HISTORIA EWOLUCJI OCHRONY ŚRODOWISKA GEOLOGICZNEGO

2.1. Ewolucja nauk o ekologii i ochronie środowiska Świat i Polska

Człowiek interesował się środowiskiem od chwili, gdy rozpoczął poszukiwania pokarmu. W zmiennych warunkach środowiska mógł przeżyć tylko dzięki znajomo-ści funkcjonowania sił przyrody – ich wpływu i oddziaływania na rośliny i zwierzęta – nie tylko w skali dnia, miesiąca, ale pory roku i następujących po sobie lat. Dzięki poznaniu zależności pomiędzy organizmami żywymi oraz pomiędzy organizmami a środowiskiem ich bytowania mógł prowadzić ich kontrolowany rozwój.

Środowisko człowiek poznawał stopniowo, w miarę jak rozwijał się jego umysł, jak nabierał umiejętności postrzegania następujących po sobie zjawisk klimatycz-nych i przyrodniczych. Początkowo posługiwał się instynktem i zdolnościami or-ganoleptycznymi (wzrok, smak, węch, dotyk), a zdobytą wiedzę i doświadczenie przekazywał kolejnym pokoleniom. Doskonalona przez stulecia wiedza o ekologii środowiska i wykształcenie umiejętności jego przekształcania otworzyły przed nim nieograniczone możliwości kreacyjne i innowacyjne.

Prawidłowy wpływ człowieka na rozwój środowiska przyrodniczego wyma-ga znajomości choćby tylko podstawowych zasad i praw działających i rządzących w przyrodzie. Prawa te określają siły ﬁzyczne, chemiczne i biologiczne. Wczesny człowiek zauważył zależności pomiędzy nimi i stosunkowo wcześnie wprowadził pierwsze gospodarcze motywy ochrony środowiska, w którym żył. Wrażliwość eko-logiczną wykazywali przede wszystkim ludzie światli, ciekawi otaczającej ich prze-strzeni, ludzie chcący dociec istoty zjawisk niezrozumiałych: następstwa dnia i nocy, następstwa pór roku, a z nimi ginącej i na nowo odradzającej się przyrody oraz wielu innych zjawisk klimatycznych, przyrodniczych i krajobrazowych. Kolejny postęp objął analizę spostrzeżeń co do postępującego wykorzystania zasobów naturalnych do celów gospodarczych i pozostającą po tych działaniach zdegradowaną i porzucaną naturę, a dowody na to pochodzą już z X wieku B.C. z Chin. Stopniowo realizowa-no zadania chroniące środowisko. Na podstawie zgromadzonych dowodów ocenia się, że prawdopodobnie pierwsze zakazy wyrzucania śmieci do rzeki wprowadzono w starożytnym Rzymie, w V wieku B.C. (zakaz dotyczył Tybru). W 500 roku B.C.

Historia ewolucji ochrony środowiska geologicznego 53

prawo ustanowione w Atenach wymagało składowania odpadów w wyznaczonych miejscach zlokalizowanych poza murami miasta. Z okresu średniowiecza pochodzą, wydane w wielu krajach ówczesnego świata, zakazy tępienia zwierząt lub niszczenia roślinności. Na przykład w 1639 roku władze kolonialne w Newport, Rhode Island (USA), ustaliły okresy ochronne dla polowań na jelenie, upatrując niebezpieczeń-stwa uszczuplenia zapasów zwierzyny. W XVII-wiecznej Szwecji ustanowiono pra-wo zakazujące „wyrębu i palenia” w celu oczyszczania gruntów – ten, kto złamał prawo, skazywany był na banicję do Nowego Świata.

Były to pierwsze kroki w kierunku ochrony gatunków drzewostanów, lasów czy zwierząt, może bardziej w ówczesnych latach związane z ekonomią i polityką gospodarczą władców. Była to jednak wskazówka do konkretnych działań dla na-stępnych pokoleń. W 1985 roku New York (stan w USA) uchwalił Zasady Ochrony Źródeł Zaopatrujących w Wodę oraz Program Przepisów w celu ochrony populacji przed przenoszonymi przez wodę chorobami, takimi jak cholera czy dur brzuszny.

Współczesna nauka o środowisku rozwija się dzięki istotnemu wkładowi, jaki wnieśli wybitni starożytni przodkowie człowieka, którzy przez stopniowe poznawa-nie nauk matematycznych, ﬁzycznych, chemicznych, biologicznych, medycznych a także ﬁlozoﬁcznych zadawali pytanie: „Skąd się wzięło życie? Jak się życie roz-wija? Jak środowisko wpływa na rozwój życia?”. Zmianami, jakie miały miejsce w skorupie ziemskiej interesowali się przede wszystkim ﬁlozofowie. Jednym z nich był Herodot (V w. B.C.), który w swych dziełach zamieścił uwagi na temat ruchów skorupy ziemskiej. Ruchy litosfery badał także Arystoteles (384–322 B.C.), który stworzył podstawy rozwoju m.in. nauk biologicznych. Uczeń Arystotelesa – Teofast (327–287 B.C.) w badaniach nad roślinami wykazał „ekologiczną” orientację, po-przez przyczynowy związek zbiorowisk roślinnych ze środowiskiem i wpływ kli-matu, gleby i nawożenia.

Jednakże Grecy już przed Arystotelesem zgromadzili znaczną wiedzę o środo-wisku i jego wpływie na zdrowie ludzi. Zajmowali się nie tylko przyczynami trzę-sień ziemi, ale i pochodzeniem skamieniałości.

Pliniusz Starszy (23–79 A.D.), wydał w 37 księgach dzieło „Historia Naturalis”, które do czasów Odrodzenia (XV–XVI A.D.) stanowiło główne źródło wiedzy, mię-dzy innymi z zakresu przyrody żywej i nieożywionej, botaniki, zoologii, geograﬁi, mineralogii, ciał niebieskich. Problematyką minerałów, głównie kamieni szlachet-nych, zajmowali się przede wszystkim Arabowie. Wśród nich dominującą osobą był lekarz znany w Europie jako Jobn Sina Awicenna (980–1037 A.D.). Jego dzieło

„Canon medicinae” było podstawą teorii i praktyki przez wiele stuleci średniowiecz-nej Europy.

W okresie średniowiecza w Europie w naukach panował zastój. Jednym z pierw-szych nowożytnych badaczy był Leonardo da Vinci (1452–1519). Szeroki zakres jego zainteresowań obejmował również badanie skał. Zajmował się mechanizmem erozji powierzchni ziemi, tworzeniem się skał osadowych i skamieniałości.

W XVI wieku w dziedzinie geologii, górnictwa i metalurgii odnotować należy prace niemieckiego górnika, metalurga, mineraloga i humanisty, z zawodu lekarza

54 Ewa Jadwiga Lipińska

Georga Bauera Agricoli (1494–1555), zawarte w epokowym dziele „De re metalli-ca”. W wieku XVII angielski badacz Robert Owen był pierwszym, który opisując budowę zagłębia węglowego, próbował ocenić wiek poszczególnych warstw i two-rzyć stratygraﬁę. Jego prace kontynuował Duńczyk Mikołaj Steno, rozszerzając ba-dania na ustalenie chronologii występowania warstw innych formacji. W tym okresie odkryto, że temperatura skorupy ziemskiej wzrasta wraz z głębokością. Kartezjusz (Descartez Renè 1596–1650), francuski ﬁlozof i matematyk, sformułował pogląd o powłokowej budowie skorupy ziemskiej. Według niego wnętrze ziemi to metalicz-ne, ognisto-płynne jądro otoczone wodą i powietrzem. Gottfried Wilhelm Leibniz (1646–1716), niemiecki ﬁlozof i matematyk, pierwszy postawił tezę, że Ziemia pier-wotnie była w stanie płynnym. Ale epokowym dziełem stała się „Histoire naturel-le...”, francuskiego przyrodnika i ﬁlozofa Jerzego Buffona (1707-1788), w której zaprezentował się jako prekursor ewolucji, kładąc jej podwaliny. Postawił tezę, że Ziemia powstała wskutek zderzenia komety ze Słońcem. W historii Ziemi wyróżnia kilka okresów. W Rosji Michaił Łomonosow (1711–1765) przyrodnik, ﬁlozof, ﬁlo-log i poeta, napisał „O warstwach Ziemi”, stwierdzając, że skorupa ulega zmianom w długich okresach czasu.

Geologia na ziemiach polskich w pierwszym tysiącleciu nie wyróżnia się niczym specjalnym, o czym świadczy stan górnictwa. Pierwsze pisane dowody na zaintere-sowanie mieszkańców tych ziem geologią pojawiają się na początku XVII wieku za sprawą Jana Jonstona, Polaka szkockiego pochodzenia i Wojciecha Tylkowskiego.

W swoich pracach zajmowali się mineralogią i paleontologią. Fundamentalnym dziełem, wielokrotnie wznawianym i zalecanym w szkołach Komisji Edukacji Narodowej (powołana w 1773 r.), był pierwszy w języku polskim podręcznik mi-neralogii „Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie...” napisany przez Krzysztofa Kluka (1739–1796), księdza i przyrodnika.

Pod koniec XVIII wieku zaczynają powstawać pierwsze mapy geologiczne regio-nów, powstają akademie górnicze (Freiberg), gdzie po raz pierwszy (1780) prowadzi się wykłady z geologii. W 1782 r. w Polsce, w Uniwersytecie Jagiellońskim, zostaje utworzona Katedra Historii Naturalnej i Chemii, która prowadzi wykłady z elemen-tami mineralogii i geologii. Powołana przez Stanisława Augusta Poniatowskiego (panował 1764–1795) Komisja Kruszcowa była pierwszym „ministerstwem” zaj-mującym się w ówczesnej Polsce geologią, górnictwem i hutnictwem. Stanisław August Poniatowski, sprawując opiekę nad rozwojem górnictwa w 1787 r. stworzył służbę geologiczną.

Za ojca polskich geologów uznaje się Stanisława Staszica (1755 – 1826), któ-rego rozprawy z dziedziny geologii, opublikowane w dziele „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski” (1815) wraz z mapą geologiczną Polski i krajów ościennych, będącą jedną z pierwszych tego rodzaju map na świecie, stano-wiły pierwszą próbę syntetycznego ujęcia geologii Polski (dla porównania – pierw-szą mapę geologiczną Europy wydrukowano w 1894 r., w Berlinie).

W 1816 r. w Kielcach zostaje powołana Szkoła Akademiczno-Górnicza, na któ-rej geologię od 1817 r. wykłada wybitny geolog zaproszony z Niemiec – Georg

Historia ewolucji ochrony środowiska geologicznego 55

Gottlieb Pusch (1790–1846), który później przyjmuje nazwisko Koreński – autor opisu geologii i paleontologii ziem polskich leżących na północ od Karpat.

W 1819 r. William Smith (1769–1839), angielski inżynier, geolog i paleontolog, twórca podstaw stratygraﬁi i paleontologii stratygraﬁi, opisuje skały i znajdujące się w nich skamieniałości – zapoczątkowuje współczesną geologię.

Koniec XIX i początek XX wieku to narodziny nowych nauk: geoﬁzyki i geo-chemii, które umożliwiają zwymiarowanie jądra Ziemi. Pojawiają się pierwsze towarzystwa geologiczne, a pierwszy ich kongres odbywa się w Paryżu w 1878 r.

Prace geologiczne prowadzone są niemal na całym świecie, w tym przez Polaków.

Wymienić tu należy: Czekanowskiego, Czerskiego, Bohdanowicza, Strzeleckiego, Domeykę. Odrodzenie państwa polskiego otwiera pełnię możliwości badania pod-łoża geologicznego Polski. Powstaje Państwowy Instytut Geologiczny, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie (1919), na wielu uniwersytetach pojawiają się wy-działy geologii.

Wiek XVIII jest okresem przełomowym także w rozwoju nauk i rozkwicie wiedzy z zakresu nauk biologicznych. W 1749 r. Karol Linneusz (1707–1778) pi-sał o wpływie czynników ekologicznych na sezonowe pojawianie i rozprzestrze-nianie się roślin. Udoskonalił i rozwinął systematykę organizmów i minerałów.

Podstawowym jego osiągnięciem było wydzielenie gromady ssaków i włączenie człowieka do rzędu naczelnych. Dokonał także podziału świata organizmów na kla-sy, gromady, rzędy, rodzaje i gatunki.

Badania historii naturalnej środowiska doprowadziły do uformowania się kie-runku ﬁzjologii środowiskowej. Pionierem był Rene Antoine Ferchault de Reaumur (1683–1757), francuski ﬁzyk i przyrodnik. Badał on znaczenie temperatur dla roz-woju roślin i określił skalę temperatury.

W 1846 roku Lambert Adolphe Jacques Quetelet (1796–1974), belgijski mate-matyk, astronom i statystyk, wprowadził pojęcie progu biologicznego decydujące-go o budzeniu się roślin z zimowedecydujące-go spoczynku. Za jedecydujące-go i Reaumur’a przykładem Gasparin badał ilość ciepła niezbędnego dla dojrzewania roślin różnych gatunków (1948).

Rozwój nauk matematycznych pozwolił na stworzenie modeli matematycz-nych. Już Quetelet w badaniach zagadnień antropologii i socjologii stosował metody statystyki i rachunku prawdopodobieństwa, a prawidłowość ich wyników uważał za nieodmienne prawa przyrody. Pierwszą próbę matematycznej oceny rozwoju po-pulacji podjął Verhulst (1839), a opracowania krzywej logistycznej dokonali Pearl i Reed (1920). Kontynuatorami byli: Lotka (1920, 1925), Thompson (1929, 1939), Pearl (1925), Volterra (1926) i wielu innych.

Francuski przyrodnik, biolog, geolog i ewolucjonista Jan Baptista de Lamarck (1744–1829) opracował obszerny opis gatunków roślin i zreformował systematykę zwierząt, wprowadzając ich podział na kręgowce i bezkręgowce. Sformułował kon-cepcję ewolucji organizmów, którą rozwinął w teorię opartą na naukowych podsta-wach zawartych w dziele „Filozoﬁa zoologii” (1809). Jej założeniem jest ciągłe two-rzenie się z materii nieożywionej najprymitywniejszych form żywych. W dalszym

56 Ewa Jadwiga Lipińska

ciągu ewolucji, w związku z dążeniem przyrody żywej do doskonalenia się i zwięk-szania masy, powstają z form prostych, mniejszych, formy organizmów większych, o coraz bardziej złożonej budowie. Uznał, że ważnym czynnikiem ewolucji, różni-cującym nowo powstałe formy życia, są rozmaite wpływy środowiska – każda trwa-ła zmiana jego warunków wywołuje w organizmach nowe potrzeby dostosowania się do tych zmian. W celu zaspokojenia nowych potrzeb organizm reaguje zmianą funkcji i swych narządów, co prowadzi do zmian budowy ciała, a w następstwie do powstania nowych form organizmów. Lamarck zaproponował pojęcie „biosfera”, które utrwalił Vernadskij (1926), uczony rosyjski.

Ukazanie przez Lamarck’a zagadnienia zmienności gatunków, zależności rozwoju organizmów od warunków otoczenia, zdolności przystosowawczych roślin i zwierząt jest trwałą zdobyczą myśli ewolucyjnej. Jej kontynuatorem i twórcą teorii ewolucji biologicznej zwanej darwinizmem, był Karol Robert Darwin (1809–1882) angielski przyrodnik, geolog i medyk. W 1842 r. napisał streszczenie swojej teorii o powstawa-niu gatunków roślin i zwierząt przez dobór naturalny, którą rozszerzył w 1844 r. Uznał on, że podstawą przemian ewolucyjnych jest zmienność bezkierunkowa organizmów, która może być dla nich korzystna, obojętna lub szkodliwa. Zmienność kierunkowa obejmuje z kolei rozwój rodowy organizmów i prowadzi do wytworzenia form coraz lepiej przystosowanych do określonego środowiska. Teoria Darwina stanowiła pod-stawę współczesnej teorii ewolucji organizmów, uformowanej głównie dzięki pracom paleontologa G. Simpsona, zoologa E. Mayra, genetyka T. Dobzhansky’ego i mate-matyka R. Fishera. Współczesna teoria ewolucji organizmów oparta jest na hipotezie o stopniowych zmianach części genów w populacji. Główną jej siłą napędową jest dobór naturalny, poprzez selekcję materiału genetycznego w procesie mutacji. Tempo i kierunek ewolucji zależy od rozmaitych czynników środowiska zewnętrznego, od struktury populacji i od sposobu dziedziczenia cech podlegających zmianom (ewo-lucji). Według teorii Oparina (1924, 1936, 1957) związki nieorganiczne stopniowo przechodzą poprzez związki organiczne drobnocząsteczkowe, tworzące w pradaw-nych wodach tzw. „prabulion”, w wielkocząsteczkowe (protobionty) do początkowo prymitywnych, a następnie bardziej złożonych form żywych. Różnorodne układy powstające na każdym z tych etapów ewolucji podlegają działaniu selekcji natural-nej. W 1953 roku S. Miller zapoczątkował doświadczenie stwierdzające, że z gazów ówczesnej beztlenowej atmosfery (metan, amoniak, para wodna czy też azot, wodór, tlenek i dwutlenek węgla) pod wpływem wyładowań elektrycznych, promieniowania ultraﬁoletowego lub w obecności ciekłej lawy wulkanicznej tworzą się proste związki organiczne występujące we współczesnych organizmach, jak aminokwasy, puryny, pi-rydyny, monosacharydy, polimery cukrowe i białkowe.

W latach sześćdziesiątych XX wieku Crick i Ongel rozwinęli teorię Millera, stawiając hipotezę, że obok układów heterogenicznych musiały powstawać układy autotroﬁczne, syntetyzujące związki organiczne i wyzwalające tlen z jego związków do atmosfery. Ewolucja musiała, więc być zarówno chemiczna, jak i strukturalna.

W 1798 roku Thoms Robert Malthus (1766–1834), angielski ekonomista, opu-blikował próbę oceny stałego wzrostu populacji i jej wpływu na przyszłość

społe-Historia ewolucji ochrony środowiska geologicznego 57

czeństw ludzkich. Według niego niekontrolowany rozwój populacji ludzkiej nastę-puje w postępie geometrycznym, podczas gdy baza pokarmowa rozwija się w postę-pie arytmetycznym. W 1859 r. Karol Darwin pisał: organizm zwiększa ilość swoich osobników w tak wysokim tempie, że jeśli nie będą one niszczone, ziemia wkrótce byłaby pokryta przez pokolenie jednej pary. Walka o byt musi więc mieć miejsce.

W kręgu zainteresowań wielu naukowców były i są ﬂuktuacje i oscylacje po-pulacji. Miedzy innymi Elton (1927, 1966) sugerował ochronę populacji przed nad-miernym zagęszczeniem i wrogami naturalnymi, co ma zapobiegać ich zagładzie.

Niemiecki chemik Justus von Liebig (1803–1873) był jednym z tych przed-stawicieli nauki, którzy wnieśli szczególne zasługi w rozwój nauk biologicznych.

Badał przemiany materii u roślin i zwierząt. Wyeksponował znaczenie poszczegól-nych pierwiastków, kwasowość i zasadowość gleby, występowanie antagonizmów pomiędzy pierwiastkami, ze wskazaniem ich wpływu na rośliny. Sformułował i udo-wodnił teorię mineralnego odżywiania się roślin, przez co wniósł wkład do rozpo-wszechnienia nawozów mineralnych – tym samym należy do współtwórców chemii rolnej. Liebig jest autorem prawa minimum, które głosi, że: dla danego organizmu składnikiem pokarmowym (czynnikiem środowiskowym) ograniczającym jego roz-wój jest składnik pokarmowy (czynnik środowiskowy) dostępny w ilości minimal-nej. Oznacza to, że brak któregokolwiek z czynników ekologicznych (składników pokarmowych) lub zbyt mała jego ilość, nawet wtedy, gdy inne dostępne są na po-ziomie optymalnym, staje się barierą ograniczającą możliwość wzrostu i rozwoju danego organizmu. Chociaż prawo to, sformułowane w 1840 r., nie uwzględniało współdziałania wszystkich innych czynników wegetacyjnych, jak np. woda, światło, mikroelementy, było jednak bodźcem do rozwoju badań nad wpływem czynników środowiska na organizmy. W 1905 r. Blackman dokonał jego modyﬁkacji wprowa-dzając, obok pojęcia minimum, maksimum i optimum warunków środowiskowych.

Duński botanik Raunkiaer wniósł wkład do klasyﬁkacji roślin, zakładając, że o ist-nieniu roślin decydują krytyczne pary (1905). Z kolei duński botanik Warming stwo-rzył podwaliny w zakresie badań nad ekologią zespołów, obejmującą listy gatunków ﬂory, podziału powierzchni Ziemi na obszary ﬂorystyczne, przyczyny tych podzia-łów, sposoby przystosowywania się roślin i ich zespołów do zmiennych czynników środowiska (1909).

Rosyjski badacz W.W. Dokuczajew (1846–1903) stał się ojcem koncepcji no-woczesnego gleboznawstwa. W 1883 r. dał pierwszą naukową deﬁnicję gleby, jako żywego, podlegającego ewolucji tworu przyrody. Udowodnił, że gleby powstają w określonym miejscu i czasie, przy współudziale martwej i żywej materii. Dokonał pierwszej klasyﬁkacji typów glebowych (1886), przedłożył pierwszą pracę o natu-ralnych strefach glebowych powstałych głównie pod wpływem klimatu i roślinności (1899).

W 1926 r. Smuts sformułował koncepcję hierarchicznej organizacji przyro-dy, zaś Egler w latach czterdziestych wprowadził je do ekologii. Z hierarchicznej koncepcji wynika, że proces badawczy środowiska i zachodzących w nim zjawisk nie może być sprowadzony do „redukcji” przyrody do jej składowych elementów

58 Ewa Jadwiga Lipińska

(Naveh, 1984). Środowisko musi być traktowane jako „całość”, czyli – przyroda i organizmy ją zasiedlające.

Niemiecki biolog Ernest Haeckel (1834–1919) w 1869 po raz pierwszy do nauki wprowadził termin „ekologia” (grec.: oikos – dom, miejsce bytowania, siedlisko, środowisko; i logos – nauka). Jest on twórcą prawa biogenetycznego, według które-go osobniki danektóre-go gatunku przechodzą w rozwoju osobniczym (ontogenezie) takie same stadia, przez jakie przebiegała droga ewolucyjna prowadząca do powstania tego gatunku. W pojęciu Haeckel’a „ekologia” to nauka, której przedmiotem badań jest całokształt oddziaływań między organizmami żywymi (roślinami i zwierzętami) a ich środowiskiem bytowania, zarówno ożywionym, jak i nieożywionym.

Koncepcję współwystępowania czynników ekologicznych rozwinął amerykań-ski zoolog Wiktor Ernest Shelford (1877–1968), który połączył środowisko geogra-ﬁczne z ekologiczną ﬁzjologią organizmów (1913). Poprzez badania nad współza-leżnościami zmian populacji zwierząt i zmian środowiska wpisał się do grona twór-ców nowoczesnej ekologii zwierząt. Shelford jest autorem prawa tolerancji, które mówi, że: każdy organizm ma określony zakres tolerancji w stosunku do czynników ekologicznych. Zarówno ich niedobór, jak i nadmiar stają się barierą ograniczającą wzrost i rozwój tego organizmu.

Kolejni pionierzy ekologii – Schröter i Kirchner – rozdzielili związki eko-logiczne osobnika i ich zespołów ze środowiskiem na dwie dyscypliny naukowe (1896, 1902): (1) „autekologię” (grec.: aut(o) – sam), zajmującą się zależnościami organizmów danego gatunku od środowiska, czyli wpływ czynników ekologicznych na ich rozwój, funkcje, zachowanie, przystosowanie, a także periodyczność zjawisk w ich życiu; (2) „synekologię” (grec.: syn – razem; łac.: syn – współ-), zajmującą się badaniem zjawisk zachodzących w zbiorowiskach osobników w biocenozach oraz zależnościami między zbiorowiskami organizmów a ich siedliskiem.

W 1935 r. Tansley zaproponował termin „ekosystem”, jako jednostkę ekologicz-ną obejmującą organizmy biocenozy i jej nieorganiczne środowisko, współdziałają-ce ze sobą dla stworzenia możliwości stabilnego systemu. Termin ten dopracowali Evans (1956) i Odum (1977).

Autorem piszącym o troﬁczno-dynamicznych aspektach ekologii (1942) jest Lindeman. Lindeman jest twórcą prawa „10%”, które stwierdza, że: w przyrodzie zaledwie jakaś część energii, pochłaniana przez daną populację jest dostępna dla in-nej populacji wyższego łańcucha pokarmowego, gdyż w przeciwnym wypadku może dojść do istotnych zakłóceń w obu populacjach.

Nawiązując do terminu krajobraz, zapoczątkowanego przez Humboldta, Troll wprowadził termin „ekologia krajobrazu”. W 1939 r. deﬁniował krajobraz, jako ca-łość obejmującą geosferę, biosferę i noosferę, czyli sferę rozumu, zwaną też antro-posferą (Haase, 1986). Zdaniem H.R. Delcourt i P.A. Delcourt (1988) do podsta-wowych zadań ekologii krajobrazu należą: ocena układu ekologicznego krajobrazu i przebiegu procesów krajobrazowych w czasie oraz określenie ekologicznych kon-sekwencji przekształcania krajobrazów naturalnych (lub bliskich naturalnym) w an-tropogeniczne (kulturowe).

Historia ewolucji ochrony środowiska geologicznego 59

Choć ekologia, jako nauka zrodziła się na przełomie XIX i XX wieku, jako odrębna dziedzina biologii zaistniała dopiero na początku wieku XX. Do tego czasu przyjmowała różne znaczenia, np. jako naukowa „historia naturalna” lub „badania rozmieszczenia i liczebności organizmów”, czy „studia współzależności pomiędzy organizmami i ich środowiskiem”. Wymienione wcześniej odrębne dyscypliny eko-logii, dotyczące różnych środowisk, tak lądowych, jak i wodnych, stały się przy-czynkiem utworzenia w XX wieku jednej wspólnej „ekologii ogólnej” poprzez ich zintegrowanie. Zajmuje się ona wpływem czynników środowiska i interakcji odno-szących się do wszystkich poziomów ekologicznych i do wszystkich środowisk, np.

„ekologia roślin” bada główne związki organizmów roślinnych ze środowiskiem,

„ekologia zwierząt” bada związki między zwierzętami a ich środowiskiem, „ekolo-gia stosowana” (praktyczna) sprawdza koncepcje ekologiczne w układach ważnych gospodarczo (w lasach, sadach, na polach uprawnych, w morzach, jeziorach, rze-kach, stawach itp. środowiskach). Do powstania tak wielu odrębnych gałęzi ekologii przyczyniły się prace wielu botaników, zoologów, hydrologów, geologów, geogra-fów, ﬁzyków środowiskowych i chemików. Współcześni naukowcy określają ekolo-gię jako naukę o oznaczaniu i liczebności organizmów (Andre Warth, 1961). Krebs (1972, 1966) określił ekologię jako naukę zajmującą się regułami rządzącymi roz-mieszczeniem i występowaniem organizmów żywych. Z kolei Trojan (1978) wyja-śnia, że ekologia to nauka określająca stany i dynamikę tych zjawisk biologicznych, ﬁzycznych i chemicznych, które zachodzą w ekosystemach i decydują o liczebności, biomasie, produkcji i gospodarce materią i energią układów ekologicznych. Według Trojana organizm żywy, zarówno roślinny, jak i zwierzęcy stanowi samoregulujący się, trwający w czasie mechanizm, który jest układem przepływowym, ściśle

W dokumencie Ochronasrod.indd 1 2004-10-12 11:10:25 (Stron 52-67)