Prowadząc badania, za niezwykle istotne uważałam poznanie kierunków uzasadniania przez młodzież konieczności postępowania według normy nakazu („mów prawdę”) i normy zakazu („nie kłam”) Przypuszczałam, iż przeanalizowanie argumentacji może stanowić ważne ogniwo w rozwiązywaniu problemów wychowawczych wy
nikających z zakłamania Respondenci wyliczyli różne argumenty przemawiające przeciw kłamstwu oto wybrane reprezentatywne wypowiedzi:
— „Kłamiąc, łatwo o utratę zaufania, wiarygodności”
— „ludzie nie darzą szacunkiem osób kłamliwych”
— „Kłamiąc, na ogół kogoś krzywdzimy i to jest nie fair”
— „Kto kłamie, ten wiele traci, na przykład przyjaciół”
— „zysk z kłamstwa jest iluzją”
— „Kłamca zazwyczaj ginie z własnej broni, to znaczy inni również odpłacają mu kłamstwem”
— „Kłamstwo zraża innych i działa odpychająco, a nawet staje się powodem osamotnienia”
— „Kłamstwo zawsze, prędzej czy później, wyjdzie na jaw”
— „Kłamstwo rodzi przykre konsekwencje, na przykład gniew oto
czenia, odrzucenie”
— „częste uciekanie się do kłamstwa może stać się uciążliwym przy
zwyczajeniem i prowadzić do zakłamania”
— „Kłamstwo może powodować wyrzuty sumienia”
— „Kłamiąc, mam poczucie winy”
— „Kłamstwo bardzo komplikuje życie, które może być przecież wol
ne od tego typu udręk”
— „jedno tak zwane niewinne kłamstewko często pociąga za sobą kolejne poważniejsze kłamstwa i rodzi spiralę problemów”
— „Kłamstwo jest nieuczciwością”
— „za kłamstwo może nas spotkać kara, na przykład oskarżenie o złożenie fałszywych zeznań, o krzywoprzysięstwo”
— „Świat oparty na kłamstwie jest przerażającą wizją przyszłości”
67 Dlaczego nie należy kłamać…
— „Najgorsza prawda jest lepsza od najsłodszego kłamstwa”
— „Kłamstwo to grzech, zachowanie powszechnie potępiane”
— „Kto kłamie, ryzykuje, naraża swą dobrą opinię”
— „Kłamca oszukuje przede wszystkim samego siebie, nawet jeśli wy
daje mu się, że okłamuje innych Po pewnym czasie może zagubić swą tożsamość”
Ponadto kłamiącym respondenci przypisali wiele innych nega-tywnych cech charakteru, takich jak: obłuda, tchórzostwo, nieuczci
wość, nieszczerość, egoizm, dwulicowość, przebiegłość (cwaniactwo), głupotę, chciwość, wyrachowanie, złośliwość, zawiść, zazdrość, leni
stwo, niedojrzałość, nieodpowiedzialność, niezrównoważenie emocjo
nalne, hipokryzję, okrucieństwo, małoduszność, próżność, wygodnic
two, wyuzdanie, zaślepienie, zepsucie moralne, bezideowość, egoizm, bezmyślność, niewrażliwość, niesprawiedliwość, nierzetelność, po
dejrzliwość, słabość charakteru
Wyliczone przez badanych argumenty świadczą o dobrym ro
zeznaniu społecznym i psychologicznym młodzieży, prawidłowym wartościowaniu ludzkich czynów Można owe argumenty uogólnić, przywołując stwierdzenie immanuela Kanta, że kłamstwo jest nik
czemne — stanowi ułomność człowieka, piętno na ludzkiej naturze, czy Bernarda le Bovier de Fontenellego, iż kłamać jest podle zaska
kuje, że na najstarszej i najpopularniejszej liście ludzkich przywar, jaką jest „siedem grzechów głównych”, nie ma kłamliwości czyżby świadczyło to o niskiej szkodliwości społecznej kłamstwa czy tylko niejednoznaczności problemu21? Fakt ten można usprawiedliwić tym, iż jedno z najstarszych zakazów kłamania stanowi ósme przykazanie Dekalogu, zatem fałszywe świadectwo przeciw bliźniemu jest czynem potępianym, to znaczy uznawanym jednoznacznie wśród chrześcijan za związany z grzechem
21 Niektórzy uczeni, wśród nich filozof niemiecki Steffen Dietzsch, uważają, że zdolność zwodzenia innych jest czynnikiem ewolucji i oznaką inteligencji, a kłam
stwo — mentalną formą walki o przeżycie oraz środkiem niemal codziennej komu
nikacji międzyludzkiej; zawsze trochę modeluje się to, co mamy do powiedzenia, powszechnie ucieka się do przesady i niedomówień, upiększa stan rzeczy W ten sposób odbiega się od „nagiej” prawdy Podobnie postępuje lekarz, który nie od razu konfrontuje pacjenta z factum brutum, a także pedagog, którego program wy
chowawczy okazałby się nieskuteczny, gdyby chciał proklamować tylko „czystą”
prawdę Większość odchyleń od prawdy nie ma motywacji asocjalnej, lecz właśnie prospołeczną Kłamstwo zatem nie jest ani dobre, ani złe Pozwala skutecznie dzia
łać, kontrolować innych kłamców, mieści się w nim również performatywna siła wytwarzania „przeciwświatów” obcowanie z ludźmi jest niepozbawione takich performatywnych konfiguracji zob S Dietzsch: Krótka historia kłamstwa. Przekorne eseje filozoficzne…, s 6—9
68 indywidualne i społeczne znaczenie prawdomówności
Poszukując uzasadnienia wysiłków związanych z mówieniem prawdy, badani wyrażali przekonanie, że warto być człowiekiem prawdomównym z wielu powodów, między innymi ze względu na:
— podtrzymanie wzajemnego zaufania;
— nawiązanie bliskości emocjonalnej;
— rozwój przyjaźni;
— odczuwaną wyraźnie radość;
— możliwość uniknięcia zawstydzenia z powodu kłamstwa;
— pomnożenie zalet człowieka;
— przeżywanie życia w sposób wartościowy;
— szacunek ludzi w miejscu zamieszkania, nauki, pracy zawodowej;
— opinię społeczną (docenienie, zyskanie poparcia);
— uniknięcie krzywdzenia innych;
— zbudowanie trwałych związków;
— pozostanie wiernym sobie;
— zachowanie wewnętrznego spokoju („żeby nie mieć koszmarów nocnych”);
— oczyszczenie atmosfery;
— pokonanie/wyplenienie zła;
— zdemaskowanie wroga;
— przetrwanie;
— zażegnanie konfliktów i nieporozumień;
— szczerość wobec siebie;
— imperatyw wewnętrzny (chęć „bycia w porządku”);
— ułatwienie życia („Kiedy mówi się prawdę, wszystko wydaje się prostsze, nawet problemy czasem same się rozwiązują”; „żeby nie pogorszyć sytuacji”);
— samoakceptację („By móc spojrzeć na swoje odbicie w lustrze”);
— wzbudzanie respektu;
— potwierdzenie swej kultury osobistej;
— powiązanie z dobrocią i życzliwością;
— wstręt do kłamliwości i zakłamania;
— normę społeczną, jaką jest prawdomówność („dla zasady”);
— własną satysfakcję
Wypowiedzi młodzieży świadczą o respektowaniu prawdomów
ności oraz przejawianiu trojakiej motywacji: normatywnej, endo- i eg-zocentrycznej osoby motywowane normatywnie są prawdomówne, ponieważ wybrały normę bądź zasadę, którą zamierzają się kierować z kolei osoby mające motywację endocentryczną reprezentują po
stawę prawdomówności ze względu na samego siebie (oczekiwanie wewnętrznych nagród, na przykład spokoju sumienia, zadowolenia z siebie czy własnego rozwoju bądź uniknięcia wewnętrznych kar,
69 Dlaczego nie należy kłamać…
takich jak poczucie winy, wstyd, zaniżenie samooceny) zmotywowani egzocentrycznie znajdują w otoczeniu powody swej prawdomówności, na przykład by zmaksymalizować zyski bądź uniknąć przykrości, na jaką naraża choćby ostracyzm człowiek dojrzały etycznie i społecz
nie uwzględnia w swym postępowaniu wyliczone rodzaje motywacji, zwłaszcza zaś motywację normatywną Kierowanie się tylko jedną z nich zagraża rozwojowi aksjologicznemu danej osoby i czyni ją po
datną na zwodnicze przeciwieństwa prawdomówności
70 indywidualne i społeczne znaczenie prawdomówności