Rozpoznanie świata wartości prowadzone w rozmaitego typu badaniach empirycznych wskazało zasadniczo dwa podstawowe kierunki refleksji na-ukowej. Z jednej strony pozwoliło na wyróżnienie rozmaitych klasyfikacji i typologii wartości nawiązujących do ustaleń dokonanych na polu nauk humanistycznych (zwłaszcza filozofii, ale także psychologii i socjologii), z drugiej umożliwiło obserwację systemów wartości wyznawanych przez
39 Tamże.
dzieci i młodzież oraz ich ewolucję na przestrzeni lat, w zmieniającej się sytuacji społeczno-cywilizacyjnej. Aby rozeznać się w systemach aksjolo-gicznych preferowanych przez dzieci i młodzież, a także zaobserwować do-konujące się w nich zmiany, niezbędne jest przywołanie wyników badań empirycznych podejmowanych przez rozmaitych badaczy na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. Dodać trzeba, że u źródeł tych badań legły rozmaite założenia metodologiczne, one zaś same były prowadzone w różnym czasie. W badaniu ankietowym przeprowadzonym na początku lat siedem-dziesiątych (ankieta „Młodzi 1971”) przez Emilię Kwiecińską i Zbigniewa Kwiecińskiego hierarchia wartości młodzieży kształtowała się następująco: 1. szczęście rodzinne, 2. uznanie w środowisku, 3. dyplom szkoły wyższej, 4. użyteczność dla innych osób, 5. duża wiedza i ciągłe doskonalenie się, 6. dobrobyt materialny, 7. wysoka pozycja w zawodzie, 8. przyjaźń, 9. spokojne życie, 10. sława, 11. wysokie stanowisko. Uwagę w zaprezen-towanych wynikach zwraca uwagę przede wszystkim dominacja wartości rodzinnych oraz zaakcentowanie przez młodzież swych własnych potrzeb psychicznych41. Zbliżone wyniki uzyskał Ryszard Borowicz, który pro-wadząc badania ankietowe w latach 1978–1979 wśród młodzieży z woje-wództw toruńskiego i włocławskiego, ustalił, że najbardziej cenioną warto-ścią dla młodzieży była rodzina (61,1%), zaś na drugim miejscu uplasowała się praca (59%). Wysoko w wyborach młodzieży lokowały się także am-bicja, przyjaźń, poczucie użyteczności oraz honor. Stosunkowo nisko zaś sytuowały się preferencje wartości związanych z wykształceniem42.
Wiesława Pielasińska, prowadząc badania nad uczestnictwem mło-dzieży szkolnej w kulturze (1974–1975), przyglądała się wnikliwie światu wartości uczniów szkół ponadpodstawowych. Przy pomocy ankiety prze-badała łącznie 3493 uczniów m.in. pod kątem uniwersum wartości dekla-rowanych przez przedstawicieli młodego pokolenia. Jak wykazało badanie, na czele deklarowanych hierarchii wartości usytuowały się jakości związane z harmonijnym życiem międzyludzkim. Na dalszych miejscach znalazły się kolejno: wartości interpersonalne (związane z doskonaleniem własnej
41 E. Kwiecińska, Z. Kwieciński, Młodzież wobec naczelnych wartości życia, „Na-uczyciele i Wychowanie” 1977, nr 4.
42 R. Borowicz, Struktura wartości młodzieży, „Acta Universitatis Nicolai Coper-nici. Socjologia Wychowania” t. IV: 1982, s. 85–87.
64
osobowości, własnym rozwojem), wartości związane z życiem osobistym, dalej szeroko rozumiana kultura, zaś na piątym miejscu to, co wiązało się z pracą zawodową43.
Interesujące wyniki badań nad aksjologicznym uniwersum młodzieży w latach osiemdziesiątych przyniosły także prace m.in. Ireny Boreczko czy Stefana Witka.
I. Boreczko, badając maturzystów i studentów III roku, ustaliła (1980), że wartościami najbardziej cenionymi były kolejno: miłość, szczęście rodzinne, zdobycie wykształcenia oraz ciekawa praca44. Z kolei S. Witek, który badał młodzież najstarszych klas szkół licealnych i zawodowych (1987), stwierdził, że uczniowie bardzo często wielką wagę przywiązywali do potrzeb biologicz-nych, zdrowia, zaś stosunkowo nisko cenili wartości religijne i materialne, odrzucając jednocześnie zaangażowanie w sprawy narodu i państwa, ujmując je marginalnie w stosunku do aktów preferencji innych wartości45. Przypusz-czać można, że na określone wybory młodzieży wpływać mogła szczególna atmosfera tamtych czasów, a zwłaszcza upadek autorytetu władzy, a także potrzeba szukania własnego szczęścia (nie bogactwa), niejako wbrew sytuacji społeczno-politycznej. Niska pozycja jakości religijnych z kolei mogła w du-żej mierze wynikać z konsekwentnie prowadzonej przez lata przez władze oświatowe polityki laicyzacji społeczeństwa46.
Ciekawe wyniki przynoszą także badania podejmowane w latach dzie-więćdziesiątych.
Janusz Mariański, sondując preferencje wartości u maturzystów w 1994 roku, osiągnął zbliżone wyniki do tych, które uzyskał R. Borowicz. Wynika z nich, że najważniejsze dla młodzieży jakości aksjologiczne to
43 W. Pielasińska, Jakie wartości ceni młodzież?, „Książka Szkolna” 1978, lipiec– wrzesień, s. 8–12.
44 I. Boreczko, Z badań nad hierarchią wartości i aspiracjami młodzieży, „Nowa Szkoła” 1983, nr 6, s. 272.
45 S. Witek, System wartości preferowanych przez uczniów szkół średnich, „Nowa Szkoła” 1988, nr 4, s. 224–225.
46 B. Gromadzka, Problematyka sacrum w podręcznikach literatury PRL-u. Na
przykładzie podręczników dla klasy pierwszej szkoły średniej, [w:] Podręcznik li-teratury w szkole średniej. Wczoraj – dziś – jutro, red. B. Chrząstowska, Poznań
kolejno: rodzina, praca, przyjaciele oraz czas wolny47. Za mało ważne na-tomiast młodzi ludzie uznawali wartości religijne oraz związane z polityką. Jednocześnie, analizując wyniki badań rozmaitych środowisk młodzieżo-wych (Tarnów, Kraśnik, Puławy, Dęblin, Gdańsk, Szprotawa) J. Mariań-ski konstruuje obraz zmian w świecie wartości młodych ludzi w czasach dokonującej się transformacji ustrojowej:
W warunkach rozwijającego się społeczeństwa nowoczesnego zaznacza się stopniowe odchodzenie od takiego kanonu wartości, jak: zarobek, praca, racjonalność, ekspansja i asceza, w kierunku kompleksu wartości znamio-nujących nowy styl życia, jak „materializm”, egoizm, hedonizm, czas wol-ny. Można by określić tę zmianę jako przeakcentowanie mentalności typu „mieć” kosztem postawy „być”. Mówi się też o nowym indywidualizmie, narcyzmie, postawach konsumpcyjnych. Oddzielenie praw w zakresie osobistego samopoczucia, zaspokojenia potrzeb, samorealizacji i szczęścia (spirala roszczeń bez końca), przyczynia się do zniszczenia moralnej ak-tywności i przyspiesza dekadentyzm w wielu dziedzinach kultury. Takie cele życiowe, jak: szczęście, bezpieczeństwo, swoboda decyzji i działania, samorealizacja oznaczają, że moja osoba staje się centralną wartością co-dzienności48.
Mimo iż zarysowany przez J. Mariańskiego obraz aksjologii badanego pokolenia wydaje się nazbyt ostry (wiele badań nie potwierdza dominacji wartości materialnych w preferencjach aksjologicznych młodzieży), to jed-nak owo „przeakcentowanie” z „być” na „mieć” wydaje się procesem, któ-ry ciągle się zaznacza i ulega intensyfikacji, zwłaszcza w opiniotwórczych mediach promujących hedonizm i konsumpcję jako sposoby na życie, atrakcyjne zwłaszcza dla młodych ludzi. Taki wizerunek młodzieży po-twierdziły zasadniczo także badania CBOS „Młodzież 94”. Wynika z nich, że najważniejszymi celami życiowymi młodych ludzi w połowie lat dzie-więćdziesiątych były kolejno: ciekawa praca; udane życie rodzinne, dzieci; miłość, przyjaźń. Najniżej w uczniowskich preferencjach usytuowały się: zdobycie władzy politycznej, możliwość wywierania wpływu na życie spo-łeczne i polityczne kraju czy możliwość podejmowania ważnych decyzji
47 J. Mariański, Młodzież między tradycją i ponowoczesnością. Wartości moralne
w świadomości maturzystów, Lublin 1995, s. 163.
66
w sferze gospodarczej. Wyniki badań potwierdziły także stosunkowo małą wagę dla młodzieży kwestii związanych z religią, ale także coraz większe znaczenie majątku, wysokiej pozycji społecznej, kariery, jak również życia bez kłopotów, konfliktów, barwnego, pełnego rozrywek, towarzyskiego49.
Refleksję nad wartościami w świecie młodzieży często podejmowała także Hanna Świda-Ziemba, systematycznie obserwująca przemiany w de-klarowanych przez młodzież preferencjach aksjologicznych. Na podstawie badań z lat 1973/1974 udało się ustalić, że wśród uczniów szkół ponad-podstawowych na czele preferowanych jakości aksjologicznych znalazły się kolejno wartości: intelektualne, perfekcjonistyczne, allocentryczne, este-tyczne, emocjonalne, socjocentryczne, materialno-konsumpcyjne i pre-stiżowe50. Kolejne badania prowadzone przez H. Świdę-Ziembę (1978) wykazały już pewne zmiany w zakresie preferowanych wartości. Okazało się, że o wiele rzadziej wybierane były wartości intelektualne i perfekcjoni-styczne, zaś o wiele ważniejsze stały się wartości allocentryczne, akcepto-wane przez 63,5% badanych. Ciągle ważne były wartości hedonistyczne51. Podobne wyniki badaczka osiągnęła, sondując świat wartości młodzieży w roku 1984, zaś obserwacje prowadzone w roku 1989 potwierdziły domi-nację w aktach preferencji wartości allocentrycznych oraz zasygnalizowały spadek popularności wartości hedonistycznych. W ich wynikach dało się także zauważyć, na co słusznie zwrócił uwagę R. Jedliński, zmniejszoną akceptację wartości estetycznych, materialnych, socjocentrycznych, presti-żowych i związanych z silnym charakterem52.
W latach dziewięćdziesiątych H. Świda-Ziemba skupiła się na badaniu wartości młodzieży pod kątem obserwacji jakości o charakterze egzysten-cjalnym, rozszerzając krąg badanych uczniów szkół ponadpodstawowych o studentów warszawskich uczelni. Zauważyła wśród nich przede wszyst-kim zredukowanie roli wartości religijnych, związanych z Kościołem
ka-49 G. Fluderska, W lustrze sondażu; romantycy czy ostrożni realiści?, [w:] Dzisiejsza
młodzież. Stereotypy i rzeczywistość po 1989 roku, red. B. Fatyga i A.
Tyszkie-wicz, Warszawa 1997, s. 23–24.
50 Młodzież a wartości, red. H. Świda, Warszawa 1979, s. 271–273.
51 H. Świda-Ziemba, Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych, Warszawa 1998, s. 54–68.
tolickim, oraz destrukcję ogólnego wzoru aksjologicznego53. Badania prowadzone przez autorkę Wartości egzystencjalnych młodzieży lat
dziewięć-dziesiątych zaowocowały także konkluzją o zaniku wartości pokoleniowych
dla nowej generacji młodzieży, która, nawet w opinii jej samej, jest grupą zdezintegrowaną i niejednolitą wewnętrznie54.
Cenne z perspektywy współczesnej badania nad hierarchią warto- ści młodzieży w połowie lat dziewięćdziesiątych przeprowadził również M. J. Szymański, który objął nimi łącznie 2090 uczniów (699 ze szko-ły podstawowej, 622 z liceum ogólnokształcącego oraz 769 uczniów ze szkół zawodowych). Prowadząc badania stanu świadomości młodzieży (1994/1995), śledząc zachodzące w nim zmiany, sytuował je w określo-nym kontekście społeczokreślo-nym po transformacji politycznej i gospodarczej55. Miały one dać odpowiedź na pytania m.in. o stosunek respondentów do wartości, ich hierarchię, wyodrębnienie najistotniejszych z nich, badanie korelacji między nimi oraz stopień ich uzależnienia od rozmaitych czyn-ników56.
Okazało się, że najbardziej cenionymi przez młodzież w połowie lat dziewięćdziesiątych wartościami były jakości allocentryczne57 (co zresztą zapowiadały już badania Świdy-Ziemby z lat osiemdziesiątych) oraz zwią-zane z zajmowaniem postawy prospołecznej (np. bliskie więzy koleżeńskie, wspólne zajęcia, przeżycia, przyjaźń, pomoc). Wysokie miejsce zajęły także wartości przyjemnościowe (korzystanie z uroków życia) oraz te związane z pracą (co może być sygnałem myślenia o przyszłości, zapewnienia sobie godziwego statusu materialnego, warunkującego założenie rodziny). Na dole drabiny uplasowały się, niestety, wartości obywatelskie i rodzinne oraz, chyba na szczęście, wartości materialne. Zakładać można, że dystans wobec postaw obywatelskich może być efektem zmęczenia pokolenia mar-tyrologiczną wizją historii oraz reakcją na zjawiska z przełomu lat osiem-dziesiątych i dziewięćosiem-dziesiątych związane ze sceną polityczną tamtych czasów. Domniemywać można także, że niska pozycja tych wartości jest
53 H. Świda-Ziemba, Wartości egzystencjalne…, dz. cyt.
54 H. Świda-Ziemba, Młodzi w nowym świecie, Warszawa 2005.
55 Tamże, s. 3–7.
56 Tamże, s. 34–35.
68
związana z tendencją do koncentrowania się na problemach własnych oraz swoich bliskich, nie zaś na społecznych, związanych z sytuacją narodu czy państwa. Być może także chęć „ustawienia się” w życiu zdewaluowała w deklarowanych hierarchiach wartość rodziny, która coraz częściej urze-czywistniana bywa przez młodych ludzi, również współcześnie, dopiero po osiągnięciu stabilizacji zawodowej i materialnej. W postawach młodzieży badanej przez autora da się także wyraźnie dostrzec opór wobec narzucania przez rodzinę wzorców i wartości, co staje się typowym wyznacznikiem, by posłużyć się określeniem, szeroko rozwijanym przez Margaret Mead, kul-tury prefiguratywnej58. Wyniki badań M. J. Szymańskiego zostały jednak opatrzone przez autora znakiem zapytania z powodu niewielkich różnic w wyliczonych wskaźnikach uznania wartości. Wykazały także niewielkie znaczenie typu szkoły oraz pochodzenia uczniów w dokonywanych przez nich aktach preferowania wartości, zaś nieco większe ze względu na zróżni-cowanie płciowe respondentów59.
Badania nad młodzieżą kończącą szkołę podstawową (dzisiejsza II klasa gimnazjum) przeprowadził także wspominany już wcześniej R. Jedliński60. Jasno z nich wynika, że w połowie lat dziewięćdziesiątych, w odróżnieniu od wyników osiągniętych przez M. J. Szymańskiego i ob-serwacji H. Świdy-Ziemby, wartością najbardziej uznaną przez piętnasto-latków była rodzina, zaś tuż za nią plasowały się: miłość, Bóg, zdrowie czy przyjaźń. Pierwsze miejsce rodziny w hierarchii wartości deklarowanych świadczyło z całą pewnością ciągle, mimo rozmaitych niepokojących zja-wisk, o jej sile i wadze dla dojrzewającego młodego człowieka. Cieszyć mogła także wysoka pozycja miłości, przyjaźni, czyli wartości allocen-trycznych. Zaskakiwała, mimo wszystko, niska pozycja wartości takich jak pieniądze czy tolerancja, co mogłoby sugerować z jednej strony dystans młodzieży do wartości stricte materialnych, ale także niechęć wobec od-mienności, obecność elementów nacjonalistycznych. Martwić mogła zaś niska pozycja dobra czy prawdy, a więc wartości fundamentalnych dla ak-sjologicznego uniwersum.
58 M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, tłum. J. Hołówka, Warszawa 2000.
59 M. J. Szymański, Młodzież wobec wartości…, dz. cyt., s. 92–130.
Rozpoznanie w zakresie wartości deklarowanych wśród uczniów szkół przeprowadziła także Małgorzata Karwatowska. Jej badania z 2010 roku potwierdziły pewne zaobserwowane wcześniej tendencje ogólne. Prioryte-tową wartością w wyborach lubelskiej młodzieży okazała się rodzina, tuż za nią uplasowały się miłość, przyjaźń, zdrowie i szczęście. Na kolejnym miejscu znalazł się Bóg, ale z kolei wartość wiary religijnej była jedną z naj-rzadziej deklarowanych jakości aksjologicznych. Bardzo nisko w wyborach licealistów ulokowały się: bohaterstwo, solidarność, a także niepodległość (tu też sława, zgoda), dobry interes (w połączeniu z nauką, władzą). Nisko w wyborach uczniów sytuowała się cnota braterstwa61. Co ciekawe, bada-nia M. Karwatowskiej nad zagadnieniem autorytetu okazały się kompaty-bilne z kategoriami wartości preferowanych przez licealistów62. Kluczowa dla młodych ludzi wartość rodziny znalazła potwierdzenie także w rozpo-znaniach Magdaleny Kleszcz i Małgorzaty Łączyk63.
Za dopełnienie dla wyżej przedstawianych badań i rozpoznań można uznać pracę M. Kleszcz, która analizowała związki pomiędzy twórczością (postawa twórcza) młodych ludzi (uczniowie gimnazjum i liceum) a pre-ferowanymi przez nich wyborami wartości. Jej badania, oprócz wpływu postaw twórczych i odtwórczych na deklarowane hierarchie aksjologiczne, potwierdziły, że najważniejszą wartością dla uczniów jest rodzina (aspekt bezpieczeństwa), zaś kolejną miłość. Udokumentowały także, że uczniowie nisko sobie cenią jakości takie jak uznanie społeczne, poczucie dokonania czegoś. Jednocześnie ukazały one stosunkowo niską rangę jakości hedo-nistycznych, przy częstym wyborze przez uczniów wartości dostatniego życia64.
Badania na szeroką skalę nad aksjologicznymi wyborami przeprowadził także K. Denek, który przyglądał się deklarowanym wartościom uczniów szkół podstawowych i średnich, studentów oraz nauczycieli65.
61 M. Karwatowska, Autorytet w opiniach młodzieży, Lublin 2012, s. 40–41.
62 Tamże, s. 174.
63 M. Kleszcz, M. Łączyk, Młodzież licealna wobec wartości samotności i pasji, Kraków 2014, s. 88.
64 M. Kleszcz, Postawa twórcza a hierarchia wartości młodego pokolenia, Katowice 2011.
70
Okazało się, że szczególnie uprzywilejowanymi jakościami zarówno u uczniów, studentów, jak i nauczycieli okazały się miłość, zdrowie, rodzi-na, Bóg, choć sytuują się one na nieco innych miejscach w poszczególnych hierarchiach wartości badanych grup. Dla uczniów i studentów najważ-niejsze były miłość i Bóg, dla nauczycieli zdrowie i rodzina. Emocjonalny charakter wieku młodzieńczego, jak przypuszcza K. Denek, zaowocował wysokim miejscem w hierarchii studentów przyjaźni, zaś doświadczenie życiowe oraz realizacja codziennych obowiązków zdecydowały o dość wy-sokim miejscu u nauczycieli wartości takich jak: odpowiedzialność, praca i zaradność (por. uczniowie i studenci). Autor zauważa także paradoks wy-chowania do wartości patriotycznych. Ojczyzna ceniona była w wyborach uczniów i studentów w stopniu znacznie większym niż u nauczycieli, któ-rzy przecież dbają o rozbudzanie u swoich uczniów miłości do rodzimego kraju. Dziwi także większa u uczniów i studentów wrażliwość na piękno, talent i prawdę. K. Denek wśród swoich licznych obserwacji dostrzega małą popularność solidarności, bohaterstwa czy demokracji (w obu bada-nych grupach) oraz dość wysoką pozycję wartości tolerancji w wyborach nauczycieli66.
Korzystając z podziału wartości zaproponowanego przez R. Jedlińskie-go, K. Denek wyznacza hierarchię kategorii wartości badanych. Okazuje się, że dla uczniów i studentów najważniejsze w porządku hierarchicznym są wartości: 1. moralne; 2. społeczne; 3. witalne; 4. transcendentalne; 5. uni-wersalne; 6. poznawcze; 7. prestiżowe; 8. pragmatyczne; 9. hedonistyczne; 10. estetyczne. Jeżeli zaś chodzi o nauczycieli, to porządek ten wyraża się następująco: 1. społeczne; 2. moralne; 3. witalne; 4. poznawcze; 5. uniwer-salne; 6. transcendentalne; 7. pragmatyczne; 8. hedonistyczne; 9. prestiżo-we; 10. estetyczne67.
Mimo podobieństw pomiędzy badanymi grupami uwagę zwraca zde-cydowanie wyższa pozycja wartości prestiżowych w hierarchii młodzie-ży niż nauczycieli oraz marginalizowanie jakości estetycznych, co widać w zestawieniach ujmujących preferencje wartości obu badanych zespołów respondentów.
66 Tamże, s. 75–76.
Dopełnieniem obrazu świata wartości dzieci i młodzieży może być roz-patrzenie się w wartościach preferowanych przez młodzież akademicką. Ewa Wysocka, opierając się na pracach psychologicznych Miltona Roke-acha i Charlesa Morrisa, przyglądała się przede wszystkim systemom war-tości autotelicznych (ostatecznych) i instrumentalnych (środki do celów) młodzieży. Korzystając z opracowanych kwestionariuszy badań, autorka ustaliła, że z wartości autotelicznych dla studentów zdecydowanie najważ-niejsze są bezpieczeństwo rodziny oraz miłość, a spore znaczenie ma także mądrość68.
Powyższe wyniki wykazały m.in. nie zawsze spójne preferencje wartości autotelicznych z instrumentalnymi, dążenie w preferencjach jakości ak-sjologicznych do stanu stabilizacji życiowej oraz wagę życia rodzinnego69. Odsłoniły także niski wskaźnik wyborów wartości takich jak religia, dobro moralne, prawda, które są przecież podstawowymi jakościami fundują-cymi kategorie wartości sakralnych, duchowych i poznawczych. Zwraca uwagę także bardzo niska pozycja jakości wyznaczanych przez kategorię wartości estetycznych („świat piękna”), ale także stosunkowo mała licz-ba wyborów wartości dostatniego życia, co zdaje się przeczyć przekonaniu o konsumpcjonistycznym modelu społeczeństwa.
Młodzież akademicką i jej wybory wartości badał z psychologicznego punktu widzenia także Piotr Oleś, proponując studentom do wyboru dwie grupy zawierające po dwadzieścia jakości aksjologicznych. Rezultaty były odmienne od tych, które uzyskał K. Denek. Okazało się, że najbardziej cenione przez studentów były: wiara w Boga, miłość, zdrowie, rodzina, dobro moralne, prawda, zaś za najmniej istotne uznawano władzę, pozycję społeczną, wygodne życie, dobra materialne oraz spryt życiowy70.
Wyniki badań (1991/1992) nad sferą wyborów wartości studentów za-prezentowała w swojej publikacji także Anna Krasnodębska, która rekon-struowała świat wartości młodzieży akademickiej, analizując odpowiedzi na pytania o cele i dążenia życiowe, skupiając się przy tym na problematyce
68 E. Wysocka, System wartości i orientacje wartościujące preferowane przez
mło-dzież, „Kwartalnik Pedagogiczny” 2003, nr 4, s. 134–135.
69 Tamże, s. 135–137.
70 P. Oleś, Wartościowanie a osobowość. Psychologiczne badania empiryczne, Lublin 1989, s. 79–81, 93–121.
72
wartości kulturowych71. Hierarchicznie ujętymi wartościami, od których młodzi ludzie uzależniali realizację swych celów życiowych, okazały się własna praca (28,1%), wiedza i umiejętności (27,9%), system polityczno--społeczny (22,3%), własne chęci (22%), silna osobowość (19,1%); przy czym największa część studentów wskazała ową realizację celów życiowych w sferze szczęśliwego życia rodzinnego, pomimo deklarowania możliwości realizowania się także w dziedzinach aktywności i funkcjonowania czło-wieka72. W badaniach A. Krasnodębskiej po raz kolejny zastanawia stosun-kowo niska pozycja wartości konsumpcyjnych, które rozumiane były przez studentów jako środek do osiągnięcia stabilizacji materialnej, spokojnego życia, nie zaś jako cel sam w sobie.
Domknięciem powyższych ujęć niech będą wyniki badań prowadzo-nych na szeroką skalę (różne grupy młodzieży) w latach 2007 i 2008 w ra-mach projektu „Młodzi 2011”. W rezultacie działań badawczych podję-tych przez zespół naukowy powołany z inspiracji rządu powstał obszerny raport ukazujący obraz młodego pokolenia także w wymiarze aksjolo-gicznym. Potwierdził on wagę rodziny, a także wartości allocentrycznych (tutaj przyjaźni) w deklaracjach badanych dziewiętnastolatków. Udoku-mentował także wysoką pozycję ciekawej pracy jako jakości wiązanej z wy-sokimi aspiracjami zawodowymi i czynnikami ambicjonalnymi. Jednocze-śnie badania wskazały na stosunkowo niską frekwencję wartości pieniądza, a także wykształcenia. Zbliżone wyniki zostały osiągnięte w badanej grupie szesnastolatków73.
Przegląd powyższych badań pozwala z pewną dozą prawdopodobień-stwa rozeznać się w świecie wartości dzieci i młodzieży na przestrzeni ostatnich trzydziestu paru lat oraz wskazać jego podstawowe elementy ule-gające przemianie w tym okresie. Rozpoznanie takie wydaje się również niezbędne, aby mieć świadomość kontekstu, w jakim rozwijała się refleksja nad kształtem podręcznika szkolnego, a także mieć punkt odniesienia dla badań nad aksjologią wpisaną w książki do języka polskiego na poziomie gimnazjalnym.
71 A. Krasnodębska, Orientacje aksjologiczne młodzieży akademickiej. Z badań
nad studentami uczelni opolskich, Opole 1997, s. 36–42.
72 Tamże, s. 44–53.
Tym, co uderza w zrelacjonowanych wynikach badań, jest stosunko-wo wyraźna niespójność aksjologiczna. Może to być rezultatem chociażby odmiennych założeń metodologicznych, a także sposobów konstruowania narzędzi diagnozowania orientacji aksjologicznych respondentów.
Odnieść można także wrażenie, że z jednej strony akty preferencji