Niepowtarzalność rodziny jako subiektywnego środowiska wychowaw-czego, które dostarcza „sposobów wprowadzenia nowych członków do otaczających ich struktur społecznych, wdrażania im nawyków, zachowań koniecznych do tego, aby stali się członkami danego społeczeństwa”
11
– w szczególny sposób podkreślana jest w nurcie socjologizmu pedagogicz-nego (czy jak chce J. Gnitecki – w pedagogice socjologicznej12
), a także w psychologii społecznej. Proces kształtowania człowieczej tożsamości11 A. Radziewicz-Winnicki, Pedagogika społeczna w obliczu realiów codzienności, Warszawa 2008,
s. 473.
12 J. Gnitecki, Zarys pedagogiki ogólnej, Poznań 1989, s. 97 i następne. Autor jako pozostałe
w toku wychowania rodzinnego wyznaczany jest poprzez cztery podsta-wowe wymiary: wpływ przyrody, autokreację, socjokreację oraz enkultu-rację
13
. Jak zauważył S. Kowalski – internalizacja podstawowych wartości i odpowiadających im postaw nie jest procesem o zunifikowanym cha-rakterze dla całego społeczeństwa, by mogła stanowić dla niego wspólną płaszczyznę, na której podłożu miałyby wytwarzać się jego podkulturowe zróżnicowania; jedynie rodzina, dzięki swej wyjątkowej strukturze, taką możliwość zapewnia, odzwierciedlając jednakże w procesie socjaliza-cyjnym specyficzne dla danej podkultury uwarunkowania o charakterze klasowym, etnicznym, czy też religijnym14
. Jednakże dzięki temu, że wie-lopłaszczyznowy jest zakres relacji rodziny z innymi, szerszymi układami ludzkiego życia: mezoukładami społecznymi, makrostrukturami oraz społeczeństwem globalnym15
– proces kształtowania tożsamości mło-dych pokoleń ma przede wszystkim znaczenie aksjonormatywne (poczu-cie tożsamości narodowej i obywatelskiej, dobro wspólne, tolerancja mię-dzykulturowa i in.). „Pozostaje więc rodzina silnym ośrodkiem wpływów, mogących niweczyć wysiłki publicznych instytucji wychowawczych lub użyczyć im poparcia, często decydującego o skuteczności tych wysiłków”16
. Wśród licznych zadań dotyczących zaspokajania dziecięco-młodzie-żowych potrzeb wymienia się te, które odnoszą się do sfery:• „dziedzictwa kulturowego, przez wprowadzanie w świat wartości, normy współżycia społecznego i zagadnienia społeczno-poli-tyczne oraz kształtowanie postaw patriotycznych (…),
• przygotowania do samodzielnego życia w rodzinie i w społeczeń-stwie”
17
.Chodzi zatem o to, aby proces wychowawczy koncentrował się na przemianie dyspozycji psychicznych młodego człowieka z postaw egoistycznych na altruistyczne, zaś w wymiarze socjalizacyjnym – z nastawienia nostycznego (egoistyczne „my”) na rzecz nastawienia illistycznego (wspólnotowe „oni”)
18
. Skuteczność realizacji tych zadań13 A. W. Janke, Wychowanie rodzinne przedmiotem pedagogicznej refleksji, [w:] Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, red. S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke, Toruń 1997, s. 96.
14 S. Kowalski, Socjologia wychowania w zarysie, Warszawa 1986, s. 119 i kolejne.
15 S. Kawula, Rodzina, [w:] Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red. D. Lalak,
T. Pilch, Warszawa 1999, s. 238 i nast.
16 A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1982, s. 101.
17 B. Matyjas, Pedagogika społeczna i rodzina – obszary badań, [w:] Pedagogika społeczna. Podręcz-nik akademicki, t. 2, red. E. Murynowicz-Hetka, Warszawa 2007, s. 510.
warunkowana jest tymczasem kształtem oraz intensywnością rodzin-nego wychowania do wysiłku, któremu towarzyszyć winna atmosfera: intelektualnego i duchowego wzrostu, pracy i prawości, dyscypliny i miłości, pasji i ascezy, wreszcie też – odwagi, odpowiedzialności i zaan-gażowania
19
.Jako pierwsze i najbardziej nośne pole aktywności życiowej czło-wieka środowisko rodzinne staje się akceleratorem procesu poszukiwa-nia wartości społecznych decydujących o tożsamości młodego człowieka; staje on, zdaniem E. H. Eriksona, w obliczu problemów ideologicznych wyznaczających ramy funkcjonowania świata dorosłych, do którego bycia członkiem wkrótce pretenduje
20
. Warunkiem koniecznym zaś do podjęcia przez jednostkę uczestnictwa społecznego jest odpowiedni zakres posia-danych przez nią właściwości, ukształtowanych w procesie socjalizacji. Ich jakość i zakres tworzą wystarczającą (bądź też nie) przesłankę dla uznania jednostki za spełniającą wymagania umożliwiające jej inicja-cję uczestnictwa społecznego w pożądanej grupie/układzie społecznego odniesienia (mogą to być: status osiągnięć, sytuacja społeczna, lokalizacja w strukturze społecznej i odgrywane już role)21
. Zatem w procesie budo-wania patriotyzmu obywatelskiego i postaw proeuropejskich ważne jest rodzinne/środowiskowe kształtowanie mechanizmów do posługiwania się przez młodego człowieka: zinternalizowanymi postawami pozba-wionymi zabarwień ksenofobicznych i nacjonalistycznych, wysokim poziomem kompetencji międzykulturowych, doświadczeniami w zakre-sie funkcjonowania wolontariatu, organizacji pozarządowych, struktur samorządowych (w tym – w organach samorządu terytorialnego, jak chociażby młodzieżowe rady gmin) i uczestnictwa w projektach oraz programach obywatelskich, międzynarodowych.Świat społeczny jest emergentnym, wielopoziomowym układem strukturalnym, którego nieprzewidywalność stanowi źródło „płynnego lęku” jako egzystencjalnej niepewności w dobie Baumanowskiej „płynnej nowoczesności”. Kreowanie w jej odmętach tożsamości (również kultu-rowej, obywatelskiej) młodzieży zdaje się być jednym z kluczowych zadań,
19 B. Ecler, Rodzinne wychowanie do wysiłku, Katowice 2001.
20 E. H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań 1997, s. 274.
21 J. Modrzewski, Socjalizacja i uczestnictwo społeczne…, dz. cyt., s. 33. Autor wskazuje, iż „ten
typ socjalizacji, który ma doprowadzić do uzyskania przez jednostkę statusu osoby kandydującej do udziału w życiu grupy społecznej, a który uruchamia ona wobec niej w celu dokonania takiej specyficznie społecznej kwalifikacji, określam mianem socjalizacji antycypacyjnej, wyczekującej (anticipatory socialization)” (s. 33–34).
przed którym stoi współczesna rodzina oraz sieć instytucji (w szczegól-ności – szkoła) wspierających ją w tych działaniach. Jak twierdzi bowiem Z. Bauman – „tożsamość jawi się nam jako coś, co należy wytworzyć, a nie odkryć, jako przedmiot naszych wysiłków, cel, do którego należy dojść, jako coś, co musimy dopiero sklecić z części lub wybrać z dostępnych całości, a potem o to walczyć i chronić”