Analizując relacje rodzinne młodzieży pozostającej w instytucjonalnych formach opieki, warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię związaną z pobytem wychowanków w placówce, w szerszym kontekście procesu usamodzielnienia się młodzieży, a zatem zaplanowanego działania, które powinno być realizowane od początku pobytu dziecka w instytucji aż do momentu jej opuszczenia. Proces ten ma na celu przygotowanie wycho-wanków do samodzielnego życia, oczywiście lepszego jakościowo w każ-dym wymiarze od tego, które wiedli do tej pory. Ten wątek jest istotny w kontekście relacji rodzinnych, okazuje się bowiem, że wychowanko-wie kończący 18 lat w przeważającej większości opuszczają placówkę i jak pokazują prowadzone przeze mnie badania poprzedzające przy-gotowanie i przeprowadzenie programu usamodzielnienia, tylko dwoje wychowanków poddanych badaniu, przygotowujących się do opuszczenia placówki (byli to siedemnasto- i osiemnastolatkowie), mieli zapewniony pokój w mieszkaniu chronionym lub mieszkanie komunalne od miasta (kawalerka). Przeważająca większość wiedziała, że po wyjściu z placówki powróci do domu rodzinnego (należy podkreślić, że w domu, z którego
trafili do placówki, sytuacja nie poprawiła się na tyle, by przed ukoń-czeniem 18. roku życia dziecko mogło opuścić placówkę). Zatem i w tym wymiarze obserwujemy trudne i złożone relacje rodzinne. Z jednej strony, młodzież cieszy się z zakończenia pobytu w placówce, z drugiej zaś, znając problemy w swojej rodzinie naturalnej, obawia się powrotu do tego śro-dowiska. Młodzież deklaruje, że chciałaby kontynuować naukę i pracować, a także prowadzić samodzielne dorosłe życie. Obecne przepisy i rozwiąza-nia systemowe uniemożliwiają podjęcie takiego wyzwarozwiąza-nia przez młodych ludzi – przede wszystkim ze względu na brak wystarczających środków finansowych i brak mieszkań czy pokoi w mieszkaniach chronionych – co przyczynia się do tego, że młodzi decydują się na powrót do rodziny.
Często warunki socjalne i materialno-bytowe obserwowanych rodzin nie były wystarczające lub rodzina borykała się z licznymi problemami wewnątrz swojej struktury, np. z agresją, uzależnieniami, chorobą psy-chiczną, bezrobociem czy wyuczoną bezradnością. Warto także podkreślić, że rodzice nie motywowali dostatecznie swoich dzieci do kontynuowa-nia nauki lub sprawa ta nie miała dla nich istotnego znaczekontynuowa-nia – często ważniejszy był dochód, którym młodzi mogli wesprzeć budżet domowy. Trudne warunki w rodzinie naturalnej u osób opuszczających placówki dostrzeżone zostały także w innych badaniach prowadzonych na większej populacji, na przykład w Raporcie z badań ewaluacyjno-diagnostycznych sytuacji psychospołecznej i materialnej usamodzielnionych wychowan-ków placówek opiekuńczo-wychowawczych
17
czy w Raporcie o sytuacji wychowanków opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze oraz rodziny zastępcze na terenie województwa kujawsko-pomorskiego18
. Autorzy zwracali uwagę przede wszystkim na fakt braku pomocy ze strony rodziny czy na konieczność znalezienia przez wychowanków nowego miejsca zamieszkania. Młodzież opuszczająca placówki opiekuń-czo-wychowawcze często uświadamia sobie fakt, że powrót do rodziny naturalnej nie będzie dla nich dobrym rozwiązaniem, planują więc swoje samodzielne życie, co często przyczynia się do porzucania nauki na rzecz podjęcia pełnoetatowej pracy zarobkowej.Mimo trudnych doświadczeń z dzieciństwa i okresu dorastania badana młodzież myśląc o przyszłości, odpowiadała jednogłośnie, że
naj-17 M. Abramowicz, A. Strzałkowska, Badanie ewaluacyjno-diagnostyczne Sytuacja psychospo-łeczna i materialna usamodzielnionych wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych, Gdańsk 2012.
18 Sytuacja wychowanków opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze oraz rodziny zastępcze na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, Toruń 2013.
ważniejsze jest dla niej znalezienie pracy i założenie rodziny. Niestety sfera deklaratywna nie przekłada się na realne działania młodzieży. Obserwując bowiem biografie byłych wychowanków
19
, można zauwa-żyć, że jako dorośli mają problemy ze znalezieniem i utrzymaniem stałej pracy zarobkowej, wchodzą w konflikty z prawem, porzucają szkołę, mają trudną sytuację mieszkaniową oraz problemy z nawiązywaniem własnych relacji rodzinnych.Skomplikowana jest również sytuacja dziewcząt opuszczających placówkę. Ich poziom wykształcenia – cztery spośród obserwowanych 17 ukończyło szkołę zawodową, pozostałe tylko gimnazjum – sprawia, że mają one trudności z wejściem na rynek pracy, co przekłada się na ich sytuację materialną, która jest bardzo trudna. Należy także podkreślić, że 12 spośród 17 obserwowanych po wyjściu dziewcząt zaszło w ciążę do dwóch lat od opuszczenia placówki, pozostając w trudnej sytuacji finansowej, bez pracy, zależne od swoich partnerów i ojców dzieci (żadna z dziewcząt nie weszła w związek małżeński). Część z dziewcząt przed urodzeniem dziecka bądź po nim rozstała się ze swoimi partnerami, powracając jako samotne matki do rodziny biologicznej.
Podsumowanie
Trudne i złożone relacje rodzinne zarówno z okresu przebywania w pla-cówce opiekuńczo-wychowawczej, jak i w dorosłym życiu, które potwier-dzają nie tylko moje obserwacje, analizy i badania, ale także inne raporty przygotowywane z tego zakresu, pozwalają zauważyć szereg problemów do rozwiązania przez tworzoną politykę społeczną i prorodzinną. Przede wszystkim należałoby zwrócić uwagę na poprawę usług pomocy spo-łecznej w zakresie pracy w rodzinie naturalnej, która przyczyniłaby się do minimalizowania czy likwidowania problemów w niej występujących, tak aby umożliwić wychowankowi powrót do rodziny
20
(wobowiązują-19 Od roku 2013 monitoruję losy wychowanków, którzy przebywali w placówce podczas mojej pracy w latach 2011–2013. Kontaktuję się z nimi osobiście, rozmawiam, a także śledzę ich biografie na portalach społecznościowych. Kontaktuję się także z wychowawcami, którzy mają kontakt z byłymi wychowankami i znają życiorysy byłych wychowanków.
20 Na fakt ten zwraca również uwagę Raport NIK Funkcjonowanie Placówek Opiekuńczo--Wychowawczych oraz ich współdziałanie z innymi instytucjami na rzecz powrotu dzieci do wychowania w rodzinie, https://www.nik.gov.pl/plik/id,3757,vp,4791.pdf (dostęp: 25 czerwca 2016).
cym systemie prawno-instytucjonalnym nie ma rozwiązań integrują-cych działanie takich instytucji jak pracownik socjalny, asystent rodziny, kurator sądowy, wychowawca, pedagog, policjant, placówka). W wielu analizowanych przeze mnie przypadkach praca z dzieckiem i rodziną przebiegała wielotorowo w sposób niezaplanowany, bez możliwości kon-troli jej efektów i bez porozumienia poszczególnych instytucji. Wielolet-nia praca pracownika socjalnego, kuratora, a także grona pedagogicznego placówki, w której przebywał małoletni, nie kończyła się wcześniejszym powrotem dziecka do rodziny w żadnym z analizowanych przypadków, co tylko potwierdza potrzebę zmian systemowych i szerokiej dyskusji w tym zakresie. Kolejny postulat dotyczy pracy z wychowankiem nad poprawą jego relacji rodzinnych i kształtowaniem postaw, które w dorosłym życiu pozwoliłyby tworzyć poprawne relacje we własnej rodzinie (należałoby zatem zindywidualizować proces usamodzielnienia się wychowanka i dopasować go do jego potrzeb i deficytów w tym zakresie). Dostrzegam także potrzebę systemowego podejścia do procesu usamodzielniania się wychowanków integrującego działania wszystkich wymienionych wcześniej instytucji, tak aby młodzież opuszczająca placówkę miała realne szanse i możliwości kontynuowania nauki i podejmowania pracy zarobkowej, bez konieczności rezygnowania z możliwości usamodziel-nienia się.
Realizacja przytoczonych powyżej postulatów, będąca odpowiedzią na złożoność i trudność relacji pomiędzy młodzieżą przebywającą w pla-cówkach a ich rodzinami, mogłaby przyczynić się w szerszym kontekście do zwiększenia efektywności działań na rzecz rodziny i instytucjonalnych form jej wsparcia. Mam nadzieję, że wprowadzone zmiany w konsekwen-cji poprawiłyby także funkcjonowanie rodzin objętych wsparciem, a co z tym związane – przyczyniłyby się również do poprawy relacji panu-jących w tych rodzinach, dając tym samym szanse młodym ludziom na czerpanie prawidłowych i pożądanych w społeczeństwie wzorców. Postawy te w perspektywie temporalnej utrwalane byłyby w przyszłości w zakładanych przez byłych wychowanków rodzinach, co pozwoliłoby zmniejszyć ryzyko zjawiska reprodukcji społecznej, które w przypadku zachowań patologicznych i niepożądanych negatywnie wpływa na kolejne pokolenia młodych. Pomoc i wsparcie dla rodzin pozostających w kryzysie powinny stanowić priorytet w kształtowaniu polityki społecz-nej, ponieważ rodzina nie tylko w dokumentach międzynarodowych czy krajowych, lecz także w realnych działaniach powinna pozostawać pod szczególną ochroną i troską nas wszystkich.
Literatura
andrzeJeWSkI m., Domy na piasku. Rzecz o sieroctwie i domach dziecka, Poznań.
abramoWICz m., STrzałkoWSka a., Badanie ewaluacyjno-diagnostyczne. Sytuacja psycho-społeczna i materialna usamodzielnionych wychowanków placówek opiekuńczo-wycho-wawczych, Gdańsk 2012.
GIddenS a., SuTTon p. W., Socjologia, Warszawa 2012.
GIza-poleSzCzuk a., Rodzina a system społeczny, Warszawa 2005.
kanClerz b., Orientacje życiowe młodzieży akademickiej, Poznań 2015.
kWak a., W poszukiwaniu znaczenia rodzin w czasach ponowoczesnych, [w:] Współczesne śro-dowiska wychowawcze. Stan obecny i kierunki przemian, red. M. Cichosz, R. Leppert,
Bydgoszcz 2011.
kWak a., Współczesna rodzina – czy tylko problem struktury zewnętrznej?, [w:] Rodzina wobec wyzwań współczesności, red. I. Taranowicz, S. Grotowska, Wrocław 2015.
łoboCkI m., Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2009.
łoboCkI m., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2010.
modrzeWSkI J., maTySIak-błaSzCzyk a., Odmiany współczesnego polskiego problemu rodzin-nego, [w:] Rodzina–Młodzież–Dziecko. Szkice z teorii i praktyki pomocy psychopedagogicz-nej i socjalpsychopedagogicz-nej, red. M. Piorunek, J. Kozielska, A. Skowrońska-Pućka, Wydawnictwo
Naukowe UAM, Poznań 2013.
NIK o domach dziecka, https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-domach-dziecka.
html (dostęp: 25 czerwca 2016).
Raport Młodzież 2013, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2014.
Raport NIK. Funkcjonowanie Placówek Opiekuńczo-Wychowawczych oraz ich współdziałanie z innymi instytucjami na rzecz powrotu dzieci do wychowania w rodzinie, https://www.
nik.gov.pl/plik/id,3757,vp,4791.pdf (dostęp: 25 czerwca 2016).
Sytuacja wychowanków opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze oraz rodziny zastęp-cze na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, Toruń 2013.
TySzka z., Rodzina w świecie współczesnym – jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa, [w:] Rodzina współczesna, red. M. Ziemska, Warszawa 1999.
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej, Dz.U. 2011 nr 149, poz. 887, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20111490887 (dostęp: 25 czerwca 2016).
Werner I., Poczucie rodzinnej koherencji – pojęcie oraz implikacje psychopedagogiczne, [w:] Rodzina–Młodzież–Dziecko. Szkice z teorii i praktyki pomocy psychopedagogicznej i socjal-nej, red. M. Piorunek, J. Kozielska, A. Skowrońska-Pućka, Poznań 2013.
Relacje rodzinne młodzieży przebywającej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Analiza empiryczna
Artykuł jest próbą przybliżenia specyfiki relacji rodzinnych młodzieży przebywającej w placówkach ze szczególnym uwzględnieniem problemów z tym związanych. Ana-lizując we wstępie funkcje rodziny z perspektywy socjologicznej i psychologicznej, zwracam uwagę na naturalną potrzebę wychowywania się młodych ludzi w rodzinie, która w przypadku wychowanków placówek zostaje niezaspokojona, co jest jedną z przyczyn problemów w funkcjonowaniu młodzieży zarówno w placówce, jak i po jej opuszczeniu. W artykule koncentruję się na trzech zasadniczych obszarach: specy-fice funkcjonowania placówki opiekuńczo-wychowawczej, ze szczególnym uwzględ-nieniem podjętej w tekście problematyki relacji rodzinnych, charakterystyce relacji rodzinnych badanych wychowanków oraz na procesie usamodzielnienia młodzieży i roli rodziny naturalnej w tym procesie. W zakończeniu artykułu przedstawiam po-trzebę rozwiązań systemowych w zakresie zwiększenia efektywności powrotu dziecka do rodziny naturalnej.
Family relationships youth staying in care and educational institution. Empirical analysis
The article is an attempt to approximate the specific nature of family relationships of young people staying in institutions with special emphasis on the problems related to this. The author analyzing the functions of the family from the perspective of socio-logical and psychosocio-logical draws attention to the need to educate young people in the natural family, which in the case of pupils outlets is insatiable. The author focuses on three main areas: the specifics of the functioning of care and educational institution, with particular emphasis in the text adopted by the issue of family relationships, fam-ily relationships characteristics surveyed pupils and the process of self-empowerment of youth and the role of the natural family in the process. At the end of the article presents the need for systemic solutions to increase the efficiency of return of the child to the natural family.