Nim przeanalizuję współczesne odmiany nieprawdomówności, skorzystam ze spuścizny filozoficznej minionych wieków stanowiącej doskonałą bazę rozwoju refleksji nad zagadnieniem zarazem episte
mologicznym i etycznym Tomasz z Akwinu wprowadził rozróżnienie kłamstwa żartobliwego (mediacum iocosum), kłamstwa koniecznego (mendacium officiosum) i kłamstwa świadomie obliczonego na szkodę innych (mendacium perniciosum) Dwie pierwsze formy kłamstwa peł
nią w stosunkach międzyludzkich funkcje łagodzące, forma ostatnia służy wywoływaniu napięć i podtrzymywaniu konfliktów społecz
nych4 z kolei immanuel Kant scharakteryzował kłamstwo zewnętrz-ne i wewnętrzzewnętrz-ne
Przez to pierwsze kłamca czyni siebie przedmiotem pogardy w oczach innych, przez drugie zaś — co znaczy jeszcze wię
cej — przedmiotem pogardy we własnych oczach, obrażając godność człowieczeństwa we własnej osobie5
Natomiast Max Weber wyodrębnił dwie inne odmiany kłam
stwa: kłamstwo wynikające z charakteru człowieka (Gesinnungslüge) i kłamstwo dyktowane poczuciem odpowiedzialności (Verantwor-tungslüge)6 Kłamstwa wynikające z nieprawidłowo uformowanego charakteru powtarzają się i trudno je z ludzkiej biografii wyrugować, natomiast dyktowane poczuciem odpowiedzialności stanowią na ogół zachowanie prawidłowe pod względem etycznym i społecznym
chociaż słowo „półprawda” logicy uznają za nie do przyjęcia, reprezentanci psychologii, między innymi Paul Grice, tak określają
4 zob E Gilson: Tomizm Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu Przeł j Rybałt Warszawa, instytut Wydawniczy „PAX”, 1960
5 i Kant: Metafizyczne podstawy nauki o cnocie Przeł W Galewicz Kęty, Wy
dawnictwo „Antyk”, 2005, s 100
6 zob S Dietzsch: Krótka historia kłamstwa. Przekorne eseje filozoficzne Przeł K Krzemieniowa Warszawa, Wydawnictwo literackie „Muza” SA, 2000, s 14
85 Współczesne odmiany nieprawdomówności
kolejny typ prawdomówności i zarazem nieprawdomówności „Pół
prawdy” to metody polegające na naruszeniu sformułowanych przez Grice’a maksym konwersacyjnych:
— maksymy ilości (mów tyle, ile trzeba, ni mniej, ni więcej),
— maksymy jakości (mów to, co uznajesz za prawdziwe),
— maksymy sposobu (mów jasno i w sposób uporządkowany),
— maksymy odpowiedniości/stosunku (mów na temat)
„Półkłamcy” posługują się maksymami po to, by nie być posą
dzonymi o kłamstwo lub nie wypowiadać go wprost zafałszowania językowe, nazywane „półprawdami”, możemy znaleźć, analizując reklamy, badając polityczne działania propagandowe Do metod „są
czenia” fałszywych komunikatów, głównie podczas rozmowy, należą:
— Podstęp błędnego wnioskowania Polega na wypowiadaniu włas
nych sądów w sposób dwuznaczny Uniemożliwia wypowiadanie, czyli ujawnianie tego, co się myśli Pozwala również uniknąć kłam
stwa grzecznościowego Przypuśćmy, że jesteśmy na spotkaniu, na którym nastąpiła prezentacja naszego znajomego w trakcie na przy
kład wystawy artystycznej, spektaklu, obrony pracy doktorskiej załóżmy, że nasza ocena tego wystąpienia jest negatywna jeżeli autor poprosi nas o opinię, możemy odpowiedzieć, jednocześnie ściskając mu dłoń: „Piotrze… cóż można powiedzieć? Brakuje mi słów”
— Presupozycja (łac suppositio — „podkładanie”) to sąd umożliwiają
cy wypowiedzenie zdania zawierającego inny sąd „Podkładamy”
zatem rozmówcy coś, o czym nie wie, a co może być nieprawdą Stwierdzając: „Moje najstarsze dziecko skończyło szkołę”, presu
ponuję w ten sposób informację, że mam co najmniej troje dzieci, bo gdybym miał dwoje, powinienem powiedzieć „starsze dziecko”
jeżeli presupozycja zawiera fałszywe informacje, rzadko napoty
ka opór, gdyż wymaga aktywnego zaprzeczenia, które wiąże się ze sporym wysiłkiem i jest niezgodne z regułami konwersacji Presupozycja nie jest metodą doskonałą, można jej bowiem zarzu
cić fałsz obrona presupozycji okazuje się jednak łatwiejsza (moż
na zasugerować błędność wnioskowania rozmówcy) niż obrona stwierdzenia wypowiedzianego wprost
— Aluzja (łac alludere — „grać”, „bawić się”, „igrać”; allusio —
„przygrywka”), inaczej napomknienie, to wypowiedź niewyraźna i nieprzejrzysta odwołuje się do wiedzy słuchacza, wymaga roz
wiązania i uzupełnienia w jeden określony sposób, za pośrednic
twem choć częściowego przemilczenia postulującego Aluzja jest mówieniem o jakimś przedmiocie bez wyraźnego wskazania go, zasugerowaniem w taki sposób, by odbiorca pozbawionego słów
86 Prawda i dobrobyt Dyskredytacja prawdomówności…
komunikatu uchwycił jego sens Nadawca wypowiedzi aluzyjnej nie posługuje się słowami jako znakami o sprecyzowanym znacze
niu, lecz igra nimi, aby wyrazić coś, czego nie chce powiedzieć Aluzja posiłkuje się skojarzeniami i przenośniami celem aluzji może być zarówno dokuczenie innym, jak i przekazanie fałszywej informacji z jednoczesnym uchyleniem się od odpowiedzialności za nią Komunikatami aluzyjnymi posługują się między innymi twórcy reklam produktów, których reklamowanie jest zakazane7
— Implikatura stanowi wnioskowanie oparte na konwencjonalnym znaczeniu przekazu implikatura jest raczej sugerowaniem niż in
formowaniem oto przykład:
— jakiej rasy jest ten ich pies?
— To dalmatyńczyk, ale nie jest głupi
Wniosek płynący z tej krótkiej wymiany zdań brzmi następu
jąco: dalmatyńczyki to głupie psy istotą tej „półprawdy” jest to, że sądu nie wypowiedziano wprost, ale zawarto w wypowiedzi dokładnie to, co nadawca zamierzał wyartykułować implikatura pozwala na wyrażanie wielu sądów, a w razie konfrontacji z praw
dą — na wychodzenie z kłopotliwej sytuacji obronną ręką dzięki wskazaniu błędów we wnioskowaniu odbiorcy
— Insynuacja (łac insinuo oznacza „przenikam do wnętrza”) to pod
sunięcie komuś jakiejś myśli, wmawianie, imputowanie, dawanie do zrozumienia insynuacja jest najsilniejszą pod względem suge
stywności formą „półprawdy” Służy rozmówcy, który wie lepiej, jak się nią posłużyć, zarówno w celu ukrycia, jak i ujawnienia prawdy jeżeli przeanalizuje się procesy sądowe, można odkryć, że działania obrońców i prokuratora są systemową insynuacją wycelowaną w sąd wydający wyrok lub w sędziów przysięgłych8 Doświadczeni dziennikarze za pośrednictwem insynuacji wydoby
wają od rozmówcy prawdę w postaci jednoznacznego osądu Alicja Żywczok, analizując szczegółowo odmiany prawdy i jej przeciwieństwa, zbudowała kilka klasyfikacji nieprawdomówności W pierwszej typologii, dzięki uwzględnieniu społecznej i etycznej szkodliwości kłamstwa, wyodrębniła nieprawdomówność powszednią oraz nieprawdomówność naganną Nieprawdomówność powszednia zdarza się sporadycznie wszystkim ludziom, dotyczy kwestii mało
7 zob T Witkowski: Psychologia kłamstwa. Motywy — strategie — narzędzia Wałbrzych, oficyna Wydawnicza UNUS, 2002, s 200—202
8 zob ibidem, s 205—206
87 Współczesne odmiany nieprawdomówności
istotnych i nie narusza wolności drugiego (na przykład kiedy niepraw
da stanowi obronę przed cudzą natarczywością) z kolei nieprawdo-mówność naganna dotyczy sytuacji ważnych życiowo i godzi w dobro człowieka (na przykład narusza podstawy współżycia społecznego) jakkolwiek pierwsza z wyliczonych nie wydaje się zagrażać ludzkości eskalacją kłamstwa, druga stanowi już naruszenie normy społecznej i może rodzić liczne zagrożenia w życiu zbiorowym
W trakcie analizy rodzajów nieprawdomówności Alicja Żyw
czok dostrzegła konieczność rozgraniczenia między nieprawdomów-nością intencjonalną (zamierzoną, planowaną) a nieintencjonalną (niezamierzoną, nieplanowaną) ze względu na zróżnicowaną ocenę moralną czynów intencjonalnych i nieintencjonalnych Dodatkowe utrudnienie w kwalifikowaniu etycznym czynów stanowi, jej zdaniem, wyszczególnienie nieprawdomówności świadomej i nieświadomej bądź podświadomej, zwłaszcza w odniesieniu do chorych psychicz
nie Kompulsywny przymus posłużenia się kłamstwem jest wówczas jedynie objawem choroby, a nie naruszeniem normy prawdomówności W takim przypadku kłamliwość podlega leczeniu, a nie procesom socjalizacji czy wychowania
Biorąc pod uwagę zewnętrzne przejawy nieprawdomówności, pe
dagog dokonała podziału również na: nieprawdomówność werbalną i nieprawdomówność niewerbalną (ujawnianą za pośrednictwem mowy ciała — nieautentyczności w zachowaniu) W próbie wzbu
dzenia refleksji nad jeszcze innymi rodzajami nieprawdomówności przydatna poznawczo wydaje się prosta klasyfikacja jej autorstwa uwzględniająca nieprawdomówność uzasadnioną warunkami etycz-nymi, kulturowymi i obyczajowymi oraz nieprawdomówność nie-uprawnioną, to znaczy nieuzasadnioną wyliczonymi warunkami
z kolei Franciszek Adamski, ze względu na obszary sprzenie-wierzenia się prawdzie, wyodrębnił odmiany kłamstwa wraz z jego przejawami: kłamstwo na własny użytek, to znaczy popełniane w ży
ciu codziennym — powszednie; kłamstwo w polityce; kłamstwo w ideologii; kłamstwo w nauce, często zideologizowanej; kłamstwo w środkach masowego przekazu9
9 zob F Adamski: Prawda i jej wrogowie — wyzwanie dla edukacji W: Uniwer-sytet i wartości Red j Kostkiewicz Kraków, oficyna Wydawnicza „impuls”, 2007, s 39—44
88 Prawda i dobrobyt Dyskredytacja prawdomówności…