D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e
Ż m ija z y g z a k o w a ta (D. P o m a r n a c k i ) ...191 P r o b le m w o d y n a d a l k w e s ti ą p a lą c ą (W . B i l e w s k i ) ... ... 192 N a s te c z n ik o w a te — P o m p ilid a e (I. S a m e k ) ...193 Z ż y c ia w id ło g o n k i s iw ic y D ic r a n u r a v in u l a L . (J. R a z o w s k i) . . . . 195 P la ż e p o łu d n io w e g o B a łt y k u (H . M a s ic k a ) ...196 R e z e r w a t W ie lk i i M a ły S p ę k a n y W ie r c h (J. D u d z i a k ) ... 198 P o r a d n i k p r z y r o d n ic z y
M e to d a p o m i a r u lin io w e g o w z r o s t u iz o lo w a n y c h o rg a n ó w ro ś lin n y c h (J. S. K n y p l ) ... 199 R o z m a i t o ś c i ... 200 R e c e n z je
S te f a n Z b ig n ie w R ó ż y c k i: W ś ró d lo d ó w i s k a ł (K . M a ś la n k ie w ic z ) . . 203 S p r a w o z d a n ia
S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O d d z. P o z n a ń s k ie g o P o l. T ow . P r z y r . im . K o p e r n ik a za 1960 r ...203 Z lis tó w d o R e d a k c ji
R u c h sa m o c h o d o w y s ta n o w i n ie b e z p ie c z e ń s tw o d la p ta k ó w (K . M ic h a ls k i) 204
S p i s p l a n s z
I. N A D B A Ł T Y C K A W Y D M A n a z a p le c z u w ą s k ie j p la ż y n a r a ż o n a j e s t n a a t a k i f a l i s z to r m o w e j — fo t. H . M a s ic k a
II. B R Z E G K Ę P Y O K S Y M O W S K IE J — fo t. H . M a s ic k a
I I I . B R Z E G W Y D M Y n a o d c in k u D ź w irz y n o -M r z e ż y n o (P o m o rz e Z a c h o d n ie ) — fo t. H . M a s ic k a
IV . S K Ą P A S Z A T A R O Ś L IN N A z tr u d e m u t r z y m u j e się n a n a d m o r s k ic h w y d m a c h — fo t. H . M a s ic k a
V a. B E T T A S P L E N D E N S R e g a n — fo t. M . C h v o jk a
V b. M O N O D A C T Y L U S A R G E N T E U S L . — fo t. M . C h v o jk a V Ia . O S T R O Ż E N — fo t. T. B o ja s iń s k i
V Ib . J E M IO Ł A — fo t. Z. Z ie liń s k i
V IIa . S K A L N IC A G R O N K O W A ( S a x ifr a g a a iz o o n J a c q ) — fo t. W . S tr o jn y V IIb . A S T E R A L P E J S K I ( A s t e r a lp in u s v a r . g la b r a tu s H e rb .) — fo t.
W . S tr o jn y
V I I I a . S K R Z Y D Ł O Z Ł O T O O K I (C h r y s o p a p e r lą L .) — fo t. W . S tr o jn y V I I I b . U Ż Y Ł K O W A N IE L IŚ C IA — fo t. K . M a ls k i
N a o k ła d c e : S a la m a n d r a p la m is ta ( S a la m a n d r a s a la m a n d r a L .) W ą w ó z S o b c z a ń s k i ( P ie n iń s k i P a r k N a ro d o w y ) — fo t. K . M a ls k i
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. K O P E R N I K A
LIPIEC—STERPIEŃ 1961 ZESZYT 7—8 (1923)
K A Z IM IE R Z K O W A L S K I (K ra k ó w )
FAUNA PLIO CEŃ SK A Z W Ę Ż Ó W KOŁO DZIAŁOSZYNA
W spółczesny obraz fauny Polski jest w yn i
kiem długich przemian, których ostatni etap przypada na epokę lodową czyli plejstocen.
0 faunie tego okresu w iem y już sporo: wiem y, że zlodowacenie spowodowało ucieczkę dawnej fauny ku południowi na tereny, które posłużyły jej za ostoję. W iemy, że po zlodowaceniach fau
na powróciła na utracone poprzednio tereny.
Wiemy wireszcie, że w tym czasie podlegała ona przemianom ewolucyjnymi, których ostatecznym w ynikiem jest znany nam dziś świat zwierzęcy Polski. Do niedawna jednak nie w iedzieliśm y nic o tym , jaka była fauna kręgowców na tere
nie Polski przed epoką lodową, w ostatnim okresie trzeciorzędu: w pliocenie. Z całego na
szego obszaru znane b y ły zaledw ie dwa luźne znaleziska zębów m astodontów pliooeńskich 1 szczątki przodka woła piżmowego, Praeovibos priscus Staud. Dopiero odkrycie w r. 1933 brekcji kostnej w Wężach, zbadanej w latach ostatnich, rzuciło jasny snop światła na obraz świata zwierzęcego Polski przed epoką lodową.
Wioska Węże leży o 6 km od Działoszyna nad Wartą, u północnych krańców Jury Krakow
sko-W ieluńskiej. Wzgórze Zelce, na którym zna
leziono brekcję, jest jednym z najdalej na pół
noc w ysuniętych w apiennych wzgórz Jury i kryje ciekawą współczesną faunę ślimaków.
Podobnie jak na innych wzgórzach wapiennych, tak i tu eksploatow ano chałupniczym sposobem kalcyt, wydostając go z w ypełnionych kryszta
łam i szczelin i jam krasowych. Przy okazji tej eksploatacji znaleziono zagłębienie wypełnione brekcją kostną. Składała się ona z w ielu warstw o różnym zabarwieniu, była bardzo twarda, za
wierała wśród kryształów kalcytu liczne kości zwierzęce.
Na wiadomość o odkryciu udał się na miejsce w r. 1933 w ybitny geolog, prof. Jan Samsono
wicz, który następnie opublikował pierwszy geologiczny opis znaleziska. Zebrał on również całą brekcję w ilości 11 ton i przewiózł do zbio
rów Muzeum Ziemi w Warszawie. Opracowanie paleontologiczne brekcji podjęte zostało dopiero w latach powojennych w Oddziele Krakowskim Instytutu Zoologicznego Polskiej Akademii Nauk z inicjatyw y i pod kierunkiem prof. Jana Stacha. W ostatnich latach do badań nad brek
cją w łączyli się także paleontolodzy wrocławscy i warszawscy.
Opracowywanie m ateriału kopalnego z Wę
żów nie jest rzeczą łatwą. Brekcja jest skałą twardą, krystaliczną, a zawarte w niej kości często są popękane. Trzeba m ozolnie preparo
wać mechanicznie większe szczątki, m niejsze zaś wydobywać przez rozpuszczanie skały w sła
bym roztworze kwasu octowego, który rozpusz
cza zlepiający m ateriał pozostawiając kości.
Mimo trwającej od w ielu lat pracy nie cały ma
teriał jest jeszcze wypreparowany. Opubliko
wano jednak już 18 prac poświęconych poszcze
gólnym gatunkom lub grupom zwierząt z brek
cji w Wężach, tak że obraz fauny plioceńskiej Polski, choć niezupełny, jest jednak ciekawy i bogaty.
Zaraz na wstępie nasuwa się nam pytanie: co doprowadziło do nagromadzenia się w Wężach tak w ielkiej liczby kości? Na pytanie to odpo
wiedzieć można dopiero po dokładnej analizie składu i stanu zachowania znalezionych szcząt
ków, jak również przez zbadanie miejsc, w któ
rych i dziś tworzą się podobne nagromadzenia kości. W szystkie te studia wskazują jasno, że w pliocenie znajdowała się w Wężach głęboka
jaskinia w kształcie studni z otworem u góry.
Tego rodzaju jaskinie są częste i dziś w Jurze K rakowsko-W ieluńskiej (Racławicka, Studni- sko, Urwista, Wiereica) i dziś też gromadzą się w nich szczątki zwierząt. Otwór jaskini był pu
łapką dla zwierząt, które spadały na dno i tam ginęły. Poza tym na ścianach jaskini, zapewne na półkach skalnych, m iały sw e kryjów ki sow y.
Jak wiadomo, sow y zwracają niestraw ione czę
ści pokarmu: kości, sierść, pióra, w form ie tzw . zrzutek. Te zrzutki rów nież grom adziły się na dnie jaskini, gdzie pod otworem tw orzyły się w arstw y złożone z kości, gruzu, g lin y itp. L e
żące na powierzchni szk ielety rozpadały się, toteż w yjątkow o tylko spotykam y je w całości.
W tym sam ym czasie lub m oże później przedo
stawała się do jaskini w oda nasycona w ęgla
nem wapnia i cem entowała zgromadzony m ate
riał w twardą brekcję.
Za przyjęciem tej hipotezy, a przeciw przy
puszczeniu, że m amy tu do czynienia z osadem jaskini o poziomym otworze, będącej schronie
niem drapieżników, przemawia szereg argumen
tów . Przede w szystkim znikom y jest procent zwierząt latających: ptaków i nietoperzy, a je
śli je znajdujem y, to w takiej form ie jak w y stępują w zrzutkach sów, a w ięc z nietoperzy same czaszki i to ze zniszczoną puszką mózgo
wą, a kości ptaków połamane. W zw ykłych ja
skiniach zaw sze szukają schronienia nietoperze, a pod m iejscem ich pobytu gromadzą się ich szczątki, w których wyróżniają się przede w szystkim kości długie. Przeważają w brekcji
R y c . 1. F r a g m e n t b r e k c ji z W ę ż ó w z w id o c z n y m i k r ę g a m i w ę ż a , z a c h o w a n y m i c z ę śc io w o w p o r z ą d k u a n a to m ic z n y m . W id o c z n y r ó w n ie ż z ą b je le n ia . F o t. D. S y c h
zw ierzęta niezgrabne: płazy, gady, gryzonie, które i dziś najczęściej w iduje się w takich ja- skiniach-pułapkach. W jaskiniach poziomych kości często mają ślady gryzienia, a z delikat
nych czaszek drobnych gryzoni zachowują się tylko zęby lub co najw yżej żuchwy, bo depta
nie przez przechodzące zwierzęta powoduje ich niszczenie zanim utw orzy się nowa warstwa.
Trudno dziś stw ierdzić jak długo tw orzyła się brekcja. W jej profilu stw ierdził prof. J. Sam sonowicz szereg warstw, ale zebrany m ateriał uległ zm ieszaniu i dziś m usim y go traktować jako jedną całość. Czas trwania jaskiń podob
nych jak ta, która istniała w Wężach, jest dość ograniczony. Mogą one trwać oczyw iście i przez tysiące lat, ale potem w ypełniają się lub zapa
dają. M ożemy przypuszczać, że brekcja z Wę
żów pochodzi z jednego okresu geologicznego, ale prawdopodobne jest, że w czasie jej tw o
rzenia następow ały pew ne zm iany klimatu i wegetacji, a tym samym składu fauny, a na
w et wśród grup szybko w tym czasie ewoluują
cych jak np. norniki (M icrotidae), następowały dostrzegalne zm iany ew olucyjne.
N ie w iem y dokładnie, co się działo po utw o
rzeniu brekcji. W każdym razie jaskinia uległa zniszczeniu, przez teren ten przeszło zlodowa
cenie, w czasie którego jednak szczęśliwie za
chow ały się w arstw y brekcji w ypełniające za
głębienie.
Jak w yglądała plioceńska fauna kręgowców?
P łazy ów czesne nie różniły się zapewne ze
w nętrznie w iele od dzisiejszych. Żyło tu kilka gatunków płazów bezogonowych, wśród których M. M łynarski opisał Discoglossus sp., nieozna
czony bliżej gatunek ropuszki, nieco w iększy od współczesnych, Eopelobates sp. i P elobates cf.
fuscus (Laur.), dwa gatunki bliskie dzisiejszej pętówce, jak rów nież dwa w ym arłe dziś gatunki ropuch: P liobatrachus langhae Fejer. i Bufo tarloi M łyn. Zaby reprezentowane były przez nieoznaczony bliżej gatunek, Rana sp. Ż yły tu też n ie dające się bliżej oznaczyć płazy ogonia
ste. W szystkie płazy spokrewnione są z dzisiej
szym i gatunkam i żyjącym i z dala od wody, czę
sto w obszarach stepow ych lub w każdym razie otwartych.
Bardzo bogata była fauna gadów. Samych żółw i znam y z brekcji w Wężach 5 gatunków.
D w a z nich to typow e żółw ie lądowe, podobne do dzisiejszych żółw i greckich; są to Testudo szalaii Młyn. i Testudo antiąua noviciensis Dep.
Grupa żółw i wodnych reprezentowana była przez w ym arłe gatunki E m ys verm u th i Młyn.
i G eoem yda eureia (Weg.) oraz nieoznaczonego bliżej żółw ia z rodzaju C lem m ys Ridgen. Prócz tego ostatniego żółw ie wodne żyjące w Wężach m usiały być, jak wskazuje* kształt pancerza, dobrze przystosowane do odbywania wędrówek na lądzie.
Grupa gadów reprezentowana była w Wężach jeszcze przez beznogą jaszczurkę żółtopuzika z w ym arłego gatunku Ophisaurus pannonicus Kormos. Sięgała ona 2 m długości. Obok żółto
puzika ży ły jaszczurki podobne do współczesnej zwinki, padalce i w ęże z grupy połozów.
N ieliczne szczątki ptaków nie zostały dotąd
R yc. 2. R e k o n s tr u k c ja f a u n y s s a k ó w d ra p ie ż n y c h z p lio c e n u W ężów w y k o n a n a p rz e z Je rz e g o S w ie c im - sk ie g o
opracowane, przejdźm y więc do najbogatszej tu w gatunki grupy ssaków. Rząd owadożem ych reprezentowany był przez jeża Erinaceus sam- sonowiczi Sulim., dw a gatunki wym arłych kre
tów (Talpa m inor Freud, i T. fossilis Pet.), de- smana (Desmana nehringi Korn.) oraz aż 10 ga
tunków ryjów ek, rzęsorków, zębiełków i po
krewnych rodzajów w ym arłych. Jeden z nich, w ielki gatunek ryjów ki Blarinoides m ariae Su
lim. należał do gatunku i rodzaju opisanych po raz pierw szy z Wężów.
Nietoperze nie zostały jeszcze opracowane.
W iemy tylko, że ży ły tu dwa gatunki podkow- ców, a także kilka gatunków z grupy mroczko- watyeh, również i dziś licznej w naszym kraju.
Masowo spotyka się w brekcji szczątki zają- cowatych należące do wym arłego gatunku I iy - polagus brachygnathus Kormos, o rozmiarach po
średnich m iędzy dzisiejszym zającem i królikiem.
Bogato reprezentowana była grupa gryzoni.
N ajwiększym jej przedstaw icielem był jeżo- zwierz H ystrix prim igenia (Wagner). Grupa chomików reprezentowana była przez dwa, a norników przez 5 gatunków. Chomiki są przedstawicielam i odrębnej, wym arłej grupy tej rodziny: są to gatunki M icrotodon longidens Kow. i T rilophom ys pyren aicus (Dep.) Należały one do najm niejszych przedstaw icieli gryzoni.
Wśród polników interesujący był w ym arły S ta- chom ys trilobodon Kow. zbliżony budową do reliktowego gryzonia Kaukazu P rom etheom ys schaposchnikovi Sat. Rodzaj D olom ys Nehring, którego jeden przedstaw iciel żył w Wężach, za
chował się do dziś w górach Półw yspu Bałkań
skiego. Jest to rzadki wśród ssaków przykład rodzaju, który najpierw znany był w stanie ko
palnym, a potem dopiero znaleziony został jako forma żyjąca.
Żył w Wężach ślepiec Prospalax priscus (Nehr.) należący do rodziny gryzoni charakte
rystycznej dla stepów wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Jeszcze nieopraeowane są dotąd gryzonie zbliżone do popielicy, m yszy, su- sły lub wiewiórki i smużki, których zęby i cza
szki również znajduje się w Wężach.
Przejdźmy teraz do w iększych ssaków. Z rzę
du kopytnych liczne są szczątki jeleni należą
cych do dw u gatunków, jednego wielkości dzi
siejszego jelenia szlachetnego, drugiego w ielko
ści sarny. Duży jeleń, Cerwus (Rusa) sp. spo
krewniony był z jeleniam i żyjącym i dziś w po
łudniowo-wschodniej Azji. Drugi gatunek, Cer- vocerus w enzensis Czyż., jest przedstawicielem w ym arłego rodzaju plioceńskiego.
W brekcji z Wężów znaleziono dwa m leczne zęby należące do nosorożca, prawdopodobnie do gatunku Dicerorhinus megarhinus (Christol).
Dziś nosorożec kojarzy się nam z okolicami tro
pikalnymi, m usim y jednak pamiętać, że aż do późnych stadiów epoki lodowej nosorożce były pospolitym i zwierzętam i na terenie Europy. Jest rzeczą bardzo prawdopodobną, że w pliocenie ży ły w Polsce m ałpy makaki, których szczątki znamy z faun podobnego w ieku z Czechosło
wacji i Niemiec. W Wężach nie znaleziono jed
nak ich szczątków, podobnie jak nie było tu ma- stodontów, przodków słoni, również należących do pospolitych składników fauny tego okresu.
Dobrze natomiast znana jest fauna zwierząt drapieżnych W ężów. N ajwiększym ich przedsta
w icielem był A grioth erium in term ed iu m Stach, przedstawiciel wym arłej grupy drapieżników łączących w sobie pewne cech y hien i niedźw ie
dzi. Czaszka tego zwierzęcia m usiała m ieć po
nad 40 cm długości, był to Więc w ielk i ssak, przewyższający rozmiarami największe dzisiej
sze niedźwiedzie. Jego tryb życia m ógł być po
dobny do trybu życia hien; potężne zęby umoż
liw iały m u m iażdżenie kości. Obok niego ży ł w pliocenie W ężów m ały gatunek niedźw iedzia Ursus w en zen sis Stach. B y ł on rozmiarami, a może i trybem życia zbliżony do dzisiejszego biruanga czyli niedźwiedzia malajskiego. B yło to w ięc zw ierzę wielkości dużego psa, żyw iące się przeważnie pokarmem roślinnym . Przedsta
w icielem grupy psów był jenot N y c tere u tes sp., drapieżnik trochę podobny do lisa, którego dzi
siejsze gatunki żyją w A zji W schodniej. Osta
tnio aklim atyzow ano jenoty w europejskiej czę
ści ZSRR, skąd zachodzą i do Polski; rodzaj ten w rócił w ięc po m ilionie lat na teren, który niegdyś zam ieszkiwał. Jednym z najciekaw szych drapieżników W ężów jest A rcto m eles pliocaenicus Stach, przedstaw iciel w ym arłego rodzaju i gatunku z grupy borsuków. B ył on zapewne zewnętrznie zbliżony nieco do borsu
ka, którego m oże być przodkiem. Znaleziono też w W ężach trzy gatunki łasic, opisane jako nowe gatunki, ale zbliżone bardzo do dzisiejszej łaski, gronostaja i kuny. Spotyka się w reszcie w brekcji nieliczne szczątki kota, dotąd nie opisane.
R yc. 3. C z a sz k a M ic r o to d o n lo n g id e n s K o w . w id z ia n a z g ó r y i z b o k u . F o t. L . S y c h
O gólnie biorąc obraz św iata zwierzęcego, jaki zobaczyliśm y znalazłszy się w pliocenie w oko
licy W ężów, nie byłby bardzo odm ienny od dzi
siejszego. Nie spotkalibyśm y wprawdzie żad
nego gatunku identycznego ze w spółczesnym i,
ale większość byłaby podobna do zwierząt zna
nych czy to z Polski, czy z krajów leżących na południe od Europy Środkowej.
Pokrew ieństw o form kopalnych z dzisiej
szym i pozwala nam na próbę rekonstrukcji k li
m atu i typu w egetacji w czasie tworzenia się brekcji w Wężach. Otóż klim at ten m usiał być cieplejszy od dzisiejszego, najprawdopodobniej taki, jaki dziś panuje w strefie śródziemnomor
skiej. W egetacja była typu stepow o-leśnego, m ożliw e, że na w yższych terenach rozciągały się stepy, a w dolinach rzek rosły lasy. O blis
kości w ody św iadczy obecność żółw i wodnych, desmana i płazów.
Określenie dokładniejszego w ieku geologicz
nego brekcji nie jest łatw e. N ie ulega w ątpli
wości, że jest ona plioceńska, ale niektóre ga
tunki wskazują na pliocen środkowy, inne na górny. Najprawdopodobniejsze w ydaje się, że okres tworzenia się brekc ji był dość długi i przy
padał na przejście m iędzy środkowym i górnym pliocenem .
Przejdźm y teraz do om ówienia znaczenia na
ukow ego brekcji z W ężów. Pow iem y od razu, że jest ono bardzo w ielkie. Dość wspom nieć, że z W ężów opisano już 15 gatunków i 3 rodzaje (A rctom eles Stach, B larinoides Sulimski, S ta- chom ys Kowalski) now e dla nauki.
Nagrom adzenie się liczniejszych szczątków zw ierząt kręgow ych i ich przechowanie do dziś z daw nych okresów geologicznych wym aga za
w sze jakichś szczególnie sprzyjających warun
ków . Z reguły w takich przypadkach zachowują się tylko nieliczne grupy gatunków. Mogą w ięc zachować się szczątki stada dużych zwierząt zaskoczonych na brzegu jeziora przez w ybuch w ulkanu czy pożar. K iedy indziej zachowują się szczątki drobnych ssaków pochodzące ze zrzutek sów, lub kości nietoperzy nagromadzo
ne pod ich kolonią w jaskini. Miejsca, w któ
rych zachowałby się cały niem al przekrój fauny naraz i to w tak ogromnej ilości okazów jak w W ężach należą do niezm iernie rzadkich w y jątków . Fauna ssaków jednej m iejscowości w naszej strefie klim atycznej obejmuje (bez nietoperzy) około 40 gatunków. Prawdopodob
nie w pliocenie obejmowała ona zbliżoną ilość form. Otóż ilość poznanych gatunków ssaków z W ężów zbliża się do 40, m ożem y w ięc przy
puszczać, że m am y tu reprezentowaną całą faunę ssaków (a prawdopodobnie też płazów i gadów), jakie wówczas żyły . Co w ięcej, w szyst
k ie drobne gatunki ssaków reprezentowane są przez serie liczące dziesiątki, a często setki osobników, co pozwala studiować ich zmienność.
M ożem y w ięc przypuszczać, że fauna z W ężów stan ie się jedną z klasycznych faun plioceńskich Europy, do której nawiązywać się będzie w przy
szłości inne, m niej kom pletne znaleziska.
Jeszcze jeden aspekt zasługuje tu na uwagę.
Dotychczas znane fauny z tego okresu pochodzą z Europy Zachodniej. Jest rzeczą charaktery
styczną, że w ykazują one spore różnice w zesta
w ieniu z naszą fauną, która znów ma bezpośre
dnie nawiązania z fauną A zji Centralnej, Chin, a naw et A m eryki Północnej. Można przypusz
czać, że na ogrom nych przestrzeniach Eurazji,
na terenie przejścia m iędzy Azją a Ameryką (a w ięc prawdopodobnie w regionie Cieśniny Beringa) i w A m eryce Północnej rozciągały się wówczas stepy lub w każdym razie tereny częś
ciowo bezleśne, podczas gdy Europa Zachodnia miała zawsze klim at bardziej oceaniczny i w e
getację leśną.
Jako jeden tylk o przykład znaczenia fauny z Wężów dla system atyki ssaków kopalnych i zoogeografii om ówim y gryzonia M icrotodon longidens Kow., m aleńkiego przedstawiciela osobliwej grupy chom ikowatych. Grupa ta za
chowując cechy chom ików w budowie czaszki w ytw orzyła zęby podobne budową do polników (Microtidae): powierzchnia ich zębów pokryta jest pętlam i szkliwa, co było przystosowaniem do odżywiania się suchym i, m ało pożywnym i częściami roślin. Równocześnie z rozwojem tej grupy pow stały jednak typow e palniki, które lepiej rozwiązały problem spożywania suchych pędów roślin, zęby ich bow iem sta ły się w yso
kie, a naw et wkrótce nabyły zdolności trwałego wzrostu. Spowodowało to prawdopodobnie w y parcie i zupełne w ytępienie wspomnianego szczepu chom ikowatych. Otóż rodzaj M icrotodon znany był dotąd z paru niekom pletnych żuchw i izolowanych zębów. Opisano je z Europy pod nazwą Baranom ys Korm., z Mongolii pod na
zwą M icrotodon Mili. i z Am eryki Północnej jako Prosom ys Shot. Dopiero m ateriał z Wężów pozwolił na poznanie zmienności w tej grupie, wykazanie identyczności wszystkich trzech ro
dzajów i dokładne określenia stanowiska syste
m atycznego wym arłego rodzaju. Zyskaliśm y tu zarazem nowy, interesujący m ateriał dla roz
ważań filogenetycznych i zoogeograficznych.
Na zakończenie kilka uwag o dalszych losach plioceńskiej fauny znanej z Wężów. Możemy o nich m ówić już nie tylko teoretycznie: w osta
tnich latach znaleziono na terenie Jury Kra
kowsko-W ieluńskiej i Gór Świętokrzyskich kilka faun kopalnych, które opracowane zostały w Oddziele Krakowskim Instytutu Zoologicz
nego PA N i które wyjaśniają część dziejów świata zwierzęc go Polski przed największym zlodowaceniem. D w ie z tych faun należą jesz
cze do pliocenu. W Podlesicach znaleziono na- m ulisko dawnej jaskini z dziesiątkami tysięcy szkieletów nietoperzy i z bardzo nielicznym i kośćmi innych drobnych ssaków. Fauna ta zdaje się być mniej więcej współczesna Wężom.
W Rębielicach K rólewskich kości gadów i ssa
ków znalazły się w szczelinie wypełnionej czer
woną gliną. Znaleziono tu w iele żółwi wodnych, żab i ssaków, zwłaszcza gatunków żyjących nad wodą, jak np. desmany. Polniki Wskazują na wiek nieco m łodszy od Wężów, ale jeszcze plio- ceński.
Po okresie reprezentowanym przez te fauny przychodzi ochłodzenie związane z najstarszym zlodowaceniem. Dalsze dw ie fauny: z Kadzielni w Kielcach i z Kamyka, reprezentują już okres najstarszego interglacjału zwanego tegeleńskim . N ie ma w nich żółwi, w ygin ęły takie archaiczne rodzaje gryzoni jak Staclnomys Kow., M icroto
don Mili., Trilophom ys Dep. W iele innych drob
nych ssaków pliocenu żyje jeszcze i nadal tw o
rzy trzon fauny. Obok nich pojawiają się jed
nak rodzaje bardziej zbliżone do dzisiejszych, np. polnik A llophaiom ys Korm. o stale rosną
cych zębach trzonowych. Fauna Kamyka wska
zuje na klimat chłodniejszy, podobny do dzi
siejszego. Być może jest to ślad nadchodzącego w ielkiego glacjału, Mindel, który zniszczył całą starszą faunę Polski. Po nim rozpoczyna się już now y okres rozwoju św iata zwierzącego pro
wadzący bezpośrednio do dzisiejszego jego obrazu.
A N D R Z E J D Z IĘ C Z K O W S K I (P o zn ań )
N IE Z W Y K Ł E D W U S K O R U P O W E ŚLIM AKI
N a jc h a r a k te r y s ty c z n ie js z ą c e c h ą z e w n ę trz n ą w ię k szości m ię c z a k ó w je s t s k o r u p a o s ła n ia ją c a ic h w o re k trz e w io w y . N a p o d s ta w ie k s z t a ł t u t a k s w o is te g o „ d o m - k u ” z ła tw o ś c ią m o ż n a o k re ś lić z g ru b s z a p rz y n a le ż n o ść s y s te m a ty c z n ą je g o m ie s z k a ń c a . N a jlic z n ie js z a g a tu n k o w o g ro m a d a ś lim a k ó w (G a stro p o d a ) p o s ia d a s k o r u p k ę p o je d y n c z ą , n a to m ia s t m a łż e (B iv a lv ia ) , d r u g a co do ilo śc i g a tu n k ó w g r o m a d a m ię c z a k ó w , m a d w u - s k o r u p o w ą m u s z lę .
S k o r u p k i ś lim a k ó w o d z n a c z a ją się je d n a k d u ż ą ro z m a ito ś c ią k s z ta łtó w , n a jc z ę ś c ie j s ą on e s p ir a ln ie s k r ę c o n e w p r a w o lu b w le w o , c o je s t s t a łą c e c h ą p o szc z e g ó ln y c h g a tu n k ó w . N ie k ie d y z e w n ę tr z n a a s y m e t r i a c ia ła ty c h z w ie r z ą t z a n ik a i w ó w c z a s s k o r u p k a p r z y jm u je w z g lę d n ie s y m e tr y c z n y k s z t a ł t c z a p e c z k i b e z s k r ę tó w , j a k u p r z y tu lik o w a t y c h (A n c y lid a e ). I n n y m z n o w u r a z e m s k o r u p k a je s t sz c z ą tk o w a w p o s ta c i w e w n ę tr z n e j, d e li k a tn e j p ły t k i czy k ilk u w a p ie n n y c h z ia r e n e k ja k u tz w . ś lim a k ó w n a g ic h (A r io n id a e ,
L im a c id a e ), b y w re s z c ie z a n ik n ą ć c a łk o w ic ie u n ie k tó r y c h ś lim a k ó w n p . w ro d z in ie w y p ła w c z a k o w a ty c h (L im a p o iitiid a e ). W id a ć z teg o , że ślim a k i w p rz e c i
w ie ń s tw ie d o m a łż y w y k a z u ją o lb rz y m ie w p r o s t b o g a c tw o z e w n ę trz n e g o u k s z ta łto w a n ia , c h o ć b y ty lk o s k o r u p k i (ry c. 1).
T y m c z a s e m n ie t a k d a w n o , d w a n ie z w y k łe o d k r y c ia p r z e k r e ś liły n a s z ą d o ty c h c z a s o w ą , k o n c h y lio lo - g ic z n ą (w ie d z a o b u d o w ie s k o r u p k i) w ie d z ę o ś lim a k a c h , b o o to z n a le z io n o ż y w e o k a z y ślim a k ó w o d w u - k la p o w y c h s k o r u p k a c h p rz y p o m in a ją c y c h d o z łu d z e n ia m ałże.
W p o ło w ie 1959 r o k u d w a j ja p o ń s c y zoolodzy z m o r sk ieg o la b o r a to r iu m w T a m a n o , S ir o K a w a g u t i i K ik u ta r o B a b a z n a le ź li w d u ż e j ilo śc i o k a z y n ie zw y k łe g o m ię c z a k a , k tó r e g o o p is a li p o d n a z w ą T a m a - n o v a lv a li m a x g en . e t sp. n o v . N ie z w y k ło ść z n a le z i
sk a p o le g a n a ty m , że m ię c z a k p o s ia d a ją c y n ie w ą t
p liw ie w s z y s tk ie g łó w n e c e c h y m o r s k ie g o ś lim a k a m a
R y c. 1. R o z m a ic i p r z e d s ta w ic ie le g r o m a d y ś lim a k ó w : a — p r a w o s k r ę t n a s k o r u p k a w in n ic z k a (H e lix ), b — le w o s k r ę tn a s k o r u p k a ś w id r z y k a (C la u s ilia ), c — s k o r u p k a p r z y t u li k a ( A n c y lu s ), d — ś lin ik (A r io n ), e — w y p ła w c z a k (L im a p o n tia ), (b, c, e — p o w ię k s z o n e )
k o m p l e tn ą s k o r u p k ę te g o r o d z a ju . W la t a c h p ó ź n ie js z y c h p o n o w n ie z n a jd o w a n o f r a g m e n t a r y c z n ie s k o r u p k i ty c h d z iw n y c h mięczaków *, le c z o d k ry w c y w p ro w a d z a li n o w e n a z w y . W 1911 r. r . G a t l i f f i G a b r i e l o p is a li te n s a m r o d z a j z n a le z io n y u w y b rz e ż y p r o w in c j i V ic to r ia w A u s t r a li i p o d n a z w ą E d e n tte llin a ty p ic a . W la t a c h 1918 i 1920 o p is a n o jeszcze d w a n o w e g a tu n k i m ia n o w ic ie S c in t il la c h lo r is D a li z K a lif o r n ii i E d e n tte lin a c o r a lle n s is H e d le y z p r o w in c j i Q u e e n s la n d w p ó łn o c n o - w s c h o d n ie j A u s tr a lii.
Z n a c z n e p o w ik ła n ia w n o m e k la tu r z e b liż e j n ie z n a n y c h d o tą d m ię c z a k ó w u p o r z ą d k o w a ł R . B u r n, w p r o w a d z a ją c d la w s z y s tk ic h p o w y ż e j o p is a n y c h n a z w ę B e r th e l in i a ty p ic a ( G a tlif f i G a b rie l), zaś n ie z n a c z n e r ó ż n ic e m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i g a tu n k a m i o d n ió s ł do z m ie n n o ś c i g e o g ra f ic z n e j w o b rę b ie te g o s a m e g o g a tu n k u .
Z b ie r a ją c m ię c z a k i m o r s k ie w T o r ą u a y w p r o w in c ji Y ic to r ia w lu t y m i m a r c u 1960 r. B u r n z n a la z ł 4 ży w e
d w u k la p o w ą s k o r u p k ę p o d o b n ie j a k to j e s t u m a łż y (ry c . 2). N ie w ie lk i z re s z tą ś lim a k o 7 m m d łu g o ś c i s k o r u p c e z n a le z io n y z o s ta ł w r e jo n ie B is a m S e to , w Ś r ó d lą d o w y m M o rz u J a p o ń s k im . Ż y w e o k a z y w ilo ś c i o k o ło 2 0 0 s z tu k w y ło w io n o w s t r e f i e s u b l i- to r a ln e j, g d z ie ż y ły n a g lo n ie p e łz a tc e (C a u le r p a o k a - m u r a i) , k tó r ą się ż y w iły .
W h o d o w li u d a ło s ię b a d a c z o m p rz e ś le d z ić n ie c o ro z w ó j z a ro d k o w y , g d y ż n ie k tó r e o s o b n ik i z ło ż y ły ja ja , z k tó r y c h ro z w in ę ły się l a r w y p o s ia d a ją c e je d n a k s k r ę c o n ą s k o r u p k ę l a r w a l n ą , ja k to je s t u w ię k s z o ś c i l a r w g r o m a d y ś lim a k ó w .
J e d n a k ż e n ie b a w e m p o p ie r w s z y m r e w e la c y j n y m d o n ie s ie n iu o z a d z iw ia ją c y c h d w u s k o r u p o w y c h ś l im a k a c h p o ja w iła s ię n o w a w ia d o m o ś ć . W p ie r w s z e j d e k a d z ie k w ie tn i a 1960 r o k u , a u s t r a l i j s k i m a la k o z o o lo g — R o b e r t B u r n d o n ió s ł k r ó tk o , że z n a la z ł p o d o b n e
„ m a łż o ś lim a k i” u w s c h o d n ic h w y b rz e ż y A u s tr a lii . W tr z y m ie s ią c e p ó ź n ie j b a d a c z te n sz c z e g ó ło w o o p i
s a ł sw o je z n a le z is k a i p o r ó w n a ł je z o d k ry c ie m j a p o ń s k ic h zo o lo g ó w o ra z z d a n y m i z l i t e r a t u r y . W y k a z a ł on, że ś lim a k T a m a n o v a lv a li m a x je s t z n a n y od 1875 r o k u p o d n a z w ą B e r th e lin ia e le g a n s G r o s s e.
N a z w ę te n a d a n o b liż e j n ie z d e f in io w a n e j, p o je d y n c z e j, m ło d o c ia n e j m u s z e lc e . W 1887 r. d o k ła d n ie j o p is a n o
R y c . 2. T a m a n o v a lv a l i m a x : A — od le w e j s tr o n y b o c z n e j, B — o d s tr o n y g rz b ie to w e j. W id o c z n e r i n o - f o r y , oczy, s k o r u p k a l a r w a l n a i m ie js c e p r z y c z e p u
z w ie ra c z a (w g. S. K a w a g u ti i K . B a b a )
R y c . 3. A u s tr a l i j s k i e ś lim a k i d w u s k o r u p o w e : A — B e r t h e l in i a ty p ic a , B — M id o r ig a i a u s tr a lis . U g ó ry o d
d z ie ln e m u s z e lk i: le w e i p r a w e (w g. R . B u rn )
o k a z y B e r th e lin ia ty p ic a o ra z 7 o k a z ó w z u p e łn ie n ie z n a n y c h , p o d o b n y c h m a łż o ś lim a k ó w , k tó r e o p is a ł p o d n a z w ą M id o r ig a i a u s tr a lis g e n . e t sp . n o v . (ry c . 3 A , B).
N a jb a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą ty c h d z iw n y c h ś lim a k ó w je s t s k o r u p k a . S k ła d a s ię o n a z d w ó c h m u s z e le k j a k u m a łż y o c a łk i e m p o d o b n e j w ie lk o ś c i i k s z ta łc ie . N a le w e j s k o r u p c e z n a jd u j e się n a szczy cie d r o b n i u tk a , w p r z y p a d k u B e r th e lin ia , p io n o w o u s t a w io n a s k o r u p k a l a r w a l n a o 1,5 s k r ę c ie (ry c. 3 A).
O b ie m u s z e lk i s ą d e lik a tn e , p r z e ś w ie c a ją c e , b la d o - o liw k o w e , od w e w n ą t r z p e rło w e , z b ia ł ą s k o r u p k ą l a r w a ln ą . U o k a z ó w a u s t r a l i j s k i c h d łu g o ś ć s k o r u p k i w y n o s i 5 m m p r z y 2,5 m m w y so k o śc i. N a k a ż d e j s k o r u p c e u B e r th e lin ia ty p ic a , w p r z e d n ie j p o ło w ie , w i
d a ć o k r ą g ł a w y o d c is k m ię ś n ia z w ie ra c z a . U ż y w y c h o k a z ó w m ię ś n ie te w y g lą d a ją ja k o n ie b ie s k a w e o k r ą g łe p u n k t y z o b u s t r o n s k o r u p k i. O b ie p o ło w y p o łą c z o n e s ą za p o ś r e d n ic tw e m p rz e ź r o c z y s te g o w ią z a d ła , a z ą b k ó w z a m k o w y c h j e s t b r a k .
Z w ie rz ę m a n o r m a ln y ś lim a k o w a ty k s z t a ł t i d o b rz e w y k s z ta łc o n ą g ło w ę i n o g ę . Z a n ie p o k o jo n e w y d z ie la d u ż ą ilo ś ć ś lu z o w a te j c ie c z y i C how a s ię m ię d z y o b ie m u s z e lk i. Z a m k n ię te p r z y b i e r a j ą p io n o w ą p o z y c ję n a g lo n ie ja k b y p r z y tw ie r d z o n e do n ie g o b is io re m . W ą s k a s to p a o p ła s k ie j p o d e s z w ie m o że się, t a k ja k u w ię k -
szóści ślim a k ó w , p o d łu ż n ie s k ła d a ć w z d łu ż lin ii ś r o d k o w e j. N a d o b rz e w y k s z ta łc o n e j g ło w ie z n a jd u je się p a r a p ła to w a ty c h , p r z y u s tn y c h c z u łk ó w o ra z p a r a o k a z a ły c h rin o f o r ó w (czu łk i n a d u s tn e ) ; za n im i n a n ie w ie lk im w y p u k le n iu , le ż y b lis k o sie b ie p a r a oczu.
C ia ło ś lim a k a z a b a r w io n e je s t zielo n o , a d w u p ła to w y p ła s z c z o tw a r t y w z d łu ż b rz u s z n y c h b rz e g ó w je s t c z e r
w o n o n a k r a p i a n y . P o d p r a w y m p ła t e m p ła s z c z a z n a j
d u je się n ie p a r z y s te s k r z e le zło żo n e z s z e r e g u d e li k a t
n y c h b la s z e k p o d o b n ie , j a k u m o r s ie g o r o d z a j u L o b i- g e r i O x y n o e . O d b y t o tw ie r a się w ty l n e j części ja m y p ła s z c z o w e j, a m ę s k i o tw ó r p łc io w y z p r a w e j s tr o n y tu ż z a g ło w ą (ry c . 4). T a r k a zło ż o n a je s t u B e r th e li
n ia z o k o ło 41 z ą b k ó w z ró ż n ic o w a n y c h n a tr z y s e rie . Z j a j s k ła d a n y c h w fo r m ie w a lc o w a ty c h p a k ie c i- k ó w o d łu g o ś c i 1 0 m m ro z w ija s ię tr o c h o p h o ra p r z e k s z ta łc a j ą c a s ię p ó ź n ie j w la r w ę ty p u v e lig e r . V e lig e r p o s ia d a d w u p ła to w y ż a g ie le k , w ie c z k o i ś lim a k o w o s k r ę c o n ą s k o r u p k ę l a r w a l n ą p o z o s ta ją c ą ju ż p rz e z c a łe ży cie n a szczy cie le w e j m u s z e lk i. O k a z y a u s t r a lijs k ie z e b ra n o r ó w n ie ż n a p e łz a tc e (C a u le rp a s c a p e llijo r m is (R. B rn ) C. A g.), k tó r a p o r a s ta s k a ły z e w n ę trz n e g o b rz e g u r a f y , w s tr e f ie siln e g o d z ia ła n ia w o d y .
D ru g i, n o w o o p is a n y g a t u n e k M id o r ig a i a u s tr a lis (R. B u rn ), (ry c. 3 B) je s t p o d o b n y m ś lim a k ie m d o o p i
s a n e j p o w y ż e j B e r th e lin ia . P o s ia d a je d n a k m u s z e lk i k s z t a łt u b a r d z i e j k w a d r a to w e g o z m a l u tk ą s k o r u p k ą l a r w a ln ą , p r a w ie p o z io m o z w in ię tą i p rz e c h o d z ą c ą w p o p rz e k lin ii z a m k o w e j. D łu g o ść s k o r u p k i n a jw ię k szego o k a z u lic z y 4,4 m m i w y s o k o ś c i 3 m m . L e w a m u s z e lk a je s t b a r d z ie j w y p u k ła i n ie c o w y ż sz a w lin ii z a m k ó w n iż p r a w a . W z a m k u r ó w n ie ż b r a k z ą b k ó w . S k o r u p k i są d e lik a tn ie o liw k o w o -z ie lo n e , p rz e ś w ie c a jące , z ż ó łtą s k o r u p k ą l a r w a l n ą . C ia ło z w ie rz ę c ia z a b a r w io n e c ie m n o z ie lo n o z d ro b n y m i ż ó łty m i p la m k a m i. P ła s z c z od w e w n ą t r z s k o r u p k i g ę s to ż ó łto -k re - m o w o c e n tk o w a n y . Ś lim a k te n w o d r ó ż n ie n iu od B e r th e lin ia ty p ic a m a d w a m ię ś n ie z w ie ra c z e , d u ż y o w a l
n y m ię s ie ń d o ln y u m ie sz c z o n y w p r z e d n ie j części s k o r u p k i o ra z m n ie js z y m ię s ie ń w p o b liż u li n ii z a m k o w ej. C z u łk i g ę b o w e s ą d u ż e , a r in o fo r y m a c z u g o w a - te g o k s z ta łtu . T u ż za ic h p o d s ta w ą z n a jd u j e się d o b rz e z a z n a c z o n e w y n ie s ie n ie , a n a n im oczy. Z a w y n ie s ie n ie m o c z n y m c ią g n ie się w y s o k o w y s k le p io n a w k ie r u n k u s k o r u p k i s z y ja , sz e rs z a n iż s to p a . N ie p a rz y s te s k rz e le , w ię k s z e n iż u B e r th e lin ia m ie śc i się m ię d z y z w ie ra c z e m a o d b y te m . T a r k a z a w ie r a o k o ło 39 z ą b k ó w z ró ż n ic o w a n y c h ty l k o n a d w ie se rie .
D w a ży w e o k a z y te g o g a tu n k u z n a le z io n o w T o r- q u a y ra z e m z B e r th e lin ia ty p i c a i O x y n o e v ir id is , a p o z o s ta ły c h p ię ć w e F lin d e r s (V ic to ria ) n a p e łz a t- k a c h (C a u le rp a b r o w n i (C. Ag.) E n d l. i C. s im p lic iu s - c u la (T u rn ) C. A g.) r o s n ą c y c h ró w n ie ż n a s k a ła c h n a z e w n ą tr z r a f y k o r a lo w e j, a w ię c o d s tr o n y o tw a rte g o m o rza.
Ze s y s te m a ty c z n e g o p u n k t u w id z e n ia o p is a n e ś li
m a k i n a le ż ą d o p o d g r o m a d y ty ło s k r z e ln y c h (O p is th o - b ra n c h ia ), rz ę d u S a c o g lo ssa . Z e w z g lę d u n a n ie z w y k ło ść d w u k la p o w e j s k o r u p k i S. K a w a g u t i i K . B a b a w y d z ie lili je w o s o b n y p o d r z ą d T a m a n o v a lv a c e a . J e d n a k ż e ze w z g lę d u n a p rz e p r o w a d z o n ą k o r e k t ę p rz e z R . B u r n a n a z w a p o d r z ę d u m a łż o ś lim a k ó w z o s ta n ie c h y b a z m ie n io n a n a B e r th e lin ia c e a . N a r a z ie R . B u r n w y d z ie lił ty lk o ro d z in ę B e r th e lin iid a e .
W s z y s tk ie d a w n ie j o p is a n e s k o r u p k i b e z ż y w y c h o k a z ó w ty c h ś lim a k ó w z a lic z a n o z a z w y c z a j do m a łż y . J e d y n ie w s p o m n ia n y ju ż p o w y ż e j H e d le y (1920) o p i
s u ją c n o w y g a tu n e k E d e n tte llin a c o ra lle n sis p rz y p u s z czał, że m o że je s t to w e w n ę tr z n a m u s z e lk a ś lim a k ó w o k ry to s k rz e ln y c h (T e c tib r a n c h ia ).
Je sz c z e je d n a c ie k a w o s tk a o ty c h m ię c z a k a c h o d n o si s ię do p e w n e g o p a le o n to lo g ic z n e g o z n a le z isk a . M ia n o w ic ie ju ż w 1885 r. z o s ta ły o p is a n e w e o c e ń s k ic h p o k ła d a c h z N ie c k i P a r y ż a p o d o b n e do B e r th e lin ia ty p ic a d w u k la p o w e s k o r u p k i p o s ia d a ją c e r ó w n ie ż n a szczycie le w e j m u s z li s p i r a ln ą s k o r u p k ę la r w a ln ą . C o s s m a n n , k tó r y n a d a ł im n a z w ę L u d o v ic ia s q u a - m u la , z a lic z y ł je w ó w c z a s do m a łż y z ro d z in y G a le o m - m id a e, c h o c ia ż w y r a z ił się n a s tę p u ją c o : „ s k ło n n y je s te m w ie rz y ć , że c h o d z i tu o ja k ie g o ś ś lim a k a ”. G d y ok aże się, że p o w y ższe s k a m ie n ia ło ś c i są p r z y n a jm n ie j p o k re w n e r o d z a jo w i B e r th e lin ia czy M id o rig a i u z y -
R yc. 4. T a m a n o v a lv a li m a x — b u d o w a w e w n ę tr z n a p o o d c h y le n iu p r a w e j m u s z e lk i: A — o d b y t, B — g r u czoł p o d s k rz e lo w y , D — m . z w ie ra c z , E — oko, F — sto p a , G — sk rz e la , H — se rc e , M — b rz e g p ła s z c z a , P — m ę s k i o tw ó r p łc io w y , R —■ r in o f o r y , S — p r a w a m u s z e lk a , S I — le w a m u s z e lk a . V — ż e ń s k i o tw ó r p łcio w y , X — m . w c ią g a ją c y g ło w ę (w g. S. K a w a g u ti
i K . B ab a)
s k a m y d o w ó d , że r z ą d S a co g lo ssa je s t ju ż d o ść s t a ro ż y tn y is tn ie ją c o d eo cen u .
N ie z w y k łe d w u s k o ru p o w e ś lim a k i r o b ią w y ło m n ie ty lk o w o g ó ln e j c h a r a k t e r y s t y c e s w e j g ro m a d y , lecz rz u c a ją ś w ia tło n a p e w n e z a g a d n ie n ia e w o lu c y jn e , m ia n o w ic ie n a p o c h o d z e n ie m a łż y o d ta k i c h ślim a k ó w . O b ecn o ść u m a łż o ś lim a k ó w s k o r u p k i z ło ż o n e j z d w u , n ie m a l s y m e try c z n y c h cz ę śc i o ra z d w ó ch m ię ś n i z w ie ra c z y u r o d z a ju M id o r ig a i je s t p e w n e g o r o d z a j u d o w o d em p r z e m a w ia ją c y m za ta k ą k o n c e p c ją . L. R . C o x i W . J. R e e s (1960) r e f e r u ją c y p r a c ę ja p o ń s k ic h b a d a c z y n ie z a jm u ją o s ta te c z n ie jeszcze ta k ie g o s ta n o w is k a , g d y ż n ie z n a li n o w eg o a u s t r a li js k ie g o r o d z a ju . W y d a je się, że z d w u m ię ś n i z w ie ra c z y M id o r ig a i a u s tr a lis , m ię s ie ń s ła b s z y i le ż ą c y w o k o lic y lin ii z a m k o w e j p o w s ta ł filo g e n e ty c z n ie p ó ź n ie j n iż p ie rw s z y . W a rto w sp o m n ie ć , że n ie z n a m y d o k ła d n ie g e n e a lo g ii m a łż ó w . W k a ż d y m r a z ie s tw ie r d z a m y ic h o b ecn o ść d o p ie ro w sy lu rz e , p o d c z a s g d y ś lim a k i p rz o d o s k rz e ln e (P ro so b ra n c h ia ) z n a n e s ą ju ż od p o c z ą tk ó w k a m b r u . P o z a ty m m a łż e p o s ia d a ją p e w n e c e c h y w s p ó ln e ze ś lim a k a m i n p . je d e n z n a js ta r s z y c h ro d z a jó w t e j g ro m a d y — N u c u la — p o s ia d a n a n o d z e p o d e s z w ę o ra z sk rz e la p o d o b n e d o s k r z e li ś lim a k ó w p rz o d o s k rz e l- n y c h . R ó w n ie ż w o n to g e n e z ie m a łż ó w tr o c h o f o r a p o s ia d a p o je d y n c z ą s k o r u p k ę z a ro d k o w ą , k tó r a d o p ie ro n a s ta d iu m v e lig e r d z ie li się n a d w ie części. P o z w a la to w ię c n a o s tro ż n e w y s u n ię c ie h ip o te z y o p o c h o d z e n iu m a łż y od p o d o b n e j g ru p y d w u s k o ru p o w y c h ś lim a k ó w . H ip o te z a t a m o że b y ć p o p a r t a , a c z k o lw ie k b a r d zo s ła b y m i d a n y m i n a t u r y e k o lo g ic z n e j. B y to w a n ie
„ p ra m a łż o ś lim a k ó w ” w p o d o b n y m ś r o d o w is k u j a k
B e r th e lin ia t y p i c a i M id o r ig a i a u s tr a lis , g d z ie z a z n a cza s ię s iln y w p ły w r u c h ó w w o d y , u je m n ie o d b ija się n a p o s i a d a n iu g ło w y , a m o ż n o ś ć s k ł a d a n ia s to p y w z d łu ż s w o je j d łu g o ś c i p r o w a d z i d o w y k s z ta łc e n ia k lin o w a te j nogi, c h a r a k te r y s t y c z n e j d la m a łż y . Z ro z u m ia ły m je s t, że c a ła h ip o te z a w y m a g a w p ie r w d o k ła d
n e g o p o z n a n ia z a ro d k o w e g o ro z w o ju ty c h d w u s k o r u - p o w y c h ś lim a k ó w . W o b rę b ie sa m e g o p o d rz ę d u te d w a d o p ie r o p o z n a n e g a tu n k i z a jm u ją w y ra ź n ie ró ż n e s t a n o w is k a ro z w o jo w e , z w ła sz c z a M id o rig a i a u s tr a lis p r z e z o b e c n o ść d w ó c h m ię ś n i z w ie ra c z y o r a z p rz e z b o c z n e p r z e s u n ię c ie s k o r u p k i la r w a l n e j.
K A R O L E R M IC H
CZYM ZAJMUJE SIĘ DENDROCHRONOLOGIA.
G łó w n ą p rz y c z y n ą z m ie n n o śc i sło jó w , s ą w a h a n ia k lim a ty c z n e z r o k u n a ro k . N ie z a w sz e je d n a k m o ż n a to w p e łn i s tw ie rd z ić , a to d la te g o , ż e is tn ie je s z e re g in n y c h c z y n n ik ó w , k tó r y c h o d d z ia ły w a n ie m o że z n ie k s z ta łc ić o b ra z z a le ż n o ś c i m ię d z y sz e ro k o ś c ią sło jó w d r z e w a k lim a te m . D o n a jw a ż n ie js z y c h n a le ż ą t u t a j : l a t a n a s ie n n e , sz k o d liw e o w a d y i g rz y b y , d z ia ła ln o ś ć c z ło w ie k a , m i k r o k l im a t w e w c z e s n e j m ło d o ś c i d rz e w i in n e . G le b a i w ła ś c iw o ś c i w e w n ę tr z n e d rz e w , o d d z ia ł y w a ją n a sz e ro k o ść sło jó w je d n a k o w o w k a ż d y m ro k u , w ię c w m a ły m ty lk o s to p n iu m o g ą z a k łó c a ć z a le ż n o ś ć s ło jó w o d w a r u n k ó w p o g o d y . J e ż e li m im o w y m ie n io n y c h p rz e s z k ó d u j a w n i się w p ły w w a h a ń k l i m a ty c z n y c h , w ó w c z a s ś w ia d c z y to n ie z b ic ie ja k p r z e m o ż n e są t e o d d z ia ły w a n ia n a p rz e b ie g sz e ro k o śc i sło jó w ro c z n y c h .
W z w ią z k u z c e la m i, ja k ie s ta w ia p rz e d so b ą d e n d ro c h r o n o lo g ia , d ą ż y o n a do z d o b y c ia m a te r ia łó w b a d a w c z y c h s ię g a ją c y c h j a k n a jg łę b ie j w p rzeszło ść.
C h o d z i t u p rz e d e w s z y s tk im o b a r d z o s t a r e d rz e w a ż y ją c e o r a z d r e w n a k o p a ln e w zgl. p o c h o d z ą c e ze s t a r y c h b u d o w li.
A m e r y k a P ó łn o c n a , w zg l. je j p o łu d n io w e s ta n y , je s t u p r z y w ile jo w a n y m k r a j e m p o d ty m w z g lę d e m . R o sn ą ta m , u z n a n e d o n ie d a w n a za n a js ta r s z e n a św ie c ie , d rz e w a m a m u to w e (S e ą u o ia g ig a n te a ). N a js ta r s z e s p o ś r ó d n ic h o k re ś lo n o n a 3212 la t, m a o n o ok. 110 m w y so k o ści, ok. 10 m g ru b o ś c i. Z je d n e g o d rz e w a u z y s k u je się p r z e c ię tn ie ok. 1 0 0 0 m3 d r e w n a (ry c 1).
S e k w o je r p s n ą n a z a c h o d n im s to k u g ó r S ie r r a N e - v a d a , o b f i tu j ą c y m w o p a d y . J e s t to ic h je d y n e s t a n o w is k o n a ś w ie c ie . B liż e j w y b rz e ż a P a c y f ik u , ro ś n ie j e j b lis k a k r e w n a S e ą u o ia s e m p e r v ir e n s . N a js t a r s z y e g z e m p la r z o c e n io n o n a ok. 2200 la t. J e d n a k s e n s a c y jn e o d k ry c ie w r o k u 1954 d o k o n a n e p rz e z S c h u l m a - n a , k ie r o w n i k a la b o r a to r iu m d e n d ro c h ro n o lo g ic z n e g o u n i w e r s y t e tu w T u c s o n (A riz o n a ) w y k a z a ło , że n a j s ta r s z y m i j a k d o tą d d rz e w a m i n a św ie c ie s ą so sn y z g a t u n k u P in u s a r is ta ta (b r is tle c o n e p in e ) ro s n ą c e w g ó r a c h W h ite M o u n ta in s (ry c. 2) n a w s c h ó d od S ie r r a N e v a d a , w o b s z a rz e le ś n y m In y o , n a w y so k o śc i p o n a d 3000 m n p m . W y s tę p u ją t a m c a łe d r z e w o s ta n y w w ie k u od 3000 d o 4000 l a t (ry c . 3). U n a js ta r s z e g o d r z e w a s tw ie r d z o n o o k o ło 4600 l a t (ryc. 4). S ą to w ię c ró w ie ś n ic y n a js ta r s z y c h p ir a m i d e g ip s k ic h . D rz e w a te r o s n ą w n a jg o r s z y c h w a r u n k a c h , ja k ie so b ie m o ż n a w y o b ra z ić . W z im ie te m p e r a t u r a s p a d a t a m d o — 45°C, w le c ie p a n u j e z a ś s k r a j n y ż a r p u s ty n n y . D la te g o te ż ro s n ą c e t a m d r z e w a s ą k a r ł a m i w p o r ó w n a n iu d o s e k w o i. W y so k o ś ć ic h w y n o s i b o w ie m ok. 10 m , g ru b o ś ć o k . 1 m . W 3 c m z n a jd o w a n o n ie r a z p o 100 s ło jó w ro c z n y c h (ryc. 5).
O k a z u je się w ię c , że n a js t a r s z e k a r ł y w y ro s łe n a W S T Ę P
D e n d ro c h ro n o lo g ia n a le ż y d o n a u k b o ta n ic z n y c h . W P o ls c e je s t o n a b a r d z o m a ło z n a n a . R o z w in ę ła się n a to m ia s t w n ie k tó r y c h k r a j a c h A m e r y k i i E u ro p y , g d z ie z n a la z ła sz e rs z e z a s to s o w a n ie .
O m a w ia n a d z ie d z in a w ie d z y z a jm u je się d a to w a n ie m s ło jó w d rz e w , tj . p o w ią z a n ie m ic h z la t a m i , w k tó r y c h p o w s ta ły . O p ie ra s ię o n a n a z a ło ż e n iu , że w je d n y m r o k u p o w s ta je je d e n słó j, a w ię c , że s ło je z n a c z ą la ta . W z m ia n k i n a te n t e m a t m o ż n a ju ż z n a le ź ć w ź ró d ła c h a r a b s k ic h p o c h o d z ą c y c h z I X w ie k u . J e ż e li p r z y g lą d n ą ć s ię b liż e j w y g ła d z o n e j p o w ie r z c h n i k r ą ż k a d r e w n a ła t w o m o ż n a z a u w a ż y ć , że s z e ro k o ś c i s ło jó w z r o k u n a r o k są ró ż n e . J e s t to d la d e n d ro c h r o n o lo g ii b a r d z o w a ż n y m fa k te m , n a k tó r y m o p ie r a się je j m e to d y k a b a d a ń .
R y c . 1. O lb rz y m i p ie ń s e k w o i
n a jg o r s z y m s ie d lis k u , p r z e w y ż s z a ją w ie k ie m n a j s t a r sze o lb rz y m y , ż y ją c e w k o r z y s tn y c h w a r u n k a c h .
P o d k r e ś lić n a le ż y , że o m a w ia n e t u t a j s t a r e so sn y s ą w p e łn i ż y w o tn e , ro d z ą n a s io n a , z k tó r y c h ro z w i
j a j ą s ię s iln e i z d ro w e ro ś lin y (ry c. 6).
W E u ro p ie , ja k d o ty c h c z a s , je d y n ie w G r e c ji z n a le z io n o d rz e w a w w ie k u ok. 2 0 0 0 la t, s ą to o liw k i.
C h ro n o lo g ię sło jó w , s ię g a ją c ą g łę b o k o w p rz e sz ło ść m o ż n a ró w n ie ż o p ra c o w a ć p rz e z n a w ią z y w a n ie p o p rz e z d r e w n a k o p a ln e , lu b p o c h o d z ą c e ze s ta r y c h b u d o w li a ż do d z is ie js z y c h czasó w . W ó w c z a s ż m u d n ą p r a c ą tr z e b a z e s ta w ia ć d la k a ż d e g o d r e w n a o so b n ą c h r o n o lo g ię s ło jó w i n a w ią z y w a ć d o o b e c n ie ż y ją c y c h d rz e w (ry c. 7).
W E u ro p ie Ś ro d k o w e j b r a k je s t d rz e w d łu g o w ie c z n y c h , u m ia r k o w a n y k li m a t n ie s p r z y ja ic h k o n s e r w a c ji. D la te g o w n a s z y m k r a j u b a d a n ia d e n d ro c h r o - n o lo g ic z n e k o r z y s ta ć m u s z ą g łó w n ie z m a te r ia łó w k o p a ln y c h , l u b ze s ta r y c h b u d o w li.
Z A S T O S O W A N I E D E N D R O C H R O N O L O G I I
G łó w n y m c e le m d e n d ro c h r o n o lo g ii je s t d e n d r o k li- m a to lo g ia , o ra z d a to w a n ie h is to ry c z n y c h i p r z e d h is to ry c z n y c h d r e w ie n , c e le m o k r e ś le n ia w ie k u w y k o p a lis k , czy s ta r y c h b u d o w li.
D e n d ro k lim a to lo g ia b a d a z w ią z k i z a c h o d z ą c e m ię d z y z m ie n n o śc ią sz e ro k o ś c i s ło jó w ro c z n y c h , a w a h a n ia m i k lim a ty c z n y m i z r o k u n a ro k . J e j o s ta te c z n y m c e le m je s t w n io s k o w a n ie z s z e ro k o śc i s ło jó w o s to s u n k a c h k lim a ty c z n y c h d a w n y c h czasó w , g d y n ie b y ło je szcze s t a c j i m e te o ro lo g ic z n y c h . U z y s k a n e tą d ro g ą w y n ik i s ą b a rd z o w a ż n y m ś ro d k ie m p o m o c n i
cz y m d la o k r e ś le n ia k li m a t u d a w n y c h c z a s ó w i d l a te g o t a k b a r d z o c e n n y m . P o d s t a w ą te g o r o d z a j u b a d a ń je s t o c z y w iśc ie b a r d z o d o k ła d n ie o p ra c o w a n a c h ro n o lo g ia sło jó w , w y r a ż o n a za p o m o c ą k r z y w e j (na o si p o z io m e j la t a , n a p io n o w e j sz e ro k o ść sło jó w ro c z n ych).
J u ż d a w n o L e o n a r d o d a V i n c i (1452— 1519) z a jm o w a ł s ię ty m i z a g a d n ie n ia m i. S tw ie r d z ił on, że w I t a l i i w s u c h y c h la t a c h d r z e w a ta m te js z e w y tw a r z a ł y w ą s k ie sło je , w w ilg o tn y c h n a to m ia s t sz e ro k ie . D w ie śc ie l a t p ó ź n ie j L i n n e u s z z a u w a ż y ł u d ęb ó w w S z w e c ji, że w la t a c h c ie p ły c h p o w s ta w a ły sz e ro k ie sło je , w la t a c h c h ło d n y c h w ą s k ie .
M im o p o z o rn e j s p r z e c z n o ś c i o b a j m ie li r a c ję , ja k to w y k a z a ły p ó ź n ie js z e b a d a n ia . I t a li a je s t k r a j e m s u c h y m , z m a łą s to s u n k o w o ilo ś c ią o p a d ó w i z in t e n sy w n y m p a r o w a n ie m z p o w o d u w y s o k ic h t e m p e r a t u r o k re s u w e g e ta c y jn e g o . W o d a z n a jd u j e się ta m w m i
n im u m i ja k o c z y n n ik o g r a n ic z a ją c y w z ro s t d rz e w w y w ie r a n a js iln ie js z y i n a jb a r d z i e j w id o c z n y w p ły w n a sz e ro k o ść sło jó w . P o d o b n a s y t u a c ja je s t w S z w e c ji z ty m , że c z y n n ik ie m m in im u m j e s t te m p e r a t u r a , a n ie w o d a . D la te g o w k r a j a c h o s k r a jn y m k lim a c ie (p u s ty n ie , s te p y — w o d a w m in im u m , d a le k a p ó łn o c, g ó ry — c ie p ło w m in im u m ) m o ż n a z n a le ź ć w y r a ź n ą k o re la c ję m ię d z y z m ie n n o ś c ią s ło jó w ro c z n y c h a w a h a n ia m i e le m e n tó w k lim a ty c z n y c h , k tó r e s ą w m in im u m . S tą d te ż n a p o d s ta w ie s z e r o k o ś c i sło jó w m o ż n a ta m w n o sić o n a tę ż e n iu ty c h e le m e n tó w w d a w n y c h c z a s a c h .
N a jle p ie j ro z w in ę ła s ię d e n d r o k lim a to lo g ia w A m e r y c e P ó łn o c n e j. P ie r w s z y D o u g l a s s o p ra c o w a ł n a se k w o i 3000 le tn ią c h ro n o lo g ię , c e le m w y k r y c ia w n ie j
1 1- l e tn i e j o k re s o w o ś c i z a le ż n e j od a k ty w n o ś c i sło ń c a
R yc. 2. P o ło ż e n ie p a r k u n a ro d o w e g o s e k w o i i o b s z a ru le ś n e g o In y o , w k tó r y m w y s tę p u je o d k r y ta o s ta tn io
P in u s a r is ta ta
R y c. 3. D rz e w o s ta n P in u s a r is ta ta w p rz e c ię tn y m w ie k u od 3000 d o p o n a d 4000 la t
2 4
