Pojawienie się Homo

Biologowie uważają, że do spontanicznej ewolucji żywych organizmów nie-zbędny jest węgiel. Węgiel stanowi o właściwościach wiązań DNA i RNA – heli-kalnych cząstek życia – dzięki którym około 5 mln lat temu pojawił się niezwykle istotny czynnik kształtujący i przeobrażający środowisko naturalne: Homo sapiens sapiens – bezpośredni przodek człowieka rozumnego (Singleton, 2000).

Narodziny życia na Ziemi określa się na około 4 600 mln lat temu. Jednak po-wolny, dynamiczny przebieg ewolucyjny doprowadził do pojawienia się pierwszych istot podobnych do małp dopiero przed około 15 mln lat. Paleontolodzy i antropo-lodzy molekularni dowodzą, że pierwsze człowiekowate oddzieliły się od wspólne-go z małpami pnia naczelnych (małp człekokształtnych, czyli wspólne-goryli i szympansów, które genetycznie są niemal identyczne z człowiekiem) dopiero około 10÷5 mln lat temu. To wydarzenie ewolucyjne miało miejsce w Starym Świecie, czyli na lądzie afrykańskim (ewolucję człowieka ilustruje Schemat 2.).

Ślady pierwszej istoty człowiekowatej – australopiteka („małpa południowa”) – pochodzące sprzed około 4 mln lat, odnaleziono w wapiennych jaskiniach połu-dniowej Afryki i w Wielkich Rowach Afrykańskich. Istoty te miały około 130 cm

Tabela 3. Charakterystyczne zespoły roślinne poszczególnych okresów cyklu gla-cjalno-interglacjalnego (Mannion, 2001)

Okres cyklu glaclajno-interglacjalnego

Wyspy Owcze

i Szetlandy Zachodnia Irlandia Wschodnia część basenu Morza

Pierwotne źródło: Birks i Peglar

(1979) Watts (1967) van der Hammen

i in. (1971) Watts (1971, 1980)

Historia ewolucji Ziemi 31

wysokości, a pojemność czaszki sięgała około 700 cm³ (niewiele więcej niż u współ-czesnych małp). Korzystały z pokarmu roślinnego, a szczególnie z owoców i orze-chów. Poruszały się na dwóch nogach i miały zorganizowane życie społeczne, co pobudzało rozwój mózgu. Działały w niewielkich grupach rodzinnych.

Około 2,5 mln lat temu pojawił się nowy gatunek Homo habilis („człowiek uzdol-niony”) z bardziej okrągłą czaszką o pojemności około 800 cm³, którego szczątki odna-leziono również w Afryce. Były to pierwsze człowiekowate wytwarzające i używające narzędzi kamiennych (otoczakowych i odłupkowych), które ułatwiały im zdobywanie pożywienia. Dla tego gatunku mięso stało się stałym elementem diety.

Badacze molekularni dowodzą, że zwiększenie w pożywieniu ilości białka pocho-dzenia zwierzęcego w istotny sposób przyczyniło się do rozwoju mózgu ówczesnych istot człowiekowatych. Brand-Miller i Colagiuri (1994) sugerują, że do adaptacji do nisko węglowodanowego a wysokobiałkowego pokarmu przyczyniło się pośrednio nadejście epoki lodowcowej, okresu, w którym step rozprzestrzeniał się kosztem for-macji leśnych, co faworyzowało wielkie zwierzęta trawożerne. Migracja stad zwierząt, stanowiących już podstawowy pokarm Homo, spowodowała przesuwanie się człowie-ka za stadami, zgodnie z ich corocznymi wędrówczłowie-kami. Autorzy ci sugerują także, iż zmiana rodzaju pokarmu spowodowała przekształcenie metabolizmu, szczególnie poprzez nabycie oporności na insulinę. Oznacza to, że wytwarzana przez organizm ludzki insulina nie jest efektywnie wykorzystywana i reprodukcja (u zwierząt i współ-czesnych ludzi) jest wówczas osłabiona. W konsekwencji jest prawdopodobne, że se-lekcja naturalna genetycznie faworyzowała osobniki nieoporne na insulinę. Przyjmuje się, że mógł to być pierwszy sygnał pojawienia się w przyszłości ludzi opornych na

Schemat 2. Ewolucja człowieka

I – ?; II – Australopithecus ramidus. Wysokość 1–1,3 m. Szczątki znalezione w Etiopii, najstarszy dotychczas znany przodek człowieka; III – Australopithecus afarensis. Wysokość 1–1,3 m. Znaleziony także w Etiopii; IV – Australopithecus africanus. Wysokość 1–1,3 m. Znaleziony w Etiopii i w Afryce Południowej;

V – Australopithecus robustus. Wysokość 1–1,4 m. Gatunek wygasł w procesie ewolucji; VI – Homo habilis. Wysokość 1,2–1,5 m. Pierwszy znany gatunek z rodzaju Homo; VII – Homo erectus. Wysokość 1,5–1,8 m. Prawdopodobnie roz-winął się w Afryce; VIII – Homo sapiens. Wysokość 1,7–1,8 m. Najstarszy odkryty człowiek współczesny; IX – Homo sapiens sapiens. Człowiek myślący.

32 Ewa Jadwiga Lipińska

insulinę – dzisiejsi diabetycy. Przyczyną, dla której jest względnie mniej diabetyków w Europie, jest prawdopodobnie wczesna uprawa na tym kontynencie zbóż zawie-rających węglowodany. Na podstawie takiego rozumowania można sądzić, że i inne współczesne choroby mają swe prapoczątki w okresie ewolucji człowieka.

Około 1,7 mln lat temu, tuż przed początkiem epoki lodowcowej, pojawiły się nowe dwa gatunki Homo, będące praprzodkami Homo sapiens sapiens:

• Homo erectus („człowiek wyprostowany”): o pojemności czaszki około 1000 cm³, którego szczątki odnaleziono w Chinach;

• Homo heidelbergensis: którego szczątki odkryto w Afryce, Chinach i Europie.

Gatunki te, uznane za pierwszych przedstawicieli rodu ludzkiego tworzyły grupy organizujące wspólne polowania, co było szczególnym awansem człowiekowatych w ich środowisku. Nabycie umiejętności zdobywania świeżego mięsa pozwoliło na przejście z padlinożerstwa na myślistwo. Osobniki mięsożerne mogły odżywiać się wieloma gatunkami zwierząt roślinożernych, przystosowanych do spożywania okre-ślonego rodzaju roślin – zatem ich mobilność była przez to znacznie ograniczona.

Homo erectus i Homo heidelbergensis wytwarzały już bardziej skomplikowa-ne narzędzia drewniaskomplikowa-ne, a przede wszystkim narzędzia z kamieni oraz z kości pa-dłych lub upolowanych zwierząt, w tym i poroży (kamienne pięściaki i obustronne toporki). Zmieniły miejsca swego początkowego pobytu z drzewa na jaskinie lub korzystały ze schronienia w formie prymitywnych siedlisk naziemnych, jak szałasy.

Nauczyły się używać ubrań, krzesać ogień i panować nad nim. Pierwsze informacje o użyciu ognia pochodzą ze starego paleolitu, czyli sprzed około 1 ÷ 1,5 mln lat, gdy Homo erectus wyemigrował z Afryki do Azji i Europy. Na ten krok pozwoliły wy-pracowane umiejętności, które wciąż doskonalone dały możliwość skolonizowania mniej dogodnych do zamieszkania terenów Europy i Azji. Pozwoliła na to przede wszystkim zmiana pokarmu roślinnego na mięsny – wysokobiałkowy.

Stopniowe rozprzestrzenianie się praprzodków ulegało przyspieszeniu w okre-sach międzylodowcowych, a osłabieniu, bądź nawet zahamowaniu, w okreokre-sach trans-gresji lodowca. Fazy klimatyczne ciepłe trwały około 20 000 lat, co w porównaniu z formami zimnymi (glacjalnymi), które trwały około 100 000 lat, stanowiło krótki czas przystosowywania się hominidów do korzystnych warunków klimatycznych.

W Europie Homo erectus pojawił się około 1 ÷ 2 mln lat B.C. Był to okres wy-cofywania się lądolodu ku biegunowi. Klimat ocieplał się, czyli następował okres interglacjału. Zmiana klimatu zimnego na umiarkowany umożliwiła wkroczenie na obszar Europy lasów mieszanych liściastych. Wczesny człowiek przystosowany był do życia na otwartych przestrzeniach, gdzie łatwiej było mu przetrwać okresy chłodu w czwartorzędzie z uwagi na dostatek zwierzyny łownej. Jego wędrówka i zasiedlenie nowych rejonów świata w tym czasie określana jest jako działanie de-terminizmu klimatycznego i środowiskowego.

Kolejnym krokiem w ewolucji człowieka było wyłonienie Homo sapiens i Homo neandertalensis. Pierwsze szczątki tych przodków znalezione w Europie pochodzą sprzed 500 000 lat. Według L.L. Cavalli-Sforza i F. Cavalli-Sforza (1995) ukształto-wanie się współczesnego człowieka i pełny rozwój masowy gatunku nastąpiło około

Historia ewolucji Ziemi 33

300 000 do 200 000 lat temu. Naukowcy molekularni na podstawie badań DNA (mt DNA jest dziedziczone po matce, zaś DNA – po ojcu) postawili hipotezę, że domi-nującą linią rozwojową wczesnych przodków stała się linia pochodząca od kobiety, która żyła około 200 000 lat temu w Afryce, z której Homo sapiens rozprzestrzenił się po Europie, Azji i innych kontynentach – wypierając Homo erectus i Homo ne-anderthalensis.

Wczesny Homo sapiens sapiens dobrze się czuł w klimacie ciepłym. W miarę ochładzania się klimatu, podczas stadiałów ostatniej epoki lodowcowej, migrował na południe. Kontynent afrykański był więc z konieczności przez długi okres ko-lebką współczesnego człowieka. Rozwijając swą „inteligencję” (pojemność mózgu osiągnęła 1500 cm³), rozwijał równolegle wiedzę, naukę i technikę, które pozwoliły mu na dalekie migracje i przeniesienie się do strefy umiarkowanej oraz w wysokie szerokości geograficzne. Szybki rozwój inteligencji Homo sapiens sapiens określa się mianem eksplozji kulturalnej.

Cały świat współczesny praprzodek zasiedlił około 60 000 ÷ 70 000 lat temu.

W Europie pojawił się na stałe prawdopodobnie około 40 000 lat temu. Około 30 000 lat B.C., spośród wielu gatunków człowiekowatych, pozostał już tylko jeden:

Homo sapiens sapiens. Mniej rozwinięte linie genetyczne: Homo heidelbergensis i Homo neanderthalensis miały mniej szczęścia i wyginęły – nie przetrwały trud-nych okresów międzylodowcowych.

Ilekroć lodowiec przemieszczał się na południe, stworzenia przystosowane do wyższej temperatury – w tym człowiek – migrowały także na południe.