Obok rozumienia kompetencji komunikacyjnej jako wiedzy o regułach używania języka w różnych sytuacjach stwarzanych przez daną wspól‑
notę społeczną Aldona Skudrzykowa oraz Krystyna Urban wyróżniają kompetencję pragmatyczną, którą charakteryzują jako „zdolność nadaw‑
cy lub/i odbiorcy do zrozumiałego wyrażania się w idealnie pomyśla‑
nych sytuacjach komunikacyjnych oraz do rozumienia tego, co zostało wyrażone w aktach mowy” (Skudrzykowa, Urban 2000: 86). Anna Se‑
retny13, omawiając model kompetencji językowej Lyle’a Bachmana, wy‑
różnia kompetencję pragmatyczną, w której zawierają się kompetencje illokucyjna i socjolingwistyczna (Seretny 2011: 30–31). Kompetencja il‑
lokucyjna już w swojej nazwie jednoznacznie nawiązuje do teorii aktów mowy Johna Austina i Johna Searle’a. Natomiast kompetencja socjolin‑
gwistyczna „jest odpowiedzialna za poziom wrażliwości użytkownika na konwencje użycia języka w kontekście oraz umiejętność dostosowa‑
nia wypowiedzi do sytuacji komunikacyjnej” (Seretny 2011: 31).
Kompetencja gatunkowa w oświetleniu kompetencji pragmatycznej pozwala wysunąć na pierwszy plan sytuację nadawczo ‑odbiorczą w ga‑
tunku. Nadawca dzięki kompetencji modeluje gatunek właściwy dla danej sytuacji komunikacyjnej. Sytuacja nadawczo ‑odbiorcza w ujęciu gatunkowym była podkreślana już przez Stefanię Skwarczyńską, która w Polsce stworzyła fundamenty genologii jako nauki14. Skwarczyńska, wymieniając wszystkie składowe komunikatu językowego, podkreśliła bardzo mocno relację nadawczo ‑odbiorczą15: „[…] sytuacja nadawcza to zespół czynników określających konkretny stan rzeczy zewnętrzny w chwili nadawania komunikatu. Aktywizuje ona nadawcę, wpływa na taki czy inny jego stan psychiczny. W konsekwencji rzutuje między inny‑
mi na wybór przedmiotu komunikatu, na ujęcie tego przedmiotu i jego przedstawienie” (Skwarczyńska 2004: 69)16. Teraz, spoglądając na jej teo‑
rię genologii formułowaną w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, można odkryć myśli bliskie nurtom pragmatyki językowej17. Natomiast pełna analiza intencji, kontekstu18 i sytuacji komunikacyjnej stała się moż‑
liwa dzięki wspomnianej już teorii aktów mowy Austina i Searle’a.
Warto podkreślić, że w nowszych ujęciach perspektywa pragmatycz‑
na gatunku jest bardzo mocno zaznaczona, na przykład w koncepcji
13 Autorka w monografii Kompetencja leksykalna uczących się języka polskiego jako obcego w świetle badań ilościowych (Seretny 2011) omówiła różnorodne modele kom‑
petencji komunikacyjnej, podkreślając i badając przede wszystkim kompetencję lek‑
sykalną uczących się języka polskiego jako obcego.
14 Omówienie jej teorii odnajdziemy w wielu tekstach (Zaśko ‑Zielińska 2002: 9–17; Wojtak 2004a: 12–13; Cudak 2007: 23–26; Bartmiński, Niebrzegowska‑
‑Bartmińska 2009: 134).
15 Do podstawowych wyznaczników komunikatu zaliczyła: nadawcę, odbiorcę, stosunek łączący nadawcę z odbiorcą, sytuację: nadawczą, odbiorczą, nadawczo‑
‑odbiorczą, cel i funkcję komunikatu, przedmiot komunikatu, ujęcie przedmiotu komunikatu, tworzywo komunikatu, przedstawienie i wyraz, kod (Skwarczyńska 2004: 64–65).
16 Przedruk: S. Skwarczyńska, Cechy konstytutywne gatunku (Skwarczyńska 1965).
17 Bożena Witosz podkreśla, że można w jej dorobku odnaleźć obok pragmaling‑
wistyki także elementy badań nad dyskursem (Witosz 2005: 24).
18 Szerzej o kontekście pisała Duszak (1998: 247).
gatunkowego wzorca Marii Wojtak jednym z aspektów gatunkowych jest aspekt pragmatyczny – ujęty jako komunikacyjne uwikłania, obraz nadawczo ‑odbiorczy, cel komunikatu oraz kontekst życiowy gatunku (Wojtak 2004a: 16). Stanisław Gajda także podkreśla pragmatyczne ujęcie gatunku: „Za główne kategorie wzorca można przyjąć użyt‑
kowników języka (nadawcę i odbiorcę), typ działalności kulturowej, temat oraz intencje komunikacyjne” (Gajda 2010: 262). Analizy gatun‑
kowe z perspektywy pragmatycznej przeprowadziła również Danuta Kępa ‑Figura, podkreślając rolę współpracy językowej i wykorzystując narzędzia pragmatyczne, takie jak teoria Paula Grice’a (Kępa ‑Figura 2017: 97–105).
Z perspektywy gatunkowej o intencjonalności pisała Anna Wierz‑
bicka. Badaczka, posługując się terminem genre mowy, podkreślała in‑
tencjonalność każdego gatunku, tworząc analizę jego definicji, która
„prowadzi do wymodelowania każdego genru poprzez ciąg prostych zdań, wyrażających założenia, intencje i inne akty umysłowe mówiące‑
go, definiujące dany typ wypowiedzi” (Wierzbicka 1983: 129). W budo‑
wanym schemacie występują proste zdania, które określają: założenia (wiem, że…), intencje (chcę, żeby…), nazwanie aktu mowy (mówię, że…), nazwanie aktu umysłowego (sądzę, że…) i nazwanie uczucia (czuję coś dobrego z tego powodu) (por. Bartmiński, Niebrzegowska ‑Bartmińska, 2009: 136)19. Tę procedurę badawczą Wierzbicka opiera więc na kom‑
ponentach illokucyjnych, na wyraźnie zaznaczonym celu komunika‑
tywnym każdego gatunku. Zaznaczona (choć może nie wprost nazwa‑
na) przez autorkę jest kompetencja komunikacyjna – pragmatyczna:
„[…] w zaproponowanym modelu mówiący wyrażają wprawdzie swoje myśli, swoje intencje i emocje, ale czynią to w kontekście wyobrażanych, antycypowanych czy zakładanych jako punkt wyjścia sądów, intencji i emocji swoich adresatów” (Wierzbicka 1983: 135). Teoria Wierzbickiej podkreśla interakcyjność kompetencji gatunkowej.
W zupełnie innym kontekście badawczym o tym, że kryterium po‑
rządkującym gatunki może być intencja twórcy, pisze Edward Balcerzan, wskazując na trzy główne intencje: reporterską, eseistyczną, felietonową (Balcerzan 2013: 424)20. Badacz podkreśla, że „cechy konstytutywne,
19 Podam jeden przykład modelowanego przez Annę Wierzbicką gatunku:
Wyjaśnienie
sądzę że nie rozumiesz X sądzę że chciałbyś to rozumieć mówię: …
mówię to bo chcę żebyś to rozumiał (Wierzbicka 1983: 132).
20 Ten pomysł formułował Edward Balcerzan już wcześniej w tekście W stronę genologii multimedialnej (Balcerzan 2000: 86–101).
wyróżniające reportażowość, eseistyczność i felietonowość, uobecniają się nie tylko w tekstach, które są gatunkowo reportażami, esejami lub felietonami. Owe jakości dają o sobie znać we wszelkich stanach i pro‑
cesach semiosfery, pojawiają się w mowie pisanej i ustnej, w obrazie i dźwięku, a ich fundamentalne właściwości można rozpoznać nieza‑
leżnie od przyjętej nomenklatury genologicznej” (Balcerzan 2013: 425).
Kryterium wyodrębnienia gatunku może się przejawiać w szczególnie zarysowanej intencji nadawcy.
Intencję można rozumieć też szerzej, jako podstawowy wyróżnik kom‑
petencji gatunkowej, ponieważ „intencja, czyli zamiar mówienia, wyma‑
ga założenia świadomości nadawcy” (Kępa ‑Figura 2010: 93). Intencja bę‑
dzie czynnikiem wyboru konkretnego gatunku, a jednocześnie to w niej będzie też odbity obraz tego, do którego mówimy – odbiorcy. W intencji, a szerzej: w kompetencji komunikacyjnej, ukryty będzie proces transpo‑
nowania wiedzy o gatunkach w konkretną realizację tekstową.