Hasła dotyczące podstaw ochrony środowiska

Środowisko jest to całość naturalnych, zewnętrznych warunków działają-cych na jednostki biologiczne (organizmy żywe): populacje, gatunki, zbiorowiska.

Środowisko można podzielić na cztery odrębne przedziały (strefy): woda, powietrze, gleba, organizmy żywe (biosfera) i ich eksponowane powierzchnie ciała i tkanek.

Środowisko osobnika obejmuje wszystkie elementy środowiska zewnętrznego występujące we Wszechświecie. Inaczej mówiąc, oznacza fizyczne i biologiczne oto-czenie organizmów żywych (w tym i człowieka) – naturalne i sztuczne. Środowisko to dzieli się na dwie podstawowe składowe, stanowiące elementy środowiska:

• środowisko abiotyczne: na które składają się takie czynniki, jak np. tempera-tura, klimat, wilgotność, prędkość wiatru, kwasowość gleby, rzeźba terenu;

Schemat 3. Schemat obiegu materii i przepływu energii w ekosystemie (Mackenzie, Ball, Virdee 2000; zmieniony)

114 Ewa Jadwiga Lipińska

• środowisko biotyczne: na które składają się oddziaływania ze wszystkimi innymi osobnikami, w tym oddziaływania o charakterze konkurencji, dra-pieżnictwa, pasożytnictwa czy kooperacji.

Elementy środowiska są jednakowo istotne dla każdego organizmu. Poszczególne jego składowe wspólnie oddziałują na organizm, który nie pozostaje bierny – na drodze ewolucji dostosowuje się do zmiennych w czasie i przestrzeni warunków.

Związek organizmu ze środowiskiem polega na czerpaniu niezbędnych do życia składników i kształtowaniu środowiska dla własnych potrzeb.

Człowiek dzięki swoim zdolnościom innowacyjnym i kreacyjnym przekształ-ca środowisko tworząc „środowisko sztuczne” (antropogeniczne), które określa się mianem „środowiska kulturowego”, obejmującego różne rodzaje wytworów ludz-kiej działalności, zarówno materialnej (architektura, przemysł), jak i niematerialnej (dzieła literackie, muzyka, sztuka), a także tradycję lokalną, regionalną i narodową.

Środowisko antropogeniczne (kulturowe) jest to środowisko zmienione innowa-cyjną i kreainnowa-cyjną działalnością człowieka oraz wpływem wszelkich przejawów jego działalności na funkcjonowanie ekosystemów. Richling i Salson (2002) definiują po-nadto oddziaływania antropogeniczne, jako każdy świadomy lub nieświadomy, ce-lowy lub przypadkowy bodziec pochodzący ze społeczeństwa ludzkiego wywołujący reakcję ze strony środowiska przyrodniczego. Na elementy antropogeniczne środowi-ska składają się obiekty budowlane mieszkaniowe i gospodarcze, aglomeracje miej-skie, wsie i osiedla, sieć dróg, porty lotnicze, sztuczne zbiorniki wodne itp.

Przekształcanie środowiska i zagospodarowywanie coraz większych powierzch-ni Ziemi poprzez dostosowywapowierzch-nie do własnych potrzeb określa się mianem antro-popresji, czyli „rozpychania” się człowieka w środowisku.

Środowisko geologiczno-inżynierskie to część środowiska geologicznego (zdefiniowanego w rozdziale „Wstęp”), która pod wpływem działalności człowieka podlega zmianom.

Geokomponenty środowiska są to elementarne części składowe systemu przy-rody, stanowiące przedmiot zainteresowania poszczególnych nauk przyrodniczych.

Należą do nich m.in.: powietrze, skały, woda, gleba, roślinność, zwierzęta, rzeźba powierzchni terenu, klimat.

Różnorodność biologiczna (E.O. Wilson, 1988; Mc Allister, 1991) określa bo-gactwo, czyli liczbę rodzajów systemów biologicznych lub łącznie: bogactwo i rela-tywny udział poszczególnych rodzajów w obrębie danej powierzchni lub w ramach jednostki typologicznej wyższego rzędu. Wyróżnia się trzy kolejne fazy zmniejsza-nia się różnorodności biologicznej w skali globalnej (Hengeveld, 1994): (1) niszcze-nie zbiorowisk pierwotnych i tworzeniszcze-nie krajobrazów kulturowych; (2) zanik trady-cyjnych form krajobrazu kulturowego; (3) spadek zmienności genetycznej zarówno w obrębie gatunków dzikich, jak i hodowlanych.

Gleba jest siedliskiem bioróżnorodności biologicznej od mikroorganizmów ro-ślinnych i zwierzęcych po organizmy wyższego rzędu, łącznie z człowiekiem zajmu-jącym najwyższą pozycję w łańcuchu troficznym. Według Wilsona (1992) definicja różnorodności biologicznej powinna brzmieć: ...jest to zróżnicowanie organizmów,

115 Interakcja środowiska geologicznego na czynnik degradacji

rozpatrywane na wszystkich poziomach organizacji przyrody, od odmian genetycz-nych w obrębie gatunku, poprzez rodzaje, rodziny i jeszcze większe jednostki syste-matyczne, a także rozmaitość ekosystemów – zarówno zespołów organizmów żyją-cych w określonych siedliskach, jak i samych warunków fizycznych, w których żyją.

Każde środowisko charakteryzuje ściśle określony krajobraz. Krajobraz stano-wi wycinek geosfery obejmujący całość przyrody wraz z elementami wprowadzo-nymi przez człowieka na pewnym ograniczonym odcinku Ziemi (Maciak, 1999).

Krajobraz wyróżniany jest także jako układ warunków naturalnych, reprezentują-cych określone zewnętrzne cechy estetyczno-widokowe. Współczesna definicja kra-jobrazu (Zanneveld, 1999) odnosi się do przestrzennego i materialnego wymiaru rzeczywistości ziemskiej i oznacza kompleksowy system składający się z form rzeź-by terenu, wód, roślinności i gleb, skał i atmosfery.

Za podstawowe cechy krajobrazu uważa się:

• Krajobraz zajmuje wycinek przestrzeni i można go przedstawić na mapie.

• Charakteryzuje się określoną fizjonomią, którą można przedstawić na rysun-ku lub fotografii.

• Jest systemem dynamicznym, o sposobie funkcjonowania zależnym od na-boru jego części składowych, powiązań między nimi i rodzaju dominujących procesów.

• Podlega ewolucji, czyli ma swoją historię.

Maciak (1999) wyróżnia następujące rodzaje krajobrazów:

• Krajobraz pierwotny: zachowany tylko na niektórych obszarach, a w na-szych warunkach geograficznych spotykany bardzo rzadko, odznacza się zachowaniem nie naruszonej przez człowieka równowagi biologicznej i ma zdolności samoregulacji.

• Krajobraz naturalny: występujący na obszarach pozostających pod wpły-wem działalności człowieka, która nie spowodowała istotnych zmian naru-szających zdolność samoregulacji.

• Krajobraz kulturowy: najczęściej spotykany; jest właściwy dla obszarów będących pod wpływem intensywnej gospodarki człowieka, na których wy-stępują zmiany w układzie warunków naturalnych oraz elementy przestrzen-ne stworzoprzestrzen-ne przez człowieka. W krajobrazie kulturowym naruszenie natu-ralnej zdolności do samoregulacji, cechującej fizjocenozę (wspólnota życia i warunków fizyczno-geograficznych), pociąga za sobą konieczność stoso-wania odpowiednich zabiegów ochronno-pielęgnacyjnych, niezbędnych do utrzymania równowagi.

• Krajobraz zdewastowany: występujący na obszarach o silnym rozwoju przemysłu i urbanizacji, będących terenem eksploatującej przyrodę działal-ności człowieka, która doprowadziła do zniszczenia naturalnego układu wa-runków. Najczęściej uwidacznia się to w daleko posuniętym zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym zniekształceniu, jednego lub wię-cej składników naturalnych krajobrazu, w którym dominującą rolę spełniają elementy wprowadzone przez człowieka.

116 Ewa Jadwiga Lipińska

Zasoby środowiska (przyrody, krajobrazu) są to wszystkie elementy środowi-ska, które są wykorzystywane przez organizmy żywe, w tym i człowieka: zasoby przyrody ożywionej i nieożywionej. Zasoby dzieli się na:

• Zasoby niewyczerpalne, których eksploatacja nie zagraża ich wyczerpaniu, np. prądy morskie, wiatry, promieniowanie słoneczne.

• Zasoby wyczerpywalne, których eksploatacja może przyczynić się do ich wyczerpania i zniszczenia. Ich wyczerpywalność zależy od intensywności pozyskiwania zasobów przez człowieka. Korzystanie z nich w sposób umiar-kowany przedłuża okres dostępności tych zasobów. Zasoby wyczerpywalne dzieli się na:

→ Zasoby odnawialne: np. rośliny, zwierzęta, woda, gleba, powietrze at-mosferyczne, których odnawialność uwarunkowana jest jednak racjo-nalnym ich wykorzystaniem przez człowieka.

→ Zasoby nieodnawialne: np. złoża surowców mineralnych i energe-tycznych, organizmy żywe, całe biocenozy, których nieodnawialność wynika przede wszystkim z ogromnie długiego okresu ich odnawiania i powstawania.

Ochrona środowiska polega na eliminacji, bądź ograniczeniu przejawów i po-staw szkodliwych przekształceń, aż do zespołu działań związanych z zapobieganiem ich powstawaniu, ograniczaniem wrażliwości dla środowiska oraz jego rewaloryza-cją. Podstawowym dokumentem regulującym sprawy ochrony środowiska w Polsce jest ustawa Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627 z 2001 r.), według której ochrona środowiska: (...) to podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej; ochrona ta polega w szcze-gólności na: racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju; przeciwdziałaniu zanie-czyszczeniom; przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego.

Podstawowym celem ochrony środowiska jest zapewnienie współczesnemu i przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz zapewnienie realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska z zachowaniem jego wartości.

Ekorozwój to rozwój zrównoważony, trwały i samopodtrzymujący się:

Rozwój zrównoważony polega na takim prowadzeniu polityki i działań w po-szczególnych sektorach gospodarki i życia społecznego, aby zachować zasoby i wa-lory środowiska w stanie zapewniającym trwałe, nie doznające uszczerbku moż-liwości korzystania z nich zarówno przez obecne, jak i przyszłe pokolenia, przy jednoczesnym zachowaniu trwałości funkcjonowania procesów przyrodniczych oraz naturalnej różnorodności biologicznej na poziomie krajobrazowym, ekosys-temowym, gatunkowym i genowym. Jego istotą jest równe traktowanie racji spo-łecznych, ekonomicznych i ekologicznych, co oznacza konieczność integrowania zagadnień ochrony środowiska z polityką w poszczególnych dziedzinach gospodarki (II Polityka Ekologiczna Państwa, Warszawa 2000 r.).

Rozwój trwały rozumiany jest jako działania, które nie mogą ograniczać moż-liwości rozwoju w przyszłości.

117 Interakcja środowiska geologicznego na czynnik degradacji

Rozwój samopodtrzymujący się polega na takim wykorzystaniu, przede wszyst-kim zasobów odnawialnych, które tworzy rezerwy i bodźce dla przyszłego rozwoju.

Najważniejsze cele ekorozwoju to: zapewnienie trwałego wykorzystania od-nawialnych zasobów naturalnych, utrzymanie stabilności procesów ekologicznych i ekosystemów, ochrona różnorodności genetycznej (oraz ogólna ochrona przyrody), minimalizacja wykorzystania nieodnawialnych źródeł energii.

Realizacja przedsięwzięć na rzecz osiągania celów rozwoju zrównoważonego oparta jest na strukturze hierarchicznej:

• w pierwszej kolejności należy podejmować działania na rzecz zapobiegania powstawaniu wszelkich zanieczyszczeń,

• jeśli eliminacja zanieczyszczeń nie jest możliwa, należy podejmować działa-nia na rzecz zmniejszedziała-nia ich ilości powstającej w wyniku działalności czło-wieka,

• jeżeli pomimo podjętych uprzednio działań, nie uda się zapobiec degradacji poszczególnych komponentów środowiska, to należy podjąć kroki na rzecz rekultywacji zdegradowanych obszarów lub komponentów środowiska, by przywrócić im pierwotną wartość.

Wskaźniki stanu środowiska i zmiany presji na środowisko to:

• Zmniejszenie ładunku zanieczyszczeń odprowadzanych do wód lądowych i morskich, poprawa jakości wód płynących, stojących i wód podziemnych, a szczególnie głównych zbiorników wód podziemnych, poprawa jakości wody do picia oraz spełnienie przez wszystkie te rodzaje wód wymagań ja-kościowych obowiązujących w Unii Europejskiej.

• Zmniejszenie emisji zanieczyszczeń powietrza – zwłaszcza zanieczyszczeń szczególnie szkodliwych dla zdrowia i zanieczyszczeń wywierających naj-bardziej niekorzystny wpływ na ekosystemy, ze szczególnym uwzględnie-niem metali ciężkich, trwałych zanieczyszczeń organicznych, substancji zakwaszających, pyłów i lotnych związków organicznych – oraz poprawa jakości powietrza.

• Zmniejszenie uciążliwości hałasu, a przede wszystkim poziomu hałasu na granicy własności wokół obiektów przemysłowych, hałasu ulicznego w mia-stach oraz hałasu wzdłuż tras komunikacyjnych.

• Zmniejszenie ilości wytwarzanych i składowanych odpadów oraz rozszerze-nie zakresu ich gospodarczego wykorzystania.

• Ograniczenie degradacji gleb, zmniejszenie powierzchni obszarów zdegrado-wanych na terenach poprzemysłowych i terenach po byłych bazach wojsk ra-dzieckich, w tym likwidacja starych składowisk odpadów, zwiększenie skali przywracania obszarów bezpośrednio lub pośrednio zdegradowanych przez działalność gospodarczą do stanu równowagi ekologicznej, ograniczenie po-garszania się jakości środowiska w jednostkach osadniczych i powstrzyma-nie procesów degradacji zabytków kultury.

• Wzrost lesistości kraju, rozszerzenie renaturalizacji obszarów leśnych oraz wzrost zapasu i przyrostu masy drzewnej, także wzrost poziomu

różnorodno-118 Ewa Jadwiga Lipińska

ści biologicznej ekosystemów leśnych i poprawa stanu zdrowotności lasów będących pod wpływem zanieczyszczeń powietrza, wody lub gleby.

• Zahamowanie zaniku gatunków roślin i zwierząt oraz zaniku ich naturalnych siedlisk, a także pomyślne reintrodukcje gatunków.

• Zmniejszenie negatywnej ingerencji w krajobrazie oraz kształtowanie este-tycznego krajobrazu zharmonizowanego z otaczającą przyrodą.