jeśli mówienie prawdy jest rzetelnym komunikowaniem, to znaczy dawaniem na różne sposoby językowego świadectwa prawdzie swo
ich przeświadczeń, to kłamanie można nazwać świadomą strategią nierzetelnego komunikowania Kłamanie nie obejmuje zatem fałszu, lecz żywione przekonania Mówienie prawdy opiera się bowiem na wymogu, by:
— mówiący żywił jakieś przekonania;
— uświadamiał je sobie;
— treść semantyczna przekonań była werbalizowana (nie zakłada się, że musi być dobrze zwerbalizowana, bo mówiący prawdę może być językowo niesprawny bądź nieprzygotowany do argumentacji);
— mówiący powiedział lub w inny sposób zakomunikował twierdze
nie, co do którego jest przekonany, że jest uzasadnione;
— żywił przeświadczenie, że mówiąc to, stara się pomóc, czyli aby wierzył, że prawda jego przeświadczeń jest użyteczna48
U zarania dziejów prawdy stoją dwie boginie: grecka Aletheia i hinduska Maja jedną nazywamy prawdą, drugą — złudzeniem
47 Przekonanie — sąd, zdanie oparte na przeświadczeniu o prawdziwości, słuszności czegoś; wyrobiony, tj utrwalony, pogląd; opinia W logice — dyspozy
cja do intelektualnego i odpowiednio stopniowalnego aktu uznania prawdziwości na przykład stwierdzenia, teorii, koncepcji Psycholodzy kwalifikują przekonania do nastawień, które powodują, że z grupy możliwych przeżyć sytuacyjnych tylko niektóre treści przeżyć nabierają znaczenia i stają się świadome Nastawienia odpo
wiadają zatem za selekcję treści przeżyć człowieka i za wytworzenie odpowiednich wyobrażeń, sprawiają, że z różnorodności przeżyć zostaje wyszukane i dochodzi do świadomości właśnie to, które w danym momencie życiowym jest potrzebne Pedago-dzy uważają przekonania za względnie stały składnik świadomości człowieka, oparty na przeświadczeniu, że pewien stan rzeczy jest taki, a nie inny Na przekonania, ich zdaniem, składają się: poznanie określonego stanu rzeczy, aprobata zdobytej wiedzy oraz skłonność do postępowania zgodnego z jej treścią
48 zob j Antas: O kłamstwie i kłamaniu. Studium semantyczno-pragmatyczne Kraków, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 1999, s 124
117 Demaskowanie złudzeń…
Pierwsza jest dostępna i widoczna, błyszczy i wskazuje drogę, druga zakrywa rzeczywistość i zwodzi Maja rzuca uroki i omamy, myli pozornym wyglądem rzeczy, ukrywa prawdę Aletheia znana jest głównie z poematu Parmenidesa, który skoncentrował swe przemy
ślenia na metaforze wędrówki ku światłu — symbolowi prawdziwe
go poznania, wiedzy, odróżnienia prawdy od mniemań (fałszywych przekonań) — i z kilku innych wzmianek, które wciąż inspirują współ
czesnych do czerpania z tak odległego dziedzictwa kulturowego49 Do Parmenidejskiego pojmowania prawdy jako tożsamości myślenia i bytu (dziś nazywanej korespondencyjną teorią prawdy) odwołuje się wielu współczesnych filozofów, na przykład opisujących biegunowe doświadczenie jawności i skrywania/zakrywania, episteme i doxa istoty prawdy nie sposób jednak utożsamiać dziś z kopiowaniem rzeczywi
stości czy percepcyjną wiernością bytowi
z faktu, że dla Greków prawda była boginią, wypływają pewne konsekwencje — nadanie prawdzie odpowiedniej rangi i uczynienie nadrzędną w stosunku do człowieka — ponadludzką Prawda — jak bogini — rządzi i panuje, nie godzi się więc czynić jej obiektem inter
personalnej manipulacji zgodnie z takim kierunkiem myślenia staro
żytna personifikacja prawdy skłaniała do przypuszczenia, iż myślenie nie jest samodzielne, nie wynika ze swobodnej pracy umysłu; przeciw
nie, to prawda jest samodzielna i niezależna od ludzkiego intelektu Filozof włoski Giacomo leopardi, rozpatrując powiązanie mię
dzy iluzją i nauką, przekonaniem i racjonalnym myśleniem podpo
rządkowanym celowi, nadał znaczenie wyobrażeniom iluzorycznym, twierdząc, iż rozjaśniają rzeczywistość, pobudzają fantazję i zachwyt życiem, wzbudzają miłość i oddanie jakiejś słusznej sprawie — wspól
nemu dobru, nie mając przy tym racjonalnego uzasadnienia Ponadto iluzje obdarzają jednostkę poczuciem szczęścia, a wspólnocie zapew
niają względny ład i spoistość50
Filozofowie współcześni, na przykład Karl Popper czy leszek Kołakowski, proponują nie odrzucać ludzkich mniemań, gdyż opinie, przypuszczenia i hipotezy oraz subiektywne wrażenie niejasności pełnią istotne funkcje w procesie odkrywania prawdy Niepewność i wątpliwość stanowią podstawowy motyw poszukiwania pewności wiedzy, a zatem motywują do transgresji
49 zob H BuczyńskaGarewicz: Prawda i złudzenie. Esej o myśleniu Kraków, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 2008, s 9 Por D Kubok: Prawda i mniemania. Studium filozofii Parmenidesa z Elei Katowice, Wydaw
nictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004
50 zob G leopardi: Theorie des schönen Wahns und Kritik der modernen Zeit Aus
wahl E Grassi Bern, Francke Verlag, 1949
118 Prawda i dobrobyt Dyskredytacja prawdomówności…
William james nie definiował prawdy i nie tworzył nowej jej teorii Uważał, że prawda nie jest rzeczą, która daje się opisać, nie może być również spetryfikowanym przedmiotem teoretyzowania james starał się uchwycić proces prawdziwości, innymi słowy, rozważał sposób, w jaki przekonania osiągają status prawd Prawda powstaje dzięki ludzkim czynnościom kognitywnym kierowanym aktami woli, czyli czynnościom uzgadniającym i potwierdzającym koherencję nowych przekonań z przekonaniami starymi W tej pragmatycznej koncepcji prawdy sens prawdy jest odkrywany za pośrednictwem analizy czyn
ności intelektualnych, takich jak tworzenie przekonań51 Przekonania zaś mają swe powiązanie ze świadomością i z samoświadomością jednakże nietrwałość przekonań sugeruje również niestałość danej prawdy
Stan wyjściowy analiz jamesa podsuwa liczne asocjacje związane z procesem wychowania do reprezentowania postawy prawdomówno
ści W komunikacji społecznej aspirującej do wychowawczej użyteczne okazują się dwie predyspozycje osobowe: pierwsza dotyczy zdobywa
nia poprawnych przekonań oraz wnoszenia ich jako niezawodnych do całości wiedzy, druga — motywacji do rozbijania fałszywych przekonań i ujawniania (nieskrywania, nieutajniania) prawdziwych, własnych przekonań Unikanie zwodzenia innych i łudzenia siebie to cechy prawdziwości emocjonalnej i behawioralnej danego człowieka z nich rozwija się umiejętność rozróżniania prawdy i nieprawdy, kwa
lifikowania prawdy do czynów prawidłowych pod względem etycz
nym, a nieprawdy — do etycznie nagannych, oraz ukonstytuowanie się prawdy jako wartości w indywidualnym systemie aksjologicznym jednostki
Bez sprecyzowanych przekonań dotyczących na przykład hierar
chii potrzeb, dóbr materialnych i niematerialnych czy nieprzekraczal
nej granicy, jaką stanowi wolność drugiego człowieka, bez nakazów moralnych będących zawsze wymiarem życia godnego, pomyślny proces wychowawczy nie jest możliwy Trudno przecenić również motywacyjną funkcję przekonań w wytworzeniu się właściwych po
staw; postawy, o które zabiega się w procesie wychowania, nie są nigdy dziełem przypadku, lecz wynikiem konsekwentnego wysiłku, który podejmującemu go musi jawić się jako sensowny Przekona
nia są niezbywalne także z tego powodu, iż w ukierunkowaniu na określone wartości oraz w wyznaczeniu — zwłaszcza w warunkach pluralizmu — koniecznych punktów orientacyjnych nie można ich
51 zob W james: Pragmatism and Four Essays from the Meaning of Truth New york, The World Publishing company, 1959, s 57
119 Demaskowanie złudzeń…
niczym zastąpić ideały, wartości i cele jednostki nie powstają jedynie w racjonalnym dyskursie, ale również jako rezultat reprezentowa
nych przekonań Przekonania filozoficzne, światopoglądowe, religijne tworzą fundamenty dzielności człowieka, ponieważ od nich zależy zarówno integracja osobowości, doświadczanie sensu życia, jak i za
korzenienie w grupie, do której należy52
im wychowanek lepiej rozumie siebie i swe otoczenie, na przykład społeczne, przyrodnicze, tym rzadziej będzie ulegał złudzeniom i tym bardziej będzie odporny na psychomanipulacje rozmaitych liderów czy przywódców, na przykład grup dewiacyjnych Będzie skłonny raczej samodzielnie weryfikować docierające do niego sprzeczne informacje, jakie pochodzą z różnych źródeł Prawidłowe przekonania o świecie i swym współudziale w jego budowaniu stanowią prawdziwą osłonę psychiki wychowanka, który w ten sposób staje się mniej sugestywny i niepodatny na zjawiska destruktywne, takie jak uzależnienia
Wychowawcy w problematycznych kwestiach dotyczących prze
konań powinni wpierw poddać się autorefleksji, by pomóc w tym względzie podopiecznym zatem starać się, by w trudnej sytuacji społecznej — nadmiaru, a czasem niedoboru przekonań — młodemu pokoleniu udzielić wsparcia Pomoc w klaryfikacji przekonań może wyrażać się w rozbudzeniu chęci poszukiwania uzasadnienia wielu faktów egzystencjalnych, dążeniu do poznania prawdy, wyznaczeniu punktów orientacyjnych, które sprzyjają znalezieniu własnych podpór biograficznych, w dostrzeżeniu korzyści psychologicznych płynących z własnych przekonań53 Ukształtowanie prawidłowych przekonań powinno wspomóc wychowanka w przyswajaniu norm społecznych, podejmowaniu trafnych decyzji moralnych i w osiąganiu satysfakcji z życia
Poznanie swych uczniów/wychowanków/podopiecznych wyraża się między innymi w znajomości podzielanych przez nich przekonań Nie jest bez znaczenia, jakie przekonania reprezentują uczniowie, na przykład świat ma sens czy jest pozbawiony sensu; ludzie z natury są dobrzy, źli czy neutralni aksjologicznie; człowiek jest kowalem swego losu czy istotą pozbawioną siły sprawczej; prawdziwa miłość istnieje czy nie; związki międzyludzkie mogą być trwałe czy nie; człowiek uczy się całe życie czy tylko do pewnego okresu, na przykład doro
słości itd
52 zob W Brezinka: Wychowywać dzisiaj. Zarys problematyki Przeł H Machoń Kraków, Wydawnictwo WAM, 2007, s 21, 61
53 zob ibidem, s 62—63
120 Prawda i dobrobyt Dyskredytacja prawdomówności…
W ramach lekcji wychowawczej, lekcji etyki, religii bądź innej formy swobodnego obcowania z uczniami, choćby na zajęciach po
zalekcyjnych, nauczyciele mogą zaproponować uczniom ćwiczenia sprzyjające samopoznaniu — zbudowanie spisu swych przekonań w kilkunastu punktach (bądź uzupełnienie rozpoczętych zdań) — a następnie wyniki ćwiczeń zaprezentować w grupach, poddając prace dyskusji i wartościowaniu w celu zmotywowania uczniów do ewen
tualnej modyfikacji swych przekonań Samopoznanie utrwalonych w świadomości przekonań ułatwi uczniom zrozumienie regulacyjnego znaczenia przekonań dotyczących ich zachowania z kolei rozpoznanie przez nauczyciela szczegółowych przekonań wychowanków sprzyja postawie wyrozumiałości, akceptacji i sprawnej komunikacji interper
sonalnej w szkole bądź w innych instytucjach edukacyjnych
Diagnozowanie większości przekonań i korygowanie nieprawidło
wych przekonań stanowią istotne elementy nie tylko procesu wycho
wania, ale również procesu psychoterapeutycznego w odniesieniu do pacjentów z zakłóceniami życia emocjonalnego, chorobami psychicz
nymi (na przykład w przebiegu schizofrenii przejawem oddalenia się od prawdy są między innymi omamy, inaczej halucynacje) bądź somatycznymi (w przebiegu niektórych chorób neurologicznych prze
jawem oddalenia się od prawdy są na przykład konfabulacje)