Wobec tylu głosów dotyczących kryzysu w dziennikarstwie chcę podkreślić wagę dziennikarstwa jako zawodu świadomego, odpowie‑
dzialnego i profesjonalnego. W tym kontekście trzeba zaakcentować formułę dziennikarstwa poważnego29, dobrego dziennikarstwa. Za
28 Por. Okrakiem na barykadzie. Dziennikarze i celebryci (Godzic 2016).
29 Iwona Hofman, pisząc o dziennikarstwie poważnym i stabloidyzowanym, pod‑
kreśla: „[…] do tej właśnie opozycji sprowadza się każda dyskusja o mediach, nie tylko w Polsce. Zarysowałabym to zagadnienie, poszerzając desygnaty obu pojęć: dzienni‑
karstwo poważne cechuje odpowiedzialność za słowo i świadomość jego oddziaływa‑
nia na zachowania odbiorców, dziennikarstwo stabloidyzowane wyróżnia nonszalanc‑
ki stosunek do faktów, ale też świadomość oddziaływania na odbiorców, uproszczona wbrew doktrynom medialnym do brutalnego hasła »ciemny lud to kupi«” (Hofman 2011: 63). Por. opracowanie Mirosławy Wielopolskiej ‑Szymury: Dziennikarstwo w kon-tekście tabloidyzujących się mediów (Wielopolska ‑Szymura 2013: 88–101).
Warto także zwrócić uwagę na pojęcie Nowego Dziennikarstwa, które rozumia‑
ne jest „w kontekście dziennikarstwa nowych mediów, dziennikarstwa gatunków językowo ‑obrazowych, wartości dziennikarstwa poważnego” (Hofman 2016: 68) jako
„postulat odnowy” profesji (por. Hofman 2016: 68). Jest też próbą nazwania nowych procedur pisarskich, gdzie wyraźnie korzysta się ze środków literackich (por. Kapuś‑
ciński 2012: 7–15). Ważnym głosem na ten temat jest także artykuł Zbigniewa Bauera Dziennikarstwo „gonzo”: epizod czy trwały trend w dziennikarstwie? (Bauer 2011: 81–93).
Pleszczyńskim przyjmuję, że „»dobre dziennikarstwo« obejmuje i sferę profesjonalną, i etyczną. Profesjonalizm jest warunkiem koniecznym etycznego dziennikarstwa, ale też warunkiem niewystarczającym. Nie ma więc sensu mówić o etycznym dziennikarstwie, jeśli nie jest pod‑
parte dobrym warsztatem” (Pleszczyński 2007: 132).
Etyka mediów30, w kontekście tekstów dziennikarzy, interesuje mnie w wymiarze tworzenia i przekazu medialnych treści oraz związanych z tym zagadnień etycznych (por. Drożdż 2005: 494)31. Warto przywołać wyjątkowe zapisy dotyczące etyki32 i profesjonalizmu dziennikarskiego.
Maciej Iłowiecki przedstawia Dekalog Dziennikarza, który zawiera siedem‑
naście zasad – powinności etycznych, które są pewnego rodzaju wspól‑
nym kanonem wartości dla tej profesji. Wśród nich jest walka o wolność mediów, odpowiedzialność za słowo, służenie prawdzie, bycie rzetelnym (Iłowiecki 2012: 155–184). Podobny wymiar ma sformułowana wcześniej przez Marka Millera Dogma Mediów, gdzie zestawiono sztukę dzienni‑
karską z rzeczywistością, którą Miller nazywa skrótem TKKT (Totalita‑
ryzm Komercji, Konsumpcji, Transgresji). Miller podkreśla dziennikar‑
skie wzorce, jakimi są dostarczanie informacji, poszukiwanie prawdy, rozumienie posłannictwa, waga własnego rozwoju, budowanie wspól‑
notowości środowiska czy bycie niezależnym (Miller 2005: 37–43). By zobrazować te etyczne zasady, przywołam jeden dziennikarski głos:
Etyka to bardziej sumienie niż kodeks spisanych zasad, praw i obo‑
wiązków. Tajemnica śledztwa obowiązuje prokuratora, tajemnica lekarska – lekarza. Ja jestem dziennikarzem33.
Tyrania chwili. Z Marcinem Kąckim rozmawia Marek Zając („Press”, marzec 2013)
30 Do innych opracowań dotyczących etyki dziennikarskiej należą: Etyczne dzien-nikarstwo. Ewolucja deontyczna zawodu (Kononiuk 2015), Zobowiązania i niezależność dziennikarza (Dyczewski 2015: 1–27) oraz teksty praktyków: Parę zasad ważnych na co dzień (Boniecki 2010: 748–756) oraz Etyka kontra praktyka (Skworz 2010: 757–767).
31 Badacz omawia cztery działy etyki mediów (Drożdż 2005: 493–495).
32 Warto podkreślić istnienie wielu kodeksów i zasad zawodowej etyki regulo‑
wanych przez prawo lub stanowionych przez wydawców, redaktorów czy dzien‑
nikarzy. Przykładem jest Karta Etyczna Mediów – http://www.dziennikarzerp.pl/
wp ‑content/uploads/2010/06/karta_dziennikarzy.pdf [dostęp: 29 listopada 2018].
Por. Kodeksy etyki dziennikarskiej (Pisarek 2008a: 557–568), Idealny model dziennikarstwa w zderzeniu z rzeczywistością (Wąsicka 2013: 295–310).
33 Najbardziej znana definicja dziennikarza autorstwa Ryszarda Kapuścińskiego, jak i sam tytuł jego książki – To nie jest zawód dla cyników, mają wymiar etyczny:
Aby uprawiać dziennikarstwo, trzeba przede wszystkim być dobrym czło‑
wiekiem. Ludzie źli nie mogą być dobrymi dziennikarzami. Jeśli jesteś do‑
bry, będziesz próbował zrozumieć innych, ich intencje, wierzenia, zainte‑
Tę dziennikarską wypowiedź potwierdza konkluzja Pleszczyńskiego:
„[…] dziennikarstwo etosowe nie wymaga rozwiązań kodeksowych ani regulacji wewnątrzinstytucjonalnych, nazywanych regulaminami czy »procedurami«, ponieważ opiera się ono na wewnątrzsterowności.
Etos dziennikarski zasadza się na cnotach; normy są ich pochodną, a w przypadku dziennikarstwa etosowego nie wydają się wręcz ko‑
nieczne” (Pleszczyński 2013: 446–447).
Obok etyki drugim warunkiem dobrego dziennikarstwa jest profe‑
sjonalizm. Lucyna Szot wskazuje, że na dziennikarski profesjonalizm składają się trzy elementy – autorka nazywa je triadą profesjonalizmu – są to warsztat, wiedza i etyka (por. Szot 2009: 199; Szot 2013: 280):
„[…] podstawę trójkąta stanowi warsztat, natomiast wiedza (traktowana niekoniecznie jako wykształcenie dziennikarskie, ale zawierająca element ciągłego samokształcenia) i etyka stanowią jego dopełnienie. Jeżeli je‑
den z tych elementów zostanie wyeliminowany, zniekształcony, zmini‑
malizowany, zachwiana zostanie cała struktura tej triady, powodując, iż dziennikarz w ograniczonym stopniu spełnia wymogi profesjonalne do wykonywania zawodu” (Szot 2010: 33). Natomiast Tadeusz Kononiuk w monografii dotyczącej profesjonalizacji w dziennikarstwie, wyróżnia trzy podstawowe kompetencje dziennikarskie: warsztatową, merytorycz‑
ną i społeczną34, zaznaczając, że są one ściśle z sobą powiązane, a ich wzajemne przenikanie jest istotą dziennikarstwa (Kononiuk 2013: 240).
Chciałabym skupić się na kwestii dziennikarskiego warsztatu w kon‑
tekście kompetencji, świadomości gatunkowej. Rozumiem ją jako po‑
łączenie tych dwóch komponentów: wiedzy i umiejętności35. Badając świadomość dziennikarską dotyczącą gatunków, podkreślałam wiedzę dziennikarzy na temat poszczególnych form, ale przede wszystkim umiejętność jej praktycznego zastosowania.
resowania, trudności, ich tragedie. Od pierwszej chwili będziesz dzielił ich los. Ta cecha w psychologii zwana jest empatią. To dzięki empatii możesz zrozumieć osobę, z którą rozmawiasz oraz w sposób naturalny i szczery podzielić jej los i trudności.
Ryszard Kapuściński, To nie jest zawód dla cyników (2013: 149) Podobnie Kapuściński definiował zawód w Autoportrecie reportera (Kapuściński 2003: 21).
34 Krzysztof Kulasza, omawiając zawód dziennikarza w kontekście społecznych ról, wymienia następujące kompetencje: komunikacyjne, kulturowe, komunikacji medialnej, społeczne i obywatelskie oraz w zakresie dziennikarskiego warszta‑
tu, wiedzy, umiejętności i pełnienia określonej funkcji w mediach (Kulasza 2012:
113–115). Por. także tabelę: Aspekty kompetencji dziennikarskiej w artykule Stanisława Michalczyka (Michalczyk 2013: 29).
35 Szerzej pojęcie kompetencji rozwijam w ujęciu gatunkowym w rozdziale drugim.
Kompetencja warsztatowa36 wiąże się z opanowaniem dziennikar‑
skiego rzemiosła, czyli umiejętnością związaną ze zbieraniem, reda‑
gowaniem i opracowywaniem materiałów medialnych (por. Kononiuk 2013: 240). Kononiuk akcentuje, że kompetencje warsztatowe dzienni‑
karza mają dwojaki charakter. Są traktowane jako umiejętności instru‑
mentalne, techniczne (jest to znajomość technik wyszukiwania informa‑
cji, umiejętność korzystania ze źródeł informacji, znajomość gatunków dziennikarskich, umiejętność redagowania tekstów). Ale także jest to posiadanie specjalistycznej wiedzy warsztatowej o charakterze teore‑
tycznym (dotyczącej komunikowania i mediów oraz bardziej specjali‑
stycznej – dotyczącej prawa czy etyki mediów) (por. Kononiuk 2013:
243). Badacz natomiast wskazuje, że kompetencje merytoryczne są to zdolności twórcze i własny wkład autorski (Kononiuk 2013: 244). Będą one miały charakter kreatywny37. W kontekście tworzenia tekstu me‑
dialnego będą dotyczyły umiejętności wyboru konkretnego gatunku, a więc wyboru perspektywy opisu tematu, umiejętności komponowa‑
nia wypowiedzi, wyboru odpowiedniego stylu. Kompetencje społeczne związane są z etycznym postępowaniem dziennikarza i wyrażają się w rozumieniu rzeczywistości społecznej (por. Kononiuk 2013: 251–253).
Wydaje mi się, że świadomość gatunkowa będzie scalała te trzy wymie‑
nione przez badacza kompetencje. Opiera się bowiem ona na wiedzy, praktyce i świadomości interakcji z odbiorcą.
Warto zaznaczyć jeszcze inne spojrzenie na perspektywę dobrego dziennikarstwa – to ujęcie Katarzyny Biernat, która podkreśla obec‑
ność trzech jego filarów: wiedzy, umiejętności i osobowości (Biernat 2011: 75–82). Podobną konstatację odnajduję w monografii Stanisława Mocka: „[…] wiedza o świecie, odpowiednio zdobyta i wykorzystana, oraz samodzielność w myśleniu i działaniu to trzon dziennikarskiego wzoru osobowego, który w decydujący sposób kształtuje kondycję za‑
wodu. Według nieco odmiennego oglądu […] cechy te można zebrać w trzy zasadnicze grupy: predyspozycje osobowościowe, przesłanie
36 Do ważnych opracowań dotyczących perspektywy warsztatowej, jak już wska‑
zywałam, należą: Abecadło dziennikarza (Niczyperowicz, red., 1996), Dziennikarstwo od kuchni (Niczyperowicz, red., 2001), O warsztacie dziennikarskim (Adamowski, red., 2002), ABC dziennikarstwa (Lis, Skowroński, Ziomecki 2002), Warsztaty dziennikarskie (Bort‑
nowski 2007), Biblia dziennikarstwa (Skworz, Niziołek, red., 2010). Warto przywołać zróżnicowane ujęcia naukowe dotyczące badania dziennikarskiego warsztatu, od badań empirycznych (Łydek ‑Kawa 2017: 649–671), po badania tekstów dzienni‑
karskich – warsztatowych (Worsowicz 2015: 129–141; Worsowicz 2017: 435–449).
37 Por. „Charakter pracy dziennikarskiej ma mniej lub bardziej wyraźne cechy twórcze, wymaga niejednokrotnie dużej samodzielności, swobody, szerokich hory‑
zontów myślowych” (Jachimowski 2006: 38).
moralne i umiejętności zawodowo ‑warsztatowe” (Mocek 2006: 157).
Kończąc opis sposobów ujmowania dziennikarskiego profesjonalizmu, przytoczę cechy, jakimi powinien odznaczać się dziennikarz, przywo‑
łane przez Jerzego Mikułowskiego Pomorskiego. Są to: literacki talent, zdolności organizacyjne, umiejętność przekonywania, silna osobowość, kompetencje komunikacyjne, zdolności empatyczne, zdecydowanie, umiejętność społecznego partnerstwa, fachowość, opanowanie marke‑
tingu, innowacyjność (por. Mikułowski Pomorski 2006a: 10)38. W tych wymienionych przez badacza cechach odnajduję dziennikarstwo pro‑
fesjonalne i etyczne.