Wprowadzenie poziomu kompetencji gatunkowej do myślenia o tek‑
stach medialnych pozwoli na próbę mapowania umiejętności, ale i spo‑
sobu doboru konkretnych gatunków przez ich nadawców. Świadomość gatunkową traktuję za Marią Wojtak „analogicznie do innych rodza‑
jów świadomości (językowej, komunikacyjnej, stylistycznej)” (Wojtak 2009b: 21) – zarówno jako wiedzę, jak i jako zbiór umiejętności. Idąc tropem lubelskiej badaczki, przyjmuję, że „kompetencja gatunkowa obejmuje zatem: wiedzę o gatunkach, znajomość wzorców konkretnych gatunków, umiejętność stosownej dyskursywnej realizacji wzorców”
(Wojtak 2009b: 21). Gatunek ujmuję więc jako sposób wykonania dzia‑
łania komunikacyjnego, które zależy od poziomu kompetencji, świado‑
mości gatunkowej nadawcy3. Można pomyśleć o gatunku jako realizacji świadomości gatunkowej, próbie odtworzenia znajomości reguł wzorca.
Podobnie Stanisław Gajda w ujęciu gatunku podkreślał świadomość ję‑
zykową, definiując gatunek jako klasę tekstów, która „realizuje istnieją‑
cy w społecznej świadomości językowej użytkowników względnie stały schemat konstrukcyjny, odtwarzany przy produkcji nowych tekstów”
(Gajda 1984: 77). Badacze wyróżniali poziom gatunkowy kompeten‑
cji, nazywając go: świadomością gatunkową (Głowiński 1987; Borkow‑
ski 1999: 282; Balowski 2000: 316–329; Grochowski 2001: 104; Zaśko‑
‑Zielińska 2002: 20–35; Grzmil ‑Tylutki 2007: 73; Wojtak 2009b: 21–23;
Wojtak 2016: 112–113), świadomością genologiczną (Kasiak 2015: 83–94), kompetencją generyczną (Grzmil ‑Tylutki 2007: 74; Fras 2013: 131–138).
Ja skłaniam się ku terminom świadomość gatunkowa lub kompetencja ga-tunkowa, w których wyraźnie zaznaczony zostaje przedmiot opisu, czyli i abstrakcyjny wzorzec, i tekstowa praktyka. Jednocześnie chcę pod‑
kreślić, że termin kompetencja generyczna także wydaje się odpowiedni, nosi bowiem w sobie ślad nazwy genry mowy (por. Wierzbicka 1983).
Natomiast świadomość genologiczna kieruje nas w stronę samej dyscypli‑
ny, jaką jest genologia, i może być rozumiana jako wiedza z zakresu prezentowanej perspektywy badawczej.
Warto przypomnieć, że ślad myślenia o świadomości gatunkowej możemy odnaleźć w teorii Michaiła Bachtina4: „Mówimy wyłącznie przy użyciu określonych gatunków mowy, tzn. wszelkie nasze wy‑
powiedzi posługują się konkretnymi, względnie trwałymi i typowymi formami konstruowania całości. Dysponujemy bogatym repertuarem ustnych (i pisemnych) gatunków mowy. Choć teoretycznie możemy w ogóle nie wiedzieć o ich istnieniu, w praktyce stosujemy je zręcznie i pewnie. Nadajemy naszym myślom różnorodne formy gatunkowe,
3 Opisując gatunek przez pryzmat kompetencji, posłużyłam się pomysłem Bar‑
bary Sandig, twórczyni i reprezentantki stylistyki pragmatycznej, która w podobny sposób opisywała zagadnienie stylu (Sandig 1986; 1995 za: Wojtak, Siwiec 1999: 49).
4 Omówienie poglądów Bachtina znajdujemy w wielu opracowaniach (por. Do‑
brzyńska 1992; Żyłko 1994; Wilkoń 2002; Zaśko ‑Zielińska 2002; Witosz 2005).
nie podejrzewając nawet ich funkcjonowania […]” (Bachtin 1986: 373).
Ta myśl Bachtina ma odzwierciedlenie w całej współczesnej genologii – sąd o tym, że każda wypowiedź jest ujęta w konkretny gatunek, że nie ma tekstów bezgatunkowych – była dla genologów niezwykle inspi‑
rująca. Ale w tym fragmencie chciałabym przede wszystkim zwrócić uwagę na ujęcie rzeczywistości komunikacyjnej. Bachtin podkreśla, że używamy gatunków często intuicyjnie i można ich realizacje zobaczyć w naszej praktyce komunikacyjnej, a ich różnorodne formy gatunkowe mają odbicie w naszej świadomości. Podobną myśl formułuje Gajda:
„Świadomość ludzka dysponuje szerokim repertuarem gatunków do oglądu i rozumienia rzeczywistości. […] Gatunki funkcjonują więc jako swojego rodzaju manifestacje światopoglądów ukształtowanych w dłu‑
gotrwałym, historycznym procesie przemian rzeczywistości społecznej i kultury, jako ich odbicie i jednocześnie narzędzie aktywnego kształ‑
towania” (Gajda 2010: 262). Próba analizy kompetencji dziennikarzy prasowych pod względem gatunkowym będzie jednocześnie próbą zobrazowania ich podejścia do tekstu, czytelnika, a może także do mediów i do współczesnej kultury. Będzie próbą odnalezienia „mani‑
festacji światopoglądów” w kontekście gatunków prasowych.
Wydaje się, że charakterystyka pojęcia świadomości gatunkowej wy‑
maga umieszczenia go w kontekście poszczególnych ujęć świadomości językowej oraz różnego rodzaju kompetencji – tak, aby oświetlić po‑
ziom gatunkowy w poszczególnych ustaleniach teoretycznych. Będzie to próba opisu świadomości gatunkowej przez pryzmat poszczególnych teorii dotyczących szeroko ujętych kompetencji. Co istotne, poszukam w tych koncepcjach miejsc wspólnych z ustaleniami genologii i spróbuję je zestawić.
Chciałabym przy tym zaznaczyć, że dostrzegam trudność hierarchi‑
zacji poszczególnych kompetencji. Przykładem rozbieżnych rozwiązań są sprzeczne propozycje Moniki Zaśko ‑Zielińskiej i Haliny Grzmil‑
‑Tylutki. Zaśko ‑Zielińska podkreśla: „[…] chociaż w słownikowych de‑
finicjach »świadomości językowej« nie ma odniesienia do poziomu ga‑
tunkowego, świadomość gatunkową trzeba uznać za pojęcie podrzędne wobec świadomości językowej” (Zaśko ‑Zielińska 2002: 20), natomiast według Grzmil ‑Tylutki „świadomość gatunkowa wydaje się nadrzęd‑
na w stosunku do świadomości językowej” (Grzmil ‑Tylutki 2007: 73).
Konstatując funkcjonowanie interesującego mnie pojęcia w polu in‑
nych kompetencji, zrezygnuję z porządkowania ich z wykorzystaniem relacji podrzędności – nadrzędności. Poszczególne kompetencje będą więc jedynie pewnym kontekstem do opisu zdolności konstruowa‑
nia wypowiedzi w gatunku. Mają one posłużyć jako tło do rozważań o świadomości gatunkowej. Co istotne, pomysł, aby nie prezentować
świadomości gatunkowej w jakimś polu podrzędności lub nadrzędno‑
ści, zaczerpnęłam z tekstu Marii Wojtak, która zastosowała pojęcie ko‑
lekcji do opisu dyskursu, gatunku, tekstu i stylu (Wojtak 2011: 69–78).
Prezentowany rozdział będzie miał w dużej mierze charakter opisu kompetencji gatunkowej przez pryzmat innych kompetencyjnych ujęć.
Wydaje mi się, że próba opisu poziomu gatunkowego w kontekście świadomości językowej, kompetencji językowej, komunikacyjnej, prag‑
matycznej, tekstowej czy dyskursu pozwoli na pokazanie, że zakresy niektórych kompetencji zachodzą na siebie. Ale też każda z nich opisuje pewien wycinek rzeczywistości językowej, w której można odnaleźć elementy ważne do opisu kompetencji gatunkowej. Przegląd tych kon‑
cepcji pozwoli na konceptualizację pojęcia, które mnie interesuje.