Środowisko a zdrowie człowieka

Zanieczyszczeniu środowiska przypisuje się wszelkie choroby środowiskowe (cywilizacyjne), które dotknęły w pierwszej kolejności kraje rozwinięte. Choroby te wiążą się bezpośrednio z nadmiernym działaniem czynników technosfery oraz z zaburzeniami socjosfery, szeroko rozumianymi przez ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Według definicji „ekologicznej” Kadłubowskiego (1983) choroba to niewyrównane zaburzenie stanu równowagi somatyczno-psy-chiczno-społecznej ustroju, powodujące jego niedostateczne przystosowanie do środowiska (biosfery, socjosfery, technosfery). Definicja ta jest zgodna ze sta-nowiskiem WHO, która za zdrowie człowieka uważa jego całkowity dobry stan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko brak choroby lub ułomności. Tak rozumiane pojęcie zdrowia wskazuje, że zależy ono nie tylko od czynników śro-dowiskowych, ale także od sytuacji demograficznej kraju, sposobu odżywiania, poziomu wykształcenia, sytuacji mieszkaniowej i rodzinnej, możliwości rynku pracy, wysokości zarobków, możliwości wypoczynku i zagospodarowania wolne-go czasu, warunków komunikacji i łączności, systemu zabezpieczeń socjalnych, praw i swobód obywatelskich, a przede wszystkim od różnorodności ekosystemów i ich czystości.

Dotychczas nie zostały w pełni poznane wewnątrzgatunkowe cechy adaptacyj-ne człowieka do zróżnicowanych warunków środowiska. Adaptacja jest podstawą utrzymania homeostazy wewnętrznej ustroju i ochroną przed chorobą organizmu.

Według Kadłubowskiego (2002) czynniki chorobotwórcze środowiska o małym na-tężeniu, stale działające, mogą nie wywołać reakcji ani wyraźnych objawów klinicz-nych (adaptacja lub maskowanie), natomiast po przerwaniu kontaktu i ponownej eks-pozycji na te czynniki mogą wystąpić niepożądane następstwa (...) Ustalenie związku przyczynowego między zaburzeniami wyzwolonymi przez środowisko i czynnikiem patologicznym bywa (...) trudne. Przewlekłe oddziaływanie tych nieustalonych przyczyn często prowadzi do wyczerpania zdolności regulacyjnych ustroju i jego wyniszczenia. Człowiek bowiem kumuluje w ustroju pierwiastki, związki chemicz-ne lub ich pochodchemicz-ne, a także efekty działania szkodliwych czynników fizycznych.

Prowadzi to nie tylko do niekorzystnego bezpośredniego wpływu tych czynników na ustrój człowieka, lecz także do zmian w jego genomie.

Biomonitorowanie środowiska człowieka jest konieczne, bowiem stwarza podsta-wy do działań profilaktycznych i prognozowania zmian w środowisku jego życia.

Wymienione czynniki zanieczyszczania i zniekształcania środowiska regulo-wane są przez kilka kierunków ochrony środowiska, zarówno przy pracach w gór-nictwie podziemnym, jak i wiertniczym, a także na powierzchni ziemi. Kierunki te można ująć w następującej formie: ochrona powierzchni ziemi przy budowie, eksploatacji i likwidacji wiertni, kopalni podziemnej i odkrywkowej; ochrona wód powierzchniowych i podziemnych przy pracach wiertniczych, podziemnych i od-krywkowych; ochrona powietrza atmosferycznego w czasie wiercenia i eksploatacji złóż ropy naftowej i gazu ziemnego, wydobywania urobku i składowania odpadów;

ochrona środowiska przed hałasem i wibracjami oraz przed odpadami.

130 Ewa Jadwiga Lipińska

Społeczny problem degradacji środowiska

W uproszczeniu można powiedzieć, że przyczyną skażenia lub zanieczyszczenia środowiska przez człowieka jest rewolucja naukowo techniczna i eksplozja demograficz-na, czyli dążenie do maksymalnej technizacji życia i produkcja środków spożywczych.

Główne czynniki odpowiedzialne za skażenie, zanieczyszczenie i inne rodza-je niszczenia środowiska naturalnego w dowolnej społeczności czy społeczeństwie mogą być wyrażone jako iloczyn wpływu populacji, obfitości dóbr i technologii (Meadows i inni, 1992):

wpływ na środowisko = populacja · obfitość dóbr · technologia

Z równania wynika, że im liczniejsza jest populacja, tym większe powstają roz-miary zniszczenia środowiska. Zniszczenie spowodowane jest wynikiem zaspoka-jania potrzeb w zakresie produkcji żywności, powiększania przestrzeni życiowej, rozwijania komunikacji, usuwania odpadów itp. Zamożność społeczeństwa (dochód narodowy na głowę obywatela), określa ilość materiałów niezbędną do utrzymania poziomu życia. Im wyższy poziom zamożności, tym większa jest potrzeba eksplo-atacji zasobów naturalnych. To z kolei zwiększa skażenie środowiska, np. w wyniku wydobycia zasobów, transportu, hutnictwa metali, wykorzystania energii itp.

Po drugiej wojnie światowej populacja na świecie gwałtownie wzrosła, ulegając podwojeniu od roku 1950 (2 514,44 mln) do roku 1990 (5 292,20 mln). Według pro-gnoz na rok 2025 liczba ludności świata osiągnie około 8 472,4 mln. Średni przyrost roczny w latach 1990 i 1995 wyniósł 1,68%, a w okresie między 2000 ÷ 2025 rokiem przewiduje się przyrost o 1,43% (World Resources Institute, 1994). Zakrzewski (2000) sugeruje, że przy tej szybkości wzrostu populacja światowa znowu się podwoi w ciągu następnych 39 lat, co tłumaczy liczbę 10 miliardów ludzi w 2025 roku.

Chociaż niektóre kraje notują spadek liczby urodzeń, lub tylko niewielki przyrost ludności, to gęstość zaludnienia (około 300 osób/km²) stwarza poważne problemy śro-dowiskowe. Dotyczą one sprzecznych celów w wykorzystywaniu zasobów środowi-ska: mieszkaniowe, produkcji żywności, rozwoju przemysłu, likwidacji odpadów itp.

Najszybszy wzrost następuje w osłabionych ekonomicznie krajach, rozwijają-cych się gospodarczo. Szczególnie dotyczy to krajów Trzeciego Świata, w których przeciętny przyrost naturalny wynosi 2,5%, więc czas podwajania populacji dla ta-kiego przyrostu naturalnego wynosi 28 lat (Zakrzewski, 2000). Wniosek, jaki się nasuwa sugeruje, że: liczebność populacji nie może rosnąć bez końca, ponieważ ostatecznie wyczerpią się dostępne dla niej zasoby środowiska.

Z rozwojem społeczności lub społeczeństw związane jest zużycie energii. Im bardziej rozwinięte gospodarczo są kraje świata, tym więcej potrzebują energii na utrzymanie standardu rozwoju. Kraje słabiej rozwinięte są na drodze do osiągnięcia poziomu krajów rozwiniętych, w związku z czym jeszcze więcej potrzebują i zuży-wają energii w celach technologiczno-przemysłowych.

Im wyższy jest poziom technologiczny społeczeństw, tym większe jest zapo-trzebowanie na energię – tym większe są rozmiary skażenia i zanieczyszczenia

śro-131 Interakcja środowiska geologicznego na czynnik degradacji

dowiska, a także jego zniszczenia spowodowane jej wytwarzaniem. Światowe zu-życie energii w 1990 roku ocenia się na 8013 ⋅ 10⁶ ton paliwa umownego w porów-naniu z 5171 ⋅ 10⁶ ton w 1970 roku, co oznacza wzrost o prawie 55% (Allen, 1992).

Źródłem energii jest głównie górnictwo węgla, wydobycie ropy naftowej i jej rafina-cja, wydobycie gazu ziemnego, wydobycie i przetwarzanie uranu i innych pierwiast-ków promieniotwórczych, a także wylesianie w celu uzyskania paliwa z drewna.

Wykorzystanie energii prowadzi do skażeń wszystkich podstawowych przedziałów (ekosystemów) środowiskowych: wody, gleby, powietrza.

(...) uszkodzenie lub zniszczenie jakiegokolwiek dobra należącego do dziedzictwa kulturalnego lub naturalnego w nieodwracalny sposób zubaża dziedzictwo wszystkich narodów świata.

Z preambuły Konwencji UNESCO dotyczącej ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego, 1978

PODSUMOWANIE

Bezsporny pozostaje fakt, że oprócz czynnika naturalnego środowisko flory, fauny i powierzchni litosfery podlega wielowiekowym antropogenicznym zmianom.

Zmiany antropogeniczne zapoczątkował już pierwszy hominid, w momencie gdy rozpoczął walkę o przetrwanie swego gatunku. Początkowo zajmował się zbierac-twem i łowieczbierac-twem, prowadząc wędrowny tryb życia. Z czasem, gdy posiadł sztukę udomowienia roślin i zwierząt życie nabrało stagnacji w formie osiadłej.

Homo sapiens sapiens był pierwszym gatunkiem człowiekowatych, który po-czątkowo stanowił integralny składnik biosfery. Jednak zdolność człowieka do myślenia pobudziła jego kreatywność w dążeniu do podporządkowywania sobie przyrody i jej zasobów. Środowisko życia człowieka dostarczało mu środków ko-niecznych do przetrwania. Człowiek, jako organizm heterotroficzny (konsumenc-ki) czerpał energię potrzebną mu do życia, poprzez selektywną konsumpcję roślin i zwierząt. Stopniowo przystosowywał je do swoich potrzeb poprzez udomowienie.

Poprawiając swój ziemski byt sięgnął do surowców mineralnych zalegających pod powierzchnią skorupy ziemskiej, czerpiąc z nich korzyści ponad swoje potrzeby.

Człowiek wpływał na środowisko dwojako, w sposób:

• bezpośredni: poprzez usuwanie ekosystemów w celu pozyskania ziemi pod zabudowę, uprawy, hodowlę i przemysł;

• pośredni (nieumyślny): poprzez wprowadzanie innowacji rolniczych i tech-nologicznych, eksploatację bogactw naturalnych Ziemi oraz zanieczyszcze-nie środowiska.

Klimat i człowiek od około 2 ÷ 3 mln lat są głównymi czynnikami zmian śro-dowiska. Bezpośrednio modyfikowały je zachodzące w tym czasie procesy środo-wiskowe, poprzez oddziaływanie na przepływ energii w ekosystemach, cykl hy-drologiczny, transport osadów, cyrkulację powietrza, procesy glebowe i funkcje ekosystemów. Zmiany środowiska zachodzące pod wpływem klimatu związane były bezpośrednio z dopływem energii słonecznej, która oddziałuje na pozostałe czynniki zmian. Ekosystemy podzielone zostały na bezpośrednio zależne od dopływu ener-gii słonecznej, a także na jednocześnie wzmacniane przez człowieka. Wydzielone zostały ponadto ekosystemy miejsko-przemysłowe, które energię czerpią z paliw kopalnych.

Człowiek w istotny sposób przyłączył się do wprowadzania zmian w ekosys-temach dopiero około 15 000 lat temu, w miarę postępu powolnego, lecz

ciągłe-133 Podsumowanie

go rozwoju własnego, nauk ścisłych i techniki. Choć człowiek od początku swe-go istnienia obserwował środowisko, w którym żył, chociaż każde stulecie szczyci się wybitnymi postaciami Homo sapiens sapiens, które obserwowały i badały swe otoczenie, to dopiero od drugiej połowy XX wieku obserwuje się intensywny ruch w zakresie ochrony środowiska geologicznego z szerokim wykorzystaniem istnieją-cej już wiedzy. Na podstawie rozwoju społeczności ludzkich i cech energetycznych ekosystemów Odum dokonał ich klasyfikacji, którą ilustruje Tabela 8.

Tak ekologia, jak i ochrona środowiska są ściśle powiązane z innymi dzie-dzinami nauk, szczególnie przyrodniczych, jak np. ewolucjonizm, hydrobiologia, botanika, zoologia, mikrobiologia, fizjologia, geografia, geologia, gleboznawstwo,

Tabela 8. Klasyfikacja ekosystemów na podstawie cech energetycznych i rozwoju społeczności ludzkich (Mannion, 2001) Ekosystemy naturalne, nie zasilane, działające dzięki

energii słonecznej, np. otwarty ocean, lasy wyżynne.

Czynniki antropogeniczne: myśliwi – zbieracze, rolnictwo koczownicze

10³ – 10⁴ 2 ⋅ 10³ Myślistwo

i zbieractwo 3 ⋅ 10³

Ekosystemy naturalne zasilane dzięki dopływowi energii słonecznej, np. zbiorniki, w których występują pływy, rafy koralowe, niektóre lasy deszczowe. W tych ekosystemach procesy naturalne są modyfikowane przez dopływ energii słonecznej, np. pływy i falowanie powodują dopływ materii organicznej i jej powtórne przetwarzanie, a energia słoneczna jest wykorzystywana do produkcji materii organicznej. Czynniki antropogeniczne:

rybołówstwo, myślistwo i zbieractwo

10³ – 4 ⋅ 10⁴ 2 ⋅ 10⁴ Początki

rolnictwa 3 ⋅ 10³

Ekosystemy wspomagane przez człowieka działające dzięki energii słonecznej, np. rolnictwo, akwakultury, leśnictwo. Są to ekosystemy produkujące żywność lub błonnik, wspomagane dopływem energii produkowanej przez człowieka, np. przez mechanizację rolnictwa, stosowanie pestycydów lub nawozów sztucznych

10⁴ – 4 ⋅ 10⁴ 2 ⋅ 10⁴ Rolnictwo 2 ⋅ 10⁴ – 2,6 ⋅

10⁴

Systemy miejsko-przemysłowe zasilane energią produkowaną przez człowieka, np. miasta, osiedla przemysłowe. Są to systemy wytwarzające dobra materialne (i zanieczyszczenia), w których wykorzystanie energii uzyskanej z paliw dominuje nad wykorzystaniem energii słonecznej. Te ekosystemy (łącznie z układami społeczno-ekonomicznymi) są całkowicie zależne od systemów wymienionych powyżej, jako źródło pożywienia, energii i składowania odpadów

134 Ewa Jadwiga Lipińska

toksykologia, klimatologia oraz z naukami ścisłymi: matematyką, fizyką, chemią.

Środowisko przyrodnicze stanowi całość złożoną z powiązanych ze sobą i wza-jemnie na siebie oddziałujących jednostkowych elementów składowych. Elementy składowe systemu przyrodniczego (naturalnego) rządzą się własnymi prawami i dla-tego muszą być badane przez wyspecjalizowane dyscypliny, jednak z faktu ich wza-jemnego powiązania wynika konieczność stosowania podejścia całościowego. Nie jest możliwe pełne poznanie składowych elementów środowiska bez uwzględnie-nia wpływu wywieranego przez nie na inne składowe. Każdy fragment ekosystemu musi być badany przy uwzględnieniu tła ekosystemów otaczających.

Analizując historię Polski można odnaleźć zapisy dotyczące prawnej ochrony środowiska naturalnego z okresu średniowiecza, kiedy to prawo odłowu pewnych gatunków zwierzyny łownej, wyrębu lasów, odłowu pewnych gatunków ryb oddano dworowi królewskiemu i książętom. Szczególną uwagę na otaczającą nas przyrodę zaczęto zwracać dopiero na przełomie XIX i XX wieku, wprowadzając stosowny-mi zapisastosowny-mi opiekę nad zabytkastosowny-mi sztuki i kultury (1918). Ochrona niektórych za-bytków pozwoliła na objęcie nią także obiektów geologicznych, form ziemi oraz niektórych gatunków roślin i zwierząt (1919). Wprowadzono formy organizacyjne ochrony przyrody w Polsce (1925), pierwszą ustawę wodną (1922), ustawę o ochro-nie przyrody (1934 i 1949), ustawę o ochroochro-nie wód przed zaochro-nieczyszczeochro-niem (1961), ustawę o ochronie powietrza atmosferycznego (1966), ustawę o ochronie i kształto-waniu środowiska (1980) i wreszcie Prawo ochrony środowiska (2001).

Historia ochrony środowiska w Polsce ma swoje przedwojenne tradycje ale okres międzywojenny i po drugiej wojnie światowej należy do okresu stopniowej intensyfikacji działań proekologicznych, które ewoluowały w latach siedemdziesią-tych. Każdy okres był początkiem nowej ery w zakresie badań środowiskowych, bo-wiem z reguły nie kontynuowano prac poprzedników. Wiek XXI jest nowym etapem w ewolucji Ziemi, kiedy zdobycze nauk humanistycznych i technicznych kierują szczególną uwagę na ochronę i kształtowanie środowiska życia człowieka.

Rozdział 7 ZAŁĄCZNIKI

7.1. Akty prawne polskie (wybrane zagadnienia odnoszące się do