Teoria systemowa opiera się na przekonaniu, że ogólna teoria systemów może być zastosowana w analizach procesu komunikowania się. Zgod-nie z nią całość to więcej niż suma części. Zakłada się, że sens zdania Zgod-nie zawsze jest tym samym, co suma znaczeń słów wchodzących w jego całość. Drugim założeniem tej teorii jest to, że każdy system ma pewien stopień otwartości, czyli że może się zmieniać w określonych granicach. Jako system podlega rozwojowi, stagnacji itp., cechuje się organizacją hie-rarchiczną, co jednak nie oznacza, że granice pomiędzy poszczególnymi systemami nie są niemożliwe do przekroczenia.
Kolejne założenie traktuje o złożoności strukturalnej. Wszystkie elementy struktury są zróżnicowane wewnątrz niej. Prosta organiza-cja zakłada, że elementy, które wchodzą w jej skład i następują po sobie, są przewidywalne na podstawie zdarzeń poprzedzających. Złożoność struktury polega na nieprzewidywalności, co oznacza, że najbardziej złożony jest chaotyczny potok słów wypowiadany przez osoby w stanie pobudzenia emocjonalnego. Dla odbiorcy wypowiedź jest niespójna, natomiast dla nadawcy składa się z istotnych elementów. Organizacja
złożona wystąpi wtedy, gdy mamy do czynienia z „całkowicie przypad-kową sekwencją wydarzeń, wśród których każde wydarzenie jest równie prawdopodobne jak każde pozostałe”
15
.Każdy system jest w pewnym stopniu niezależny od otoczenia, czyli ma zdolność autoregulacji. To partnerzy interakcji decydują o relacji interpersonalnej, to do nich należy decyzja o możliwości nawiązania kontaktu bądź wycofania się z niego, niezależnie od stopnia swobody nawiązywania kontaktów narzuconych przez społeczeństwo.
W tej teorii, odwrotnie niż w teorii G. Millera, komunikowanie się to wymiana informacji, a nie wymiana energii. Najważniejszymi aspek-tami są: sposób wytwarzania informacji, proces przekazywania jej oraz sprzężenia zwrotne. Potrzeby czy wartości nie mają takiego znaczenia jak to, jakie akty komunikacyjne są poprzedzane przez inne. Dlatego też najważniejsze jest koncentrowanie się na zmienności i dynamice, a nie na cechach osobowości czy potrzebach. Na przykład istnienie pewnego porządku komunikacyjnego w danej rodzinie może przez pewien czas się nie zmieniać i być w miarę stabilne do momentu jakiegoś istotnego zdarzenia (np.: choroba jednego z członków rodziny, zmiana miejsca zamieszkania, która pociąga za sobą zmianę warunków bytowych itp.), które spowoduje zmianę dotychczasowych przyzwyczajeń.
G. Bateson był jednym z tych naukowców, którzy korzystając z założeń cybernetyki, rozważali zagadnienia związane z relacjami międzyludzkimi, a w szczególności z ich komponentem komunikacyjnym. W 1942 roku G. Bateson, W. McCulloch i J. Biegelow opracowali pojęcie sprzężenia zwrotnego (feedback). Wraz z M. Mead rozważali coraz częściej założenia
nowej filozofii, która później miała zdominować myślenie nie tylko nad relacjami międzyludzkimi, ale również nad założeniami terapii systemo-wej. Otóż przedmiotem nowej filozofii badawczej było funkcjonowanie prostych i złożonych systemów. Pod pojęciem systemu rozumiano ogół współdziałających elementów, w których zmiana jednego z nich wywołuje zmianę wszystkich innych elementów
16
.Systemowość tej teorii jest w szczególności związana z uwzględ-nianiem różnych elementów jako części składowych systemu, a jakość i zróżnicowanie tych elementów nie odgrywa tak znaczącej roli jak fakt, że każdy z nich jest związany w jakiś sposób z pozostałymi i zmiany na
15 A. Fisher, The pragmatic Perspective of Human Communication. A View from System Theory, [w:] Human Communication Theory, ed. F. Cance, New York 1982.
poziomie jednego systemu wywołują zawsze jakieś zmiany na poziomie pozostałych systemów.
Zachowanie się systemu wynika z komunikacji między jego kom-ponentami. Elementarna wymiana informacji odbywa się w ruchu okrężnym. Jeśli gdzieś następuje zmiana, informacja ta rozprzestrze-nia się wewnątrz sieci komunikacyjnej. W ten sposób są wywołane zmiany w innych elementach. Te z kolei przekazywane są znowu do punktu wyjścia. W uproszczeniu struktura ta zwana jest pętlą sprzę-żenia zwrotnego
17
.Od tego momentu w dalszych pracach G. Batesona zauważa się zna-czący wpływ myśli cybernetycznej na jego koncepcje humanistyczne. W konsekwencji doszedł do sformułowania hipotezy podwójnego wiąza-nia, w której główną rolę odgrywa pojęcie metakomunikacji
18
. Decydującą rolę w odczytywaniu znaczenia zakomunikowanej informacji odgrywają metakomunikacyjne ramy, które wyznaczają sens wypowiedzi w zależno-ści od kontekstu sytuacyjnego czy społecznego19
. W prawidłowej relacji owe ramy są komunikowane w formie metakomunikatu, zatem każda informacja zawiera jednocześnie wskazówki, jak należy ją rozumieć. Takie wskazówki mogą być zaakcentowane20
:• werbalnie (na przykład poprzez wypowiedzenie zdania: „Myślę, że zgłupiałaś, ale oczywiście jest to żart”),
• niewerbalnie (np. kiedy zdaniu „Jesteś nienormalny” towarzyszy przyjacielski uśmiech i przyjazny ton),
• poprzez konteksty (na przykład pytanie „jak się masz?” może być różnie rozumiane, jeśli przy jednakowych niewerbalnych środkach wyrazu zostanie wypowiedziane podczas przypadkowego spotka-nia na ulicy dalekiego znajomego lub na początku spotkaspotka-nia psy-choterapeutycznego).
Komunikatom na poziomie podwójnego wiązania brakuje spójności w komunikacji werbalnej i niewerbalnej lub brakuje przekazania metako-munikatu, co prowadzi do odmiennych interpretacji utajonych informacji.
17 Tamże, s. 70.
18 W dalszej części pracy pojawią się konteksty związane z metakomunikatami, które zostały rozwinięte w teorii Z. Nęckiego i A. Awidjewa.
19 Ten aspekt dotyczący badań nad komunikacją, który uwzględnia społeczny i środowi-skowy kontekst, jest istotny również z punktu widzenia moich badań, gdzie jeden z kontekstów różnicujących przebieg dialogu międzygeneracyjnego wyznaczać będzie między innymi kultura, w jakiej komunikacja się odbywa.
Odbiorca komunikatu zostaje poszkodowany zarówno w sytuacji, gdy dokładnie zrozumie treść komunikatu werbalnego, jak i wówczas, gdy zrozumie komunikat niewerbalny, który jest sprzeczny z werbalnym