Epoka lodowcowa a ewolucja człowieka

Szacuje się, że pierwsza epoka lodowcowa rozpoczęła się około 3,5 mln lat temu, a ruchy lodowca, jego nasuwanie się i cofanie, trwale ukształtowały środowi-sko przyrodnicze Ziemi. Co około 100 000 lat, w okresach ochładzania się klima-tu, temperatura Ziemi obniżała się o 15°C, a wielkie lądolody pokrywały północną część Azji, Ameryki Północnej i Europy. Niemal jedna czwarta obecnej powierzchni Ziemi znajdowała się pod lodem, który powstrzymywał lub wręcz hamował postępy ludzkiego osadnictwa. Na południu, na obszarach międzyzwrotnikowych klimat był nadal bardzo gorący, choć dużo bardziej suchy niż obecnie: około połowy obszaru między Zwrotnikiem Koziorożca a Raka stanowiły pustynie. W interglacjałach na-stępowały okresy ocieplania się klimatu, charakteryzujące się temperaturami zbliżo-nymi do dzisiejszych.

Ostatnie zlodowacenie miało miejsce około 80 000 lat temu. Zamarzanie wody wokół biegunów powodowało obniżanie się poziomu mórz, powstawały konty-nentalne pomosty lądowe, łączące większość wielkich obszarów lądowych i wiele obecnych wysp w jeden kontynent. W środkowej fazie tego okresu migrujący Homo sapiens sapiens zasiedlał tereny nadające się do zamieszkania. Wykorzystując ob-niżenie się poziomu wód około 50 000 lat temu, skolonizował Archipelag Malajski i Australię. Około 40 000 lat temu dotarł do Japonii i Ameryki. Około 9 000 lat B.C. praprzodek człowieka dotarł do Nowej Anglii i Chile.

34 Ewa Jadwiga Lipińska

Ocieplenie się klimatu około 10 000 lat B.C. spowodowało podniesienie się po-ziomu mórz i odizolowanie Ameryki od Eurazji. Szacuje się, że do tego czasu około 10 mln myśliwych i zbieraczy rozproszyło się po wszystkich zakątkach Ziemi i czło-wiek stał się najwyżej rozwiniętym ssakiem.

Gdy lądolód zaczął ustępować, miejsca pierwotnie zajęte przez niego były pod-dane silnej erozji wodnej i wietrznej zanim okryły się roślinnością. Rozległe stepy przyciągały zwierzęta, za którymi w ślad wyruszyły istoty człowiekowate. Ruszyły ku północy, bowiem w tym kierunku przemieszczały się strefy roślinne. W okresie ekspansji lądolodu proces zachodził w przeciwną stronę.

Analizując ewolucję środowiska naturalnego i człowieka można powiedzieć, że zmiany klimatu Ziemi przyczyniły się do ewolucji flory i fauny środowiska przyrod-niczego w wyniku czego nastąpiła ewolucja Homo erectus i Homo heidelbergensis oraz innych gatunków. Ewolucja człowieka była dodatkowym czynnikiem zmienia-jącym środowisko naturalne w miarę ewolucji czynnika kulturowego Homo sapiens sapiens – człowieka współczesnego.

Około 8 000 lat B.C. warunki klimatyczne ustaliły się na mniej więcej dzisiej-szym poziomie. Stabilizacja ta zasadniczo wpłynęła na tryb życia grup myśliwych i zbieraczy, które były liczniejsze niż kiedykolwiek wcześniej i następowały pomię-dzy nimi zasadnicze zmiany.

1.7. Czwartorzęd

Na podstawie flory i fauny osadów lodowcowych szacuje się, że czwarto-rzęd rozpoczął się od około 1,6 do 2,5 mln lat temu. Świadectwem przekształceń środowiska na przestrzeni 10 ÷ 12 000 lat wstecz są badania paleośrodowiskowe obejmujące: osady głębokomorskie, rdzenie lodowe, analizę lądowych sekwencji osadów pyłkowych w glebach (głównie lessowych) oraz osadów wód morskich i oceanicznych, rzecznych, jeziornych i torfowisk. Na ich podstawie dokonuje się rekonstrukcji zmian środowiska w czwartorzędzie, poznaje przyczyny, skut-ki i tempo zachodzących zmian. Informacji dostarczają również wody gruntowe nasycone węglanem wapnia w wyniku depozycji kalcytu. W tym przypadku tlen, który wchodzi w skład węglanu wapnia, występuje w różnych izotopach, których wzajemna proporcja informuje o temperaturze w okresie osadzania kalcytu, po-dobnej do tej, jaką uzyskuje się z badania (identyfikacji) otwornic w osadach głę-bokomorskich i z rdzeni lodowych. Inną metodą datowania osadów jest metoda uranowa i torowa, które pozwalają na rekonstrukcję zmian temperatury w ciągu około 500 000 lat wstecz.

1.8. Ewolucja środowiska kulturowego człowieka Paleolit

Okres pradziejów od czasów w których człowiek zaczął wytwarzać pierwsze kamienne narzędzia do końca ostatniego zlodowacenia (około 14 000 lat temu), na-zwany został paleolitem (wiek kamienia łupanego). Tworzą go trzy okresy: dolny,

Historia ewolucji Ziemi 35

środkowy i górny paleolit. Koniec jednego okresu i początek następnego określany jest na podstawie charakteru wytwarzanych narzędzi.

Pierwsze narzędzia, znalezione w Etiopii oraz w Kenii, są datowane na oko-ło 2,5 mln lat B.C. Określane są mianem narzędzi I typu, czyli narzędzi prymi-tywnych. Składają się na nie narzędzia łupane i ciosane. Pojawiły się pierwsze małe skrobaki, odłupki, topory i tłuki pięściowe, rdzeniaki. Skrobaki i odłupki wykańczano metodą retuszu i przymocowywano do kościanych lub rogowych trzonków. Odłupki pozwoliły odrywać skórę, aby dostać się do mięsa. Pięściaki, będące udoskonalonymi odłupkami, mogły być wykorzystywane do krojenia tusz zwierząt lub łamania kości w celu wydobycia szpiku. Praczłowiek wyko-nywał prymitywne włócznie, gdy nauczył się ostrza kamienne przytwierdzać do drewnianych drzewców.

Koniec okresu dolnego paleolitu to pojawienie się technik paleolitu środko-wego – narzędzi dwustronnych, datowanych na okres około 350 000 ÷ 200 000 lat B.C. Valoch (1994) sugeruje, że przekształcenie się technik dolnego paleolitu mo-gło nastąpić pod wpływem powstania trzeciego znacznego zlodowacenia – Rissu.

Około 40 000 lat B.C. wykształciła się IV i V technika wyrobu narzędzi. Tym sa-mym rozpoczął się górny paleolit. Dalszy rozwój techniki pozwolił na uzyskanie regularnych wiórów (narzędzi trących) i odłupków, których długość co najmniej dwukrotnie przekraczała szerokość. Powstały nowe narzędzia, jak: groty i igły, har-puny, strzały, łuki.

Fazy udoskonalania narzędzi świadczą o transformacji związków między człowiekiem a środowiskiem – człowiek stanął u progu technicznej i kulturowej przemiany. Jednocześnie nastąpiły zmiany ewolucyjne linii człowiekowatych pro-wadzące do powstania Homo sapiens. Tworzenie wspólnot i doskonalenie języka po-zwoliło na wykształcenie więzi społecznych w obrębie rodziny i rodu. Wyodrębnia się lokalne tradycje przemysłowe pierwszy raz w prehistorii nowych idei (Lewin, 1993).

Górny paleolit jest przejściem do nowych form aktywności człowieka, odróż-niających Homo sapiens od Homo sapiens sapiens. Gatunek ludzki ostatecznie się ukształtował w wyniku długiego procesu adaptacji do nieprzyjaznych warunków epoki lodowcowej.

Człowiek nauczył się udomawiać niektóre rośliny i zwierzęta: człowiek zaczął ingerować w środowisko poprzez rolnictwo.

Dowody wykorzystywania środowiska naturalnego w paleolicie są bardzo skromne, ale główne zmiany postępowały zgodnie z rozwojem biologicznym i spo-łecznym. Człowiekowaci nauczyli się wykorzystywać zasoby naturalne: polowali grupowo na zwierzęta i zajmowali się rybołówstwem, zbierali owoce jakie dawało otoczenie przyrodnicze. Zmarłych odprowadzali na miejsca spoczynku na łożu zro-bionym z materiału roślinnego, a kwiaty dołączali jako „grobowe dary”.

Kiedy pojawiły się prymitywne narzędzia, jak kilofy z rogu jeleniego, praczło-wiek przeszedł od zbierania odłamków kamieni do wydobywania ich sposobem gór-niczym. Rozpoczął się okres górnictwa kamienia.

36 Ewa Jadwiga Lipińska

Mezolit

Mezolit był okresem w dziejach Ziemi stanowiącym przejście między starszą epoką kamienia łupanego a epoką kamienia gładzonego. Dlatego trwał krótko – za-ledwie od 10 000 do 5 000 lat B.C. Obejmuje on wczesne polodowcowe techniki ob-róbki kamienia w strefach umiarkowanej i borealnej, jako odpowiedź na zalesienie środowiska. Najsilniej zaznaczył się w Europie. Na innych obszarach paleolit ustąpił miejsca bezpośrednio neolitowi.

Wczesny człowiek prowadził „odkryty” tryb życia na obszarach otwartych.

Musiały więc zaistnieć okoliczności, które zmusiły go do zasiedlania obszarów leśnych. Mogły to być: wzrost populacji, a tym samym zmniejszenie ilości poży-wienia roślinnego i zwierzęcego na przestrzeniach otwartych lub walki plemienne.

Narodziny rolnictwa wymagały narzędzi do przygotowania gleby pod uprawy, takich jak już wytwarzane drewniane motyki i kilofy. Zasiedlanie lasów wymagało ich kar-czowania, więc typowymi narzędziami tego okresu stały się także groty strzał, tasaki i toporki. Przymocowane do drzewc, mogły służyć do wycinania drzew, wytwarza-nia łodzi, wioseł, uprawy gleby i innych prac polowych. Człowiek mezolitu potrafił już poddawać obróbce skóry zwierzęce o czym świadczą: rylce, szydła i drapacze.

Naturalne środowisko przyrodnicze ulegało coraz większym przemianom. Obecność cząstek węgla w odnalezionych miejscach bytowania Homo sapiens sapiens świadczy o ogromnej roli jaką ogień pełnił we wczesnym holocenie w życiu osadników. Ludzie mezolitu potrafili w sposób kontrolowany używać ognia, m.in. do wypalania lasów, co stanowiło jedną z głównych technik oddziaływania na środowisko. Karczowali lasy pod nowe osady, karczowali naturalną szatę roślinną pod uprawę pól.

Mezolit jest tym okresem w dziejach zmian środowiska Ziemi, w którym czło-wiek ze swoją myślą kreacyjną i techniczną zaistniał na tyle aktywnie, że pewne gatunki lasów zaczęly zanikać już w neolicie. Nieodwracalne zmiany w ówczesnych ekosystemach były spowodowane także naturalnymi zaburzeniami w samych syste-mach bioróżnorodności, np. las pod wpływem naturalnych czynników środowiska zmieniał się w torfowisko, a obszary łąk w bagno.

Jednym z ważniejszych czynników zmian środowiska tego okresu jest rolnic-two. Początki nadejścia epoki rolnictwa nie są dokładnie znane, ale był to pierwszy milowy krok w dziejach rozwoju ludzkości. Ujawniła się tym samym wyraźna zdolność człowieka do przekształcania środowiska przyrodniczego. Rolnictwo rozwinęło się na bazie czynników środowiskowych i kulturowych, takich jak:

wzrost liczby ludności i jej dążenie do gromadzenia nadwyżek żywności, a także przez zmiany klimatu prowadzące do zmian warunków przyrodniczych, grożących brakiem pożywienia z powodu ginięcia niektórych gatunków roślin i wymierania zwierząt. Jako podstawowy pokarm wykorzystywano wówczas zwierzynę dziką, korzystano z zasobów morskich oraz rzecznych i jeziornych, a także z pożywie-nia roślinnego, jak: żołędzie, orzechy, owoce leśne itp. Konieczność przetrwapożywie-nia zmusiła ludzi do zmiany trybu życia na osiadły, który umożliwił uprawę pól oraz udomowienie i hodowlę roślin i zwierząt. Mezolit był okresem intensywnego

udo-Historia ewolucji Ziemi 37

mowiania roślin, będących praprzodkami dzisiejszych zbóż, i zwierząt, które do-starczały mięsa, mleka, skór, wełny, a także stanowiły siłę pociągową wykorzysty-waną w uprawie roli i przy innych pracach rolniczych (pierwszym udomowionym zwierzęciem był pies).

Uprawa roli wymagała współpracy większych grup ludzi, co przyczyniło się do powstania zorganizowanych społeczności osiadłych – najpierw wsi (w ciągu pierw-szych 2 000 lat mezolitu), później więkpierw-szych osiedli i miast (w ciągu kolejnych 3 000 lat epoki mezolitu), a wreszcie do rozwoju nowych technologii, systemów społecznych i ideologii. Człowiek mezolitu rozwijał się więc również kulturowo tworząc pierwsze skupiska w formie osad z zorganizowanym życiem społecznym – powstawały ludy osiadłe. Człowiek rozwijał się również artystycznie o czym świad-czą znalezione wyroby z bursztynu, kości słoniowej czy naskalne ryty i malowidła.

Mannion (2001) wysuwa wniosek, że już wówczas (w mezolicie) związek między roślinnością, człowiekiem i władzą stał się ścisły, ponieważ nadprodukcja żywności przynosiła znaczne zyski. Powiększanie się zasobów żywności umożliwiło dalszy, ogromny w tym czasie wzrost liczby ludności Ziemi.

Neolit

Neolit nie wystąpił na całym świecie i nie wszędzie jednocześnie. Pojawił się na Bliskim Wschodzie około 11 500 lat B.C. i był bezpośrednią kontynuacją kultury późnopaleolitycznej. Od paleolitu wyróżnia się pojawieniem ceramiki i wyrobem glinianych naczyń. Powstały krosna i rozwinęło się tkactwo.

W neolicie dominuje osiadły tryb życia, osady nabierają znaczenia społeczno--kulturowego i gospodarczego. Architektura domostw zmienia się na domy dwu-kondygnacyjne z małymi izbami o różnych kształtach i przeznaczeniu. Następuje wymiana wiedzy, nauki i techniki.

Nadal intensywnie rozwija się rolnictwo. Narzędzia rolnicze wzbogacają się o sierpy i motyki. Rozwinięte i już dobrze ukształtowane, a przy tym wydajne rol-nictwo było czynnikiem, na którym powstawały wielkie prehistoryczne cywiliza-cje z gęsto zaludnionymi ośrodkami miejskimi, wydzielonymi strukturami władzy i podziałem pracy. Cywilizacje te opracowały własny system przekształcania śro-dowiska, oparty na irygacji żyznych obszarów, nawadniania wodami wielkich rzek.

Jednak naturalne zmiany klimatu (brak opadów, silne wiatry wywołujące erozje itp.

zjawiska) zainicjowały w tym czasie proces pustynnienia.

Rozwój palenisk i pieców do wyrabiania ceramiki pozwolił na pierwsze pró-by wytopu metali. Po okresie górnictwa kamienia nastąpił okres górnictwa metali rodzimych, takich jak srebro, złoto, miedź. Ocenia się, że wytop metali: miedzi, srebra i złota, rozpowszechnił się około 6 000 lat B.C. i ten moment uznawany jest za początek cywilizacji. Rudy metali pozyskiwano początkowo metodą od-krywkową, urabiając odsłonięte pokłady skalne lub odsłaniając pokład przez zdjęcie wierzchniej warstwy gleby.

W tym okresie kultura osiągnęła znaczny stopień rozwoju i od tej pory możliwe jest określenie spójnych jednostek, czyli państw. Ten stopień cywilizacji dotarł do

38 Ewa Jadwiga Lipińska

Europy około 5 500 lat B.C., czyli po 5 000 lat, które upłynęły od początku neolitu na Bliskim Wschodzie do jego rozpowszechnienia się w Europie Zachodniej.

Epoka miedzi

Neolit w Europie zakończył się około 3 400 lat B.C., gdy opracowano technikę wytopu miedzi. Okres ten stał się prekursorem epoki brązu. Jednak odlewnictwo miedzi rozpoczęto na szeroką skalę już 8 000 lat B.C. na Bliskim Wschodzie i okres ten nazwano epoką miedzi. Oznacza on przejście od używania narzędzi kamiennych do odlewnictwa miedzi, a następnie wytwarzania i kucia w brązie, którego produkcja wymaga bardziej zaawansowanych technologii. Zróżnicowanie materiałów używa-nych do produkcji narzędzi, a tym samym ich udoskonalenie, zwiększyło możliwo-ści ingerencji człowieka w środowisko.

Epoka miedzi nie trwała długo z uwagi na stosunkowo miękki, więc nietrwały metal. Gdy opracowano technikę łączenia miedzi z arsenem i cyną, powstała nowa technologia, dzięki której uzyskano brąz. Rozpoczęto stosowanie prymitywnych metod wzbogacania kopalin.

Epoka brązu

Wprowadzenie nowych technologii (metod wytwórczych) pozwoliło na zwięk-szenie wachlarza oferowanych wyrobów, co wpłynęło na powstanie wyspecjalizo-wanych grup i powstanie rzemiosła. Epoka miedzi zapoczątkowała współzawod-nictwo w odkrywaniu i zdobywaniu obszarów bogatych w rudy metali. W Chinach i Egipcie powstał nowy dział górnictwa – „wiertnictwo”, które polegało na wydo-bywaniu niezbędnych surowców przez wykonanie otworów wiertniczych w sko-rupie ziemskiej.

Zasoby naturalne środowiska wpłynęły na kierunki migracji prehistorycznych ludzi oraz na organizację ich życia społeczno-gospodarczo-kulturowego. Niektóre osady upadały, inne intensywnie się bogaciły, co doprowadziło do społecznego roz-warstwienia i ugruntowało ideę poszukiwania nowych zasobów i intensywnej ich eksploatacji. Spowodowało to wzrost wydobycia rud metali i intensywną produkcję brązu, na bazie których rozwinął się handel. Czynnikiem inicjującym była koniecz-ność importowania miedzi lub cyny przez ośrodki produkujące brąz, które z uwagi na brak własnych zasobów naturalnych niejednokrotnie musiały korzystać z tej for-my współpracy gospodarczej.

Epoka brązu to intensywny wzrost ingerencji człowieka w środowisko poprzez rozwój nowej dziedziny – górnictwa rud metali. Wprowadzono nowatorskie techniki wydobycia rud metali: srebra, złota, miedzi, cyny i odlewu stopów. Ślady prehistorycz-nych kopalni miedzi w Great Orme w Walii dowodzą, że były one czynne przez około 1 000 lat, od 3 800 do 2 800 lat B.C., na obszarze wynoszącym około 24 000 m² z 5 km fragmentami korytarzy sięgających 70 m w głąb ziemi. Ośrodek ten był największym w ówczesnym świecie i miał znaczenie międzynarodowe (Mannion, 2001).

Postępująca intensyfikacja rolnictwa w epoce brązu, między 45 000 a 25 000 lat B.C., wpłynęła na antropogeniczne zmiany środowiska przyrodniczego: nastąpiło

Historia ewolucji Ziemi 39

intensywne wylesienie obszarów wyżynnych i nizinnych, co z kolei doprowadziło do degradacji gleb, które traciły cenną ściółkę. Na terenach leśnych u stóp wzgórz nastąpiła przyspieszona sedymentacja osadów aluwialnych i koluwialnych (osuwi-skowych). Gleby i połacie leśne niszczone były przez rozwój pasterstwa i użytko-wania gruntów w ich sąsiedztwie. Erozja gleb została znacznie spotęgowana: gleba stawała się niestabilna i łatwo podlegała erozji wodnej i wietrznej, wpływając na niszczenie naturalnych skupisk bagiennych, na których osadzały się cząstki unoszo-nej przez wiatr gleby.

Badania paleośrodowiskowe dowodzą, że człowiek epoki brązu nauczył się podtrzymywać wysoki poziom składników mineralnych w glebie przez stosowanie nawozów naturalnych i ugorów – pozostawianie pól niezasianych co pewien czas.

Wylesianie znacznych obszarów wynikało z ogromnego zapotrzebowania na drew-no dla rozwijającego się budownictwa. Służyło odrew-no także, jako podstawowy opał zarówno do palenisk domowych, jak i palenisk wytapiających rudy metali.

Handel, rolnictwo i metalurgia stały się czynnikiem wzrostu zamożności społe-czeństw. Wzrost zamożności w epoce brązu przyczynił się do wyodrębnienia wiel-kich kultur: kreteńskiej, mykeńskiej, minojskiej, egipskiej.

Epoka żelaza

Epoka żelaza była kontynuacją rozwoju górnictwa rud. Około 4 500 lat B.C. rozpoczęto produkcję żelaza. Kolebką nowej technologii był Bliski Wschód.

Podobnie jak w poprzednich epokach, początkiem nowej ery technologicznej i histo-rycznej była produkcja wyrobów codziennego użytku ówczesnego człowieka.

Pierwsze znalezisko – żelazny sztylet – datowane jest na około 4 400 lat B.C.

Żelazo stało się artykułem powszechnego użytku na Bliskim Wschodzie około 3 500 lat B.C., natomiast w Europie produkcja żelaza rozpowszechniła się około 2 500 lat B.C. Symptomem pojawienia się epoki żelaza było pojawienie się mieczy i siekie-rek z tego metalu. W czasach prehistorycznych i wczesnohistorycznych surowcem do produkcji żelaza była początkowo ruda darniowa (tzw. ruda łąkowa, obecnie nie eksploatowana. Była nią skała osadowa składająca się głównie z limonitu, z do-mieszkami substancji ilasto-mułkowej, szczątków roślinnych, niekiedy syderytu, wiwianitu i innych. Strukturę miała zwartą lub ziemistą, tworzyła warstwy albo kon-krecje barwy brunatnej lub czerwonobrunatnej w wyniku wytrącenia związków że-laza ze współudziałem bakterii na podmokłych łąkach i torfowiskach, bagnach (ruda bagienna) i w jeziorach (ruda jeziorna).

Żelazo poznane było wcześnie, a późny rozwój technologii wiąże się z koniecz-nymi do zapewnienia wytopu rudy temperaturami. Paleniska i piece służące do wy-topu brązu nie zapewniały warunków dla uzyskania temperatury na tyle wysokiej, by uzyskać stop żelaza. Żelazo uzyskiwano w procesie dymarkowym. Pierwotnie (około 3 500 B.C.), do wytopu żelaza służyło ognisko dymarskie, którym było za-głębienie w glebie, wyłożone gliną, którą wypalano. W Europie ogniska takie były w użyciu od około 1000 B.C., na terenie Polski od IV A.D. Następnie budowano niskie kamienne piece szybowe lub paleniska, przypominające obecne ogniska

40 Ewa Jadwiga Lipińska

kowalskie. Powietrze do pieca dymarskiego wdmuchiwano za pomocą miechów.

Podstawowym opałem do otrzymywania żelaza z rud był węgiel drzewny. Z uzy-skanej w dymarce bryły żelaza gąbczastego usuwano żużel przez przekuwanie.

W wyniku dalszej ewolucji pieców dymarskich, związanej m.in. ze zwiekszeniem wysokości szybu, powstał wielki piec, którego dalsze udoskonalanie doprowadziło do zaniechania budowy dymarek. Liczne zabytki hutnictwa miedzi, cynku, srebra, żelaza występują m.in. w Egipcie, Hiszpanii, Azji Mniejszej.

Na początku V wieku B.C. eksploatowano żyły srebra, głęboko sięgającego minerału – galeny (siarczek ołowiu zawierający domieszkę srebra). Srebro ekstra-howano, podgrzewając rudę i stosując kupelację: roztopiony metal podgrzewano w zbiorniku z gorącym powietrzem, aby oddzielić ołów w postaci tlenku, pozosta-wiając srebro (kopalnia Lawrion w Attyce). Innym metalem, cennym szczególnie w czasach rzymskich, intensywnie poszukiwanym, wydobywanym i wytapianym był ołów. Jego ówczesna produkcja zwiększyła się tak, że przyczyniła się do wzrostu stężenia ołowiu w powietrzu. Na podstawie analizy rdzeni grenlandzkich stwierdzo-no, że w ciągu 800 lat na Grenlandii osadziło się około 400 ton tego metalu (S.M.

Hong i inni, 1994), co odpowiada 15% zwiększeniu stężenia ołowiu przez ostatnie 100 lat, wynikającemu z używania benzyny ołowiowej.

Epoka żelaza to okres intensyfikacji zmian środowiskowych, a na określonych obszarach jest to czas adaptacji człowieka do określonych zmian klimatycznych i idą-cych za nim naturalnych zmian (warunków) środowiska i zmian kulturowych. Wytop metali zintensyfikował wyrąb lasów dla uzyskania drewna opałowego. Drewno służy-ło nadal jako podstawowy opał w gospodarstwach domowych oraz jako materiał bu-dowlany. Jego intensywne pozyskiwanie doprowadziło do zaburzeń w ekosystemach leśnych, które wystąpiły już między 45 rokiem B.C. a 64 rokiem A.D.

W nowej epoce powstają starożytne cywilizacje: w Mezopotamii istniała już około 3 500 B.C., w Egipcie około 3 200 lat B.C., w Chinach około 2 500 lat B.C.

Społeczności te odznaczały się wieloma cechami wspólnymi: stworzyły miasta, pi-smo, wielkie budowle publiczne i aparat administracyjny. Nadwyżki w produkcji rolniczej (będące wynikiem rozbudowy systemów irygacyjnych) umożliwiły za-trudnienie licznych grup ludzi poza rolnictwem – w rzemiośle i handlu. To z kolei doprowadziło do wyłonienia się klasy rządzącej, która skupiała w swoich rękach bogactwo wytworzone przez całą społeczność. W innych częściach świata powstają różnorodne grupy kulturowe: fenicka, etruska, buddyjska itp., które później zdomi-nowane zostaną przez chrześcijaństwo i islam – około 563 ÷ 479 B.C.

W epoce żelaza umocniła się pozycja miast i jasno wyodrębniła się inna jed-nostka osadnicza – wieś (z których niewiele powstało na początku neolitu). Rozwój miast ściśle zależał od eksploatacji zasobów naturalnych. Karczowano pięknie

W epoce żelaza umocniła się pozycja miast i jasno wyodrębniła się inna jed-nostka osadnicza – wieś (z których niewiele powstało na początku neolitu). Rozwój miast ściśle zależał od eksploatacji zasobów naturalnych. Karczowano pięknie