Zaprezentowane dziennikarskie opowieści wpisują się w koncep‑
cję Ervinga Goffmana, który w metaforze teatru przybliża zjawiska społeczne. Metafora dramaturgiczna pozwala opisywać relacje, które odnajduję w dziennikarskich opowieściach. Jest to układ między trzema sferami spektaklu: sceną – widownią – kulisami. Odbiorca w dziennikarskich opowieściach o tekstach odnajduje kwestie, które są poza sceną, jest zapraszany za kulisy. I wówczas te jasno określone u Goffmana kategorie i role w schemacie komunikacyjnym zmieniają swoje miejsce. Goffman wskazuje: „[…] bardzo często kulisy mieszczą się dosłownie na zapleczu miejsca, gdzie odbywa się występ, oddzie‑
lone od niego tylko jakąś przegrodą i strzeżonym przejściem. […] ku‑
lisy są miejscem, w którym wykonawca może być pewien, że nie pojawi się nikt nieproszony z widowni” (Goffman 2008: 142). W stra‑
tegiach opowieści odkrywa się te miejsca dziennikarskiego warszta‑
tu, które są „poza” tekstem właściwym. Dziennikarze zdradzają, jak wyglądały spotkania z bohaterami, kwestie zbierania dokumentacji, jak powstawał i rodził się temat na tekst. Autorzy prezentują kwe‑
stie społeczne dotyczące własnych tekstów, mówią o dalszych losach swoich bohaterów, zdradzają odbiór swoich dziennikarskich wytwo‑
rów. „Dynamiczny rozwój przestrzeni medialnej oraz mediatyzacja samej rzeczywistości sprawiają, iż przestrzeń spektaklu nieustannie rozszerza się” (Ogonowska 2010: 140). Dodam, że rozszerza się nie tylko w kierunku widowni, ale także scenicznych kulis, które intere‑
sują współczesnego odbiorcę. Obraz tych dziennikarskich tekstowych praktyk stanowi odbicie współczesnych mediów i kultury. Dziś dla odbiorcy tekstu najciekawsze jest to, co zakulisowe, ukryte za tekstem, za przekazem, to, co niedostępne.
18 Por. Sawicka (2006a; 2006b: 180–198).
Te szczególne metateksty wpisują się w wyjątkową kategorię opo‑
wieści – autonarracji, która jest opowieścią o sobie, gdzie podstawową oś konstrukcyjną stanowią autor i jego rozumienie rzeczywistości (por.
Trzebiński 2001: 108)19. Autonarracje, zgodnie z koncepcjami narraty‑
wistów, tworzą naszą tożsamość, która w tym ujęciu ulega ciągłemu rozszczepieniu, konstruowaniu, nigdy nie jest „gotowa” (por. Ricoeur 2003; Giddens 2007). Jak wskazuje Katarzyna Rosner: „[…] tożsamość jednostki jest tożsamością jej narracji o sobie, oznacza jednak także, że póki jednostka żyje, nie jest ona ostateczna. W toku życia reinterpre‑
tujemy wiele aspektów naszej autonarracji” (Rosner 1999: 14)20. W au‑
tonarracji kryje się interpretacja siebie, własnej tożsamości własnych kompetencji21. Niech za przykład posłuży wypowiedź metatekstowa dotycząca reportażu Jolanta i ogień:
Jolantę Brzeską, bohaterkę materiału, poznałam dwa lata wcześniej z inicjatywy jej córki. Już wtedy starałam się zainteresować jej hi‑
storią kilka redakcji. Temat kamienic odzyskiwanych w nie całkiem legalny sposób nie był chyba wówczas nośny. Zresztą w każdym medium, nie tylko polskim, jeśli jest krew – jest temat. Wróciłam do sprawy nie dlatego, że w Lesie Kabackim znaleziono spalone zwło‑
ki Jolanty Brzeskiej, lecz dlatego, że chciałam ją zrobić. […] Pracu‑
jąc nad tekstem, byłam ciekawa nie tylko strony pokrzywdzonej, ale i tej, która krzywdzi. Tej, która posiada kamienicę, i tej, która ją przejmuje. Materiał pokazywał różne punkty widzenia, nie tylko Jolanty Brzeskiej, co nie do końca podobało się jej córce. Jednak, jak mówi Mariusz Szczygieł, dziennikarstwo nie jest zawodem usługowym, tylko służebnym. I ja z tego założenia wychodzę.
Iza Michalewicz, Jolanta i ogień („Press”, styczeń 2012)
W toku dziennikarskiej opowieści otrzymujemy próbę zdefiniowania własnego zawodu, wskazania własnej tożsamości. Oprócz tego Iza Mi‑
chalewicz mówi nam o perspektywie mediów.
19 Por. Narracja jako sposób rozumienia rzeczywistości (Trzebiński, red., 2002).
20 O autonarracji pisze także Katarzyna Wyrwas w kontekście opowiadania:
„[…] autonarracja pomaga nadawać sens zdarzeniom z życia, ponieważ jednostki interpretują własne doświadczenia, przedstawiają swoje intencje i działania jako dobre i właściwe, a także sugerują, że mają kontrolę nad otoczeniem i umieją realizo‑
wać własne cele, co wpływa na kształtowanie własnego obrazu siebie i podnoszenie poczucia własnej wartości w oczach własnych i odbiorców” (Wyrwas 2014: 16).
21 Przedstawienie kompetencji w kontekście ujęcia narracyjnego prezentuje arty‑
kuł Zbysława Muszyńskiego Kompetencja narracyjna w kontekście innych kompetencji i teorii rozumienia innych umysłów. Podejście Daniela Hutto (Muszyński 2014: 53–66).
Te opowieści składają się na tożsamość dziennikarza, która zespolona jest z odbiorcą jego tekstów. Ponieważ, jak wskazuje badacz, „tożsa‑
mość nie jest […] czymś »danym«, lecz nadawanym w aktach społecz‑
nego rozpoznania – stajemy się tacy, za jakich uznają nas inni” (Burszta 2004: 27). A w kontekście gatunkowej kompetencji dziennikarzy ważny jest czytelnik.
Metatekstowe wypowiedzi są też szczególnym przykładem autopre‑
zentacji, mówienia o sobie. Wpisuję te konkretne metateksty w formu‑
łę zaprezentowaną przez Krzysztofa Kaszewskiego: autotematyzmu – autopromocji – autoprezentacji, uznając za badaczem, że „przedrostek auto - należy do określeń definiujących współczesne media” (Kaszewski 2018: 12). Są to bowiem opowieści o innych tekstach, w których do‑
chodzi do autoprezentacji dziennikarza, do jego autopromocji22. Bar‑
bara Sobczak wskazuje, że „budowanie autonarracji w kontekście me‑
dialnym należy postrzegać jako działanie planowe, podporządkowane celom, jakie jednostka próbuje osiągnąć, a także roli, jaką przyjmuje.
Temu podporządkowana jest selekcja informacji i ich interpretacja do‑
konywana przez podmiot” (Sobczak 2013: 109). Te teksty wpisują się w autotematyzm mediów23, w których część wypowiedzi ma za zadanie jedynie opowiadać o innych tekstach ich własnym językiem, ujawniając proces powstawania i pełniąc funkcję rekomendującą. Marta Wójcicka wskazuje: „W konstruowaniu autowizerunku (obrazu samego siebie dla siebie) jednostka pełni jednocześnie kilka ról: jest nadawcą tożsamości narracyjnej, obserwatorem siebie (odbiorcą) oraz przedmiotem obser‑
wacji” (Wójcicka 2018: 17). Autowizerunek dziennikarza prezentowany w mediach jest niejako zwielokrotnieniem tej sytuacji nadawczo‑odbior‑
czej, w której wyrażona została własna tożsamość, stając się „przed‑
miotem obserwacji”.
W tych wyselekcjonowanych materiałach o nagrodzonych bądź wy‑
różnionych tekstach odkryłam interpretację dziennikarskich kompeten‑
cji, świadomość siebie jako twórcy dziennikarskiego tekstu. Jednocześ‑
nie wiedza pozyskana z metatekstów jest podstawą do zrozumienia mechanizmów gatunkowej świadomości24.
22 Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na cykl lingwistyczny dotyczący dys‑
kursu autopromocyjnego (Loewe, Tyc, Kalisz, red., 2015; Kalisz, Tyc, red., 2016;
Kalisz, Tyc, red., 2017).
23 Por. Wojtak (2002b: 36); Loewe (2007: 21).
24 Por. ustalenia Krzysztofa Maćkowiaka w kontekście metatekstu i świadomości językowo ‑stylistycznej (Maćkowiak 2016: 304).