Analizując przypadek Domu Młodzieży w Poznaniu, do najczęściej poja-wiających się przyczyn umieszczania w placówce młodzieży, która posiada oboje rodziców, zaliczyć należy:
• ograniczenie władzy rodzicielskiej, które zazwyczaj orzekane było przez sąd w wyniku między innymi: niewydolności wychowawczej, uzależnienia jednego bądź obojga rodziców, bierności społecznej i zawodowej rodziców, przemocy w rodzinie, wykorzystywania seksualnego czy choroby psychicznej obojga rodziców,
• demoralizacja nieletniego, która orzekana była przez sąd między innymi w sytuacjach: niewykonywania obowiązku szkolnego, nadmiernej agresji nieletniego, uzależnienia nieletniego. Należy podkreślić, że wielokrotnie przyczyn umieszczania młodzieży w placówce w uzasadnieniu sądu było kilka, to znaczy czynniki ryzyka kumulowały się ze sobą, np. bezrobocie rodziców z ich uza-leżnieniem, niewydolność wychowawcza z przemocą w rodzinie czy też bierność społeczna i zawodowa rodziców z demoralizacją nieletniego.
Wielokrotnie w analizowanych przypadkach zdarzało się, że orze-czenie sądu dotyczyło zarówno ograniczenia władzy rodzicielskiej, jak i demoralizacji nieletniego; przypadki te jednak w opinii sądu nie pod-legały pod umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym czy mło-dzieżowym ośrodku wychowawczym. Prezentowane przykłady wskazują na dużą ilość problemów w strukturze rodziny naturalnej oraz liczne problemy wychowawcze, co przyczynia się do umieszczania dużej liczby dzieci i młodzieży posiadających oboje rodziców w placówkach opiekuń-czo-wychowawczych.
Odwołując się do specyfiki funkcjonowania Domu Młodzieży w kon-tekście podjętego tematu, należy również zwrócić uwagę, że w przeci-wieństwie do instytucji resocjalizacyjnych młodzież przebywająca w Domu Młodzieży w Poznaniu nie była kierowana do placówki na określony czas, gdyż jak stanowi prawo, pobyt dziecka w placówce
powi-nien być czasowy, nie dłuższy jednak, niż wymaga tego sytuacja. Usta-wodawca w Ustawie o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 roku zastrzegł, że rodzina powinna być podstawową komórką spo-łeczeństwa oraz naturalnym środowiskiem rozwoju, w związku z czym dziecko, którego podmiotowość należy mieć na względzie, ma prawo między innymi do:
1. wychowania w rodzinie, a w razie konieczności wychowywania dziecka poza rodziną – do opieki i wychowania w rodzinnych for-mach pieczy zastępczej, jeśli jest to zgodne z dobrem dziecka; 2. powrotu do rodziny
15
;3. utrzymywania osobistych kontaktów z rodzicami, z wyjątkiem przypadków, w których sąd zakazał takich kontaktów.
Prawa dzieci i młodzieży do wychowywania się w rodzinie akcen-towane są nie tylko w Ustawie o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej, ale także szeroko rozwijane w literaturze socjologicznej i pedagogicznej w tym zakresie. Na rolę socjalizacyjną i wychowawczą rodziny oraz prawo do wychowywania w rodzinie naturalnej i potrzebę wsparcia rodziny przeżywającej kryzys wielokrotnie zwracali uwagę w swoich pracach tacy wybitni socjologowie i pedagodzy rodziny: jak A. Kwak, A. Giza-Polesz-czuk, Z. Tyszka, J. Hrynkiewicz czy M. Andrzejewski. Wspieranie rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowaw-czych, jak precyzuje Ustawa o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej, powinno opierać się na zespole planowych działań, mających na celu przy-wrócenie rodzinie zdolności do wypełniania tych funkcji
16
. Warto zatem podkreślić, że ustawa wyraźnie wskazuje konieczność działań przywraca-jących dziecko do rodziny naturalnej, zaznaczając tym samym, iż powinno dążyć się do tego, aby dzieci wychowywały się w środowisku rodzinnym.Analizowane biografie wychowanków Domu Młodzieży w Poznaniu jednoznacznie wskazują, że proponowane rozwiązania prawne i założenia teoretyczne nie są realizowane w praktyce. Trzeba bowiem podkreślić, że w ciągu moich trzyletnich obserwacji żaden wychowanek nie opuścił placówki przed ukończeniem 18. roku życia w wyniku poprawy sytuacji w jego domu rodzinnym. Obserwowaną młodzież charakteryzowała
15 Artykuł 4 Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej, Dz.U. 2011 nr 149, poz. 887, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20111490887 (dostęp 25 czerwca 2016).
16 Artykuł 2 Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej, Dz.U. 2011 nr 149, poz. 887, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20111490887 (dostęp: 25 czerwca 2016).
złożoność i różnorodność relacji z rodzicami. Każdy przypadek można by analizować oddzielnie, ze względu na zmienne, które wpływały na kształt i charakter owych relacji rodzinnych. Warto jednak zwrócić uwagę na pewne cechy powtarzalne, bez względu na indywidualność każdego badanego przypadku, które charakteryzują relacje rodzinne badanych wychowanków:
• dostrzegalna jest powierzchowność relacji między rodzicami i dziećmi oraz duża konfliktowość (problemy indywidualne dzieci i rodziców są częstym przedmiotem kłótni, zrywania kontaktów, niechęci dzieci wobec rodziców);
• młodzież często dąży do wyjścia na przepustkę do domu rodzin-nego nie ze względu na tęsknotę za rodzicami, lecz ze względu na chęć powrotu do swojego środowiska i grupy rówieśniczej; • młodzież wyraża chęć opuszczenia placówki, ale nie wiąże tego
z tęsknotą za rodziną, a bardziej z zakończeniem kary, która jest dla nich dotkliwa (młodzież, nawet ta, która przebywa w placówce w wyniku ograniczenia władzy rodzicielskiej, postrzega pobyt jako karę);
• relacje z rodzicami ograniczają się do telefonów i przepustek (mimo możliwości odwiedzin dziecka także w tygodniu rodzice tylko w nielicznych przypadkach wykorzystują tę formę kontaktu); • rodzice nie wykazują zainteresowania dziećmi i ich sytuacją w
pla-cówce, wykazują bierność w kontaktach i niechętnie współpracują z wychowawcą, pracownikiem socjalnym czy pedagogiem; • rodzice nie dążą do skrócenia pobytu dziecka w placówce, nie
ini-cjują spraw umożliwiających powrót ich dzieci do domu;
• co bardzo interesujące, w rozmowach niejednokrotnie wychowan-kowie deklarują żal do rodziców, złość, a czasem nienawiść, pod-kreślają ich wady oraz to, że nie potrafią się porozumieć, jednak w relacjach z rówieśnikami dominuje ich idealizowanie, szczegól-nie matki, szczegól-niejako „symbolu” szczegól-nietykalnego przez innych rówieśni-ków (zjawisko przeniesienia „gloryfikowania” osoby matki z kul-tury przestępczej i więziennej);
• częściej zauważalna jest poprawa w zachowaniu i deklarowana chęć zmiany u małoletniego niż u jego rodziców (barierą w powro-cie do domu często nie jest zatem zachowanie dziecka, lecz sytuacja rodziców biologicznych).
Kształtowanie się relacji rodzinnych uwarunkowane jest wieloma czynnikami, jednak istotne znaczenie w tym procesie odgrywa cały zespół
pracowników: wychowawca prowadzący, pedagog, psycholog, pracownik socjalny, dyrektor. Osoby te w zaplanowany i dopasowany do indywi-dualnych potrzeb sposób starają się wykształcić u wychowanka zacho-wania pożądane, socjalizować go oraz przygotować do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie. Jednak rola zespołu pracowników jest ograniczona co do pracy w środowisku. Prowadzony jest kontakt z rodziną naturalną, nierzadko również pracuje się przy pomocy innych instytucji nad poprawą sytuacji rodzin dzieci przebywających w placówkach, jed-nak należy podkreślić, że w uwarunkowaniach systemowo-prawnych nie jest to zasadniczą rolą placówki opiekuńczo-wychowawczej. Ważny jest zatem nie tylko sam problem poprawy relacji pomiędzy dzieckiem a rodzicem, nad którym w warunkach instytucjonalnych trudno pra-cować; obserwuje się bowiem zjawisko nierozwiązywania problemów, które stały się przyczyną umieszczenia dziecka w placówce. W praktyce skutkuje to tym, że badana młodzież przebywała w Domu Młodzieży do ukończenia 18. roku życia, a nawet do momentu ukończenia szkoły, za zgodą dyrektora, który był przychylny wobec młodzieży pełnoletniej chcącej kontynuować naukę.