Prawdomówność to rodzaj zgodności mowy z przekonaniem czło
wieka, przeciwieństwo oportunizmu Stosunek do prawdy jest w ży
ciu ludzi nauki relacją szczególną Dążąc do prawdy, poszukują oni zgodności z obiektywną rzeczywistością Poznawaną przez uczonego rzeczywistością może być niemal wszystko: przedmioty zmysłowe, fakty psychiczne, społeczne, inni ludzie, a także wartości, w tym war
tości etyczne Prawda jest wartością, a nieprawda — antywartością Prawdomówność jest moralnie dobra, natomiast kłamstwo — moralnie złe Prawda dotycząca zła nie jest zła, a fałsz dotyczący dobra nie jest dobry Tak więc prawda pozostaje niezależna od tego, czego dotyczy Niemniej znaczenie pewnych prawd może być w danej chwili dla czło
wieka większe niż znaczenie innych prawd Przywiązanie do prawdy jest więc kategoryczne; człowiek zakłamany nie może żyć optymalnie Żadna inna wartość nie zdoła zastąpić mu na dłuższy czas prawdy Potoczne doświadczenie pokazuje, że ludzie wolą znać smutną praw
dę, niż żyć pośród przyjemnych kłamstw W bezwarunkowym dążeniu człowieka do prawdy i w odwadze przyjmowania nawet najtrudniej
szych prawd odsłania się pierwotny związek człowieka z bytem, zwią
zek, który dzięki zbliżaniu się do prawdy staje się w miarę upływu lat życia nie tylko mocniejszy, lecz także bardziej ludzki16
Ethos uczonych to pewnego rodzaju kodeks moralności i obycza
jów (choć nie tylko), który wiąże się z funkcjonowaniem nauki jako odrębnej instytucjonalnie i profesjonalnie działalności, a zwłaszcza z wyodrębnieniem w niej specjalnej grupy poszukujących prawdy i jej
16 D von Hildebrand: Fundamentalne postawy moralne W: D von Hildebrand, j Kłoczowski, j Paściak, j Tischner: Wobec wartości Poznań, Wydawnictwo „W dro
dze”, 1982, s 131, 132
38 Pojęcie prawdomówności w kontekście postępu nauki…
nauczających Nakaz dążenia do prawdy, w dużej mierze ewokujący treść ethosu reprezentantów środowiska naukowego, jest postulatem zarazem etycznym i epistemicznym17 Twórcy cywilizacji technicznej oraz postępu kulturowego uczynili ze swego poszukiwania prawdy dążenie priorytetowe, podstawę ethosu zawodowego i pierwszo-planową wartość otrzymali niezwykły kredyt zaufania ze strony społeczności prawdopodobnie dlatego, że umiłowanie prawdy pociąga za sobą wrażliwość na inne wartości moralne Aktywność naukowa wymaga od nich, by pielęgnowali w sobie wspaniałomyślną postawę wobec prawdy jako warunek dynamicznego działania w świecie Wy
maga od nich również obiektywności w postrzeganiu praw innych ludzi, wydarzeń społecznych i zdarzeń emocjonalnych oraz prze
nikliwości w dostrzeganiu tego, co w życiu ludzkim podstawowe W świecie współczesnym ludzie o takiej intuicji prawdy są wybitnymi naukowcami i zarazem wielkimi wychowawcami pokoleń
Obowiązek prawdomówności w tej grupie zawodowej należy do niezwykle istotnych, gdyż kłamstwo w nauce jest niegodziwością osłabiającą nie tylko środowisko naukowców, lecz także globalną spo
łeczność — ludzkość
Świadome kłamstwo nie licuje z godnością uczonego, ponieważ stanowi przejaw sprzeniewierzenia się uznawanym powszechnie war
tościom, których uwzględnienie ma mu zapewnić szacunek innych naukowców Niemniej jednak kłamstwa w nauce się zdarzają Skłania do nich głównie postawa podporządkowania dążenia do prawdy innym niezwiązanym z nią kwestiom (bądź interesom) Kluczem identyfikacyjnym kłamstwa — oprócz obiektywnej nieprawdziwości
— jest subiektywna intencjonalność zafałszowania; kłamca chce mówić nieprawdę lub przewiduje, że będzie mówić nieprawdę, i godzi się na to (gdy tezy fałszywe wygłaszane są w dobrej wierze, podejrzewa się raczej pomyłkę lub błąd)18
odmian kłamstw w nauce jest wiele (biorąc pod uwagę sprawców, rodzaj fałszowania faktów, warunki umożliwiające kłamstwo czy do niego skłaniające) Proponuję wszakże przeanalizować jedną z klasy
fikacji, które, w moim przekonaniu, wiele wnoszą do analizowanej problematyki naukoznawczej i aksjologicznej jeżeli jako kryterium przyjmiemy motyw, da się rozróżnić dwa typy kłamstw:
17 zob M Fudalej: Techniki i typy kłamstwa w nauce W: Etyka zawodowa ludzi na-uki Red j Goćkowski, K Pigoń Wrocław, zakład Narodowy im ossolińskich, 1991, s 85; U ostrowska: Etyczne aspekty procesu badawczego (ze szczególnym uwzględnieniem pedagogicznych badań jakościowych) W: Po co etyka pedagogom? Red W Sawczuk Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek, 2007, s 56—57
18 zob ibidem
39 Kształtowanie prawdomówności…
— kłamstwo ofensywne (motywem jest na przykład chęć zdobycia intratnego stanowiska, zapewnienia sobie uznania w środowisku, rozwój kariery zawodowej, wyprzedzenie rywali);
— kłamstwo obronne (motywem jest na przykład chęć utrzymania atrakcyjnego stanowiska, uznania w środowisku)
zarówno w odniesieniu do pierwszego, jak i drugiego typu korzy
ści, jakie płyną z kłamstwa, zapowiadają większą gratyfikację niż dąże
nie do otrzymania prawdziwych wyników badań19 Warto odnieść się do zaprezentowanej typologii choćby opatrzeniem jej komentarzem, do którego skłania postawa św Augustyna przekonanego o tym, że życie szczęśliwe polega na radowaniu się z prawdy W biografiach i autobiografiach większości naukowców nietrudno natrafić na wypo
wiedzi — dowody na to, że największą radość sprawia im znalezienie prawdy bądź sprostowanie nieprawdy (często w rezultacie długolet
nich zmagań badawczych i przezwyciężania rozterek psychicznych) czystość intencji poznawczych naukowców stanowi w tej profesji nie tylko podstawę ethosu zawodowego, lecz także warunek pomyślności osobistej20
Brak respektu dla prawdy może uniemożliwić uczonym poznanie faktów i skutkować przenikaniem fałszywych danych naukowych do szerszych kręgów społecznych, wprowadzając w błąd realizatorów osiągnięć naukowych i przedsiębiorców, na przykład przedstawicieli ośrodków medycznych, farmaceutycznych, edukacyjnych Natomiast naukowcy kontynuujący dorobek swych „mistrzów”, otrzymawszy fałszywą spuściznę naukową, mogą zabrnąć w ślepy zaułek i stać się kolejnymi ofiarami kłamliwych poprzedników
jakie inne skutki może przynieść ludzkości nieprawdomówność uczonych — nietrudno przewidzieć; do skutków tych zalicza się zarówno nieskuteczność oddziaływań terapeutycznych czy wycho
wawczych, jak i uszczerbek na zdrowiu somatycznym bądź psychicz
nym, a nawet śmierć pacjenta, klienta, podopiecznego, wychowanka Ponadto nieprawda raz podana do powszechnej wiadomości utrwala się w świadomości użytkowników kultury i blokuje prawdziwe od
krycia naukowe W profesji uczonego z prawdą wiążą się więc przede wszystkim wymogi odpowiedzialności; obowiązek prawdomówności, podlegając bowiem innym wartościom, na przykład dobru, sprawied
liwości, solidarności i godności, powinien również ściśle odpowia
19 zob M Fudalej: Techniki i typy kłamstwa w nauce…, s 93 Por S Seethaler:
Kłamstwa, przeklęte kłamstwa i nauka. Jak radzić sobie z chaosem informacyjnym XXI wie-ku? Przeł A SiewiorKuś Katowice, Wydawnictwo Sonia Draga Sp z o o , 2010
20 zob A Żywczok: Ku afirmacji życia. Pedagogiczne podstawy pomyślnej egzystencji Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2011
40 Pojęcie prawdomówności w kontekście postępu nauki…
dać wewnętrznej uczciwości Takie sprzężenia aksjologiczne znają doskonale ludzie nauki, którzy często z niepokojem przewidywali negatywne konsekwencje swych odkryć, mimo iż takich rezultatów nie planowali