Rodzina, stanowiąca jedną z najważniejszych mikrostruktur społecznych warunkujących decyzje edukacyjno-zawodowe, w analizach empirycz-nych jest przedstawiana zatem jako kategoria, której nie sposób pomi-nąć. Posiada „decydujący wpływ na rozwój dziecka oraz determinuje jego zawodową orientację”
18
. Status rodziny pochodzenia, a przede wszyst-kim poziom wykształcenia rodziców w znacznym stopniu określają ich aspiracje względem przyszłości zawodowej dzieci. Okazuje się, że osoby wykształcone, pełniące istotne role społeczne, wyróżniają się wyższymi wymaganiami w stosunku do karier swoich dzieci niż rodzice posiadający niskie kwalifikacje zawodowe19
.Rodzina jest jednym z najważniejszych źródeł informacji o zawodach i świecie pracy dla młodego człowieka, która formuje u niego określone wartości i postawy. To właśnie rodzice „kształtują stosunek dziecka do pracy, wdrażają je do niej poprzez stawianie przyszłych zadań i
określa-15 M. McMahon, W. Patton, M. Watson, Creating career stories through reflection. An application of the systems theory framework of career development, “Australian Journal pf Career Development”
2004, 13(3), s. 13–17.
16 M. L. Savickas, Career construction: A developmental theory of vocational behavior, [w:] Career choice and development, ed. D. Brown, L. Brooks, San Francisco 2002, s. 154.
17 M. McMahon, W. Patton, M. Watson, Creating career…, dz. cyt.
18 Z. Kosel, Społeczne uwarunkowania wyboru zawodu, Warszawa 1974, s. 24.
19 Patrz: E. Jackowska, Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 1980.
nie obowiązków”
20
. Co więcej, eksploracyjne działania dzieci niepoparte wsparciem i wskazówkami rodziców mogą przyczynić się do nieosiągnię-cia przez nie zdolności planowania własnej kariery21
. Dlatego też „proces zdobywania wiedzy i umiejętności zawodowych przez dziecko rozpoczyna się i przebiega w różnych okresach jego rozwoju i zależy przede wszystkim od typu rodziny”22
. Istotnymi czynnikami związanymi z rodziną oddzia-łującymi na wybory zawodowe jednostki są również: zawodowe trady-cje rodzinne, pozycja społeczna rodziców, ich aspiratrady-cje, poziom wiedzy o zawodach, stosunek do nauki, kultura osobista, sytuacja materialna, znajomość stanu zdrowia fizycznego i psychicznego dziecka23
. Ponadto wykształcenie rodziców w licznych badaniach jest także zmienną istotnie statystycznie różnicującą decyzje zawodowe młodych ludzi24
.W kontekście prowadzonych rozważań nie sposób nie odnotować, że problematyka rodziny jako czynnika determinującego wybory zawo-dowe jednostki nie jest zagadnieniem nieobecnym w ujęciach teore-tycznych. Można tutaj przywołać rozstrzygnięcie zaproponowane przez A. Roe, w którym przywołuje ona oddziaływanie relacji rodziny na roz-wój osobowości i kariery zawodowej. Badaczka zakłada, iż doświadcze-nia jednostki, czynniki społeczno-kulturowe oraz poziom ekonomiczny rodziny wyznaczają zakres rozwoju jej cech indywidualnych, zaintereso-wań tudzież postaw. Wnikliwie analizowała ona także znaczenie postaw rodzicielskich dla procesu wyborów zawodowych. W zależności od tego, czy relacja rodzic–dziecko charakteryzuje się ciepłem (warm) czy też
chłodem (cold) emocjonalnym, młody człowiek ukierunkowuje swoje 20 B. Wojtasik, Warsztat doradcy zawodu. Aspekty pedagogiczno-psychologiczne, Warszawa 1997, s. 9.
21 Patrz: J. H. Altman, Career development in the context of family experiences, [w:] Diversity and women’s career development: From adolescence to adulthood, ed. H. S. Farmer, Thousand Oaks 1997, s. 229–242.
22 Z. Kosel, Społeczne uwarunkowania wyboru zawodu, Warszawa 1974, s. 24.
Funkcjonowa-nie młodego człowieka w rodziFunkcjonowa-nie i w konsekwencji także w świecie społecznym zależne jest od postawy rodzicielskiej, która zgodnie z klasyfikacją M. Ziemskiej może być przedstawiana w postaci czterech opozycyjnych par: akceptacja – odrzucenie, współdziałanie – unikanie, rozumna swoboda – nadmierne ochranianie, uznanie praw – nadmierne wymaganie (M. Ziem-ska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 2009, s. 57). Właściwy stosunek do dziecka kształtuje w nim
poczucie pewności siebie, rozwija zdolności twórcze i motywuje do działania oraz stanowi istotne źródło wiedzy o sobie i świecie. Z kolei przyjmowanie nieodpowiedniej postawy wobec potomstwa może skutkować krystalizacją u niego negatywnego obrazu siebie, pojawieniem się trudności adaptacyjnych i innych niepożądanych zachowań (tamże, s. 65).
23 Determinanty wyborów edukacyjno-zawodowych 500 uczniów szkół gimnazjalnych Miasta Pozna-nia, Centrum Doradztwa Zawodowego dla Młodzieży, Poznań 2007, s. 12–14.
24 Dowodzą tego wyniki badań prowadzonych między innymi przez: A. Zawistowską, M. Piorunek, A. Cybal-Michalską, CBOS, W. Sikorskiego, M. Czerwińską-Jasiewicz, Z. Sufina.
poszukiwania karierowe na określoną grupę zawodową, tj. pracę z innymi osobami w pierwszym przypadku i pracę w środowisku rzeczy w drugim
25
. Inne interesujące poznawczo podejście zorientowane na pojęcie habitusu (którego pionierem był P. Bourdieu) oraz pola gry społecznej przedstawił P. Hodkinson, określając ją mianem modelu Careership.Zgod-nie z jego tezą wybór zawodu dokonywany przez jednostkę jest istotZgod-nie uwarunkowany przez kontekst jej społecznego funkcjonowania
26
. Habi-tus odgrywa w nim rolę społeczno-kulturowego filtra określającego zakres interpretacji doświadczeń podmiotu. Zapewnia mu poczucie bez-pieczeństwa ze względu na postrzeganie rzeczywistości przez pryzmat schematów utrwalonych w okresie dzieciństwa, wyznaczających sposób selekcji informacji oraz horyzonty działania. Ich struktura określa kieru-nek i zakres progresji, pozwala na dokładną analizę sytuacji zawodowej jednostki w jej obrębie, jednak uniemożliwia ogląd tego, co kryje się poza nimi27
. Pole gry społecznej z kolei dookreślają: system edukacji, rynek pracy oraz wszystkie instytucje mające znaczenie w świecie zawodowym (instytucje doradcze, organizacje polityczne). Wynikiem ich oddziaływań staje się sytuacja, w której „konstruowanie przez młodzież wizerunku samego siebie, celów życiowych i projektów zawodowych odbywa się zawsze w interakcji i dialogu z wieloma graczami społecznego kontekstu”28
. Warto w tym miejscu wspomnieć o wynikach przynajmniej kilku badań ukazujących specyfikę i znaczenie rodziny w procesie planowa-nia ścieżki rozwoju zawodowego przez młodych ludzi. Dla przykładu eksploracje E. Jackowskiej dowodzą, że osoby wykształcone, pełniące istotne role społeczne, wyróżniają się wyższymi wymaganiami w sto-sunku do karier swoich dzieci niż rodzice posiadający niskie kwalifi-kacje zawodowe29
. Z kolei K. Musialska udowadnia, iż wykształcenie rodziców oddziałuje na postawę ich dzieci w przyjmowanym przez nie stosunku do nauki, zaś rodzaj zajęcia praktykowanego zawo-dowo przez rodziców oddziałuje na aspiracje edukacyjne ich potom-25 A. Paszkowska-Rogacz, Psychologiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd koncepcji teoretycz-nych, Warszawa 2003, s. 67–68.
26 P. Hodkinson, Understanding career decision-making and progression: Careership revisited,
“Career Research and Development” 2009, No. 21, s. 6.
27 Tamże, s. 8.
28 M. Piorunek, Projektowanie przyszłości edukacyjno-zawodowej w okresie adolescencji, Poznań
2004, s. 43.
29 Patrz: E. Jackowska, Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 1980.
stwa