Dążenie do mówienia prawdy stanowi cechę konstytutywną czło
wieka, gdyż tylko on świadomie zmierza do prawdomówności, a ponadto wyraża zadowolenie z realizacji tej wartości z kolei kłamstwo nie jest zarezerwowane wyłącznie dla ludzi; potwierdzają to badania biologów i zoologów nad zjawiskiem maskowania, mi
mikry, homochromii i morfolizy1 Refleksje z zakresu teorii ewolucji nie stanowią usprawiedliwienia ludzkiej kłamliwości; powinny raczej pomóc w świadomym regulowaniu relacji międzyludzkich, w dobrym radzeniu sobie z cudzą taktyką wprowadzania w błąd, w rozpoznawa
niu prawdziwych i fałszywych sprzymierzeńców, w przeciwdziałaniu skutkom zakłamania zadatki biologiczne, na przykład w postaci skłonności do okłamywania, należy traktować jako narzędzia, których na co dzień nie trzeba używać, lecz korzystać wyłącznie w nadzwy
czajnych okolicznościach, na przykład ratowania życia Żadna teoria naukowa nie potwierdza, iż kłamca musi kłamać Kłamiący decyduje się na okłamanie innych i na ogół ma świadomość swego chybionego czynu Wysiłek samokontroli, którego celem jest powiedzenie bądź ujawnienie prawdy, można uznać za wielkie osiągnięcie ludzkiej psychiki, świadczące o wysokim poziomie rozwoju zwłaszcza sfery wolicjonalnej, moralnej i duchowej
Uprzywilejowane miejsce prawdy wśród innych wartości polega między innymi na tym, że można poznać prawdę o innych jakościach idealnych, na przykład o dobru, wolności, sprawiedliwości, o wdzięcz
ności, pięknie, a także prawdę o samej prawdzie
1 zwierzęta różnych gatunków dostosowują swą barwę bądź kształt do otocze
nia; zdolnością tzw homochromii bądź morfolizy steruje instynkt jednakże dzisiejsza biologia identyfikuje także mimikrę jako świadome, egoistyczne zachowanie zwierząt służące przetrwaniu Do form taktyki wprowadzania w błąd zalicza się, zwłaszcza wśród naczelnych, np ukrywanie się, odwracanie uwagi napastnika, a nawet kontro
lowanie wprowadzania w błąd zob S Dietzsch: Krótka historia kłamstwa. Przekorne eseje filozoficzne Przeł K Krzemieniowa Warszawa, Wydawnictwo literackie „Muza”
SA, 2000, s 79—80
54 indywidualne i społeczne znaczenie prawdomówności
Nie przyjmujcie niczego za prawdę, co byłoby pozbawione miłości, ani nie przyjmujcie niczego za miłość, co byłoby pozbawione prawdy; jedno bez drugiego staje się niszczącym kłamstwem2
— pisała fenomenolog Edith Stein człowiek potrafiący kochać doj
rzale i mający na względzie dobro drugiej osoby odczuwa szczególną niechęć do okłamywania bliskich, postrzegając kłamstwo jako akt nadwerężenia zaufania, a nawet uczuciowej zdrady okłamanie ob
cych wywołuje w nim podobny dysonans poznawczy i dyskomfort psychiczny
W przekonaniu Ellen Key
prawda wymaga przede wszystkim nieustraszonej odwa-gi […] Niejeden mały, nerwowy kłamca potrzebował raczej do
brego pożywienia i warunków higienicznych aniżeli kary […]
Kłamstwo nie rozwija się w atmosferze spokoju i swobody3 Tylko docenienie odwagi jako wartości znaczącej dla indywiduum pozwala wzmacniać ją w procesie wychowania i samowychowania odwaga rozumiana jako umiejętność przezwyciężania własnych ogra
niczeń i lęków kształtuje się w atmosferze nieskrępowania, umiarko
wanej swobody, poszanowania praw i potrzeb człowieka, międzyludz
kiego pokoju wpierw w rodzinie, a następnie w innych środowiskach, na przykład szkolnym, w grupie odniesienia
Tomasz z Akwinu uważał prawdomówność za cnotę pokrewną sprawiedliwości, zatem warto i ten rodzaj powiązania między cnota
mi moralnymi wyeksponować, trwając w przekonaniu o jednoczesnej łączności między wartościami takimi, jak prawda i sprawiedliwość Mówiąc prawdę i oczekując prawdomówności, wyrażamy szacunek dla drugiego człowieka, traktujemy go podmiotowo i kreujemy de
mokratyczne relacje społeczne Prawdomówność stanowi więc przejaw respektowania równości ludzi mimo różnic ich na przykład statusu społecznego, płci, wieku, wykształcenia, kręgu kulturowego, obszaru geograficznego, jaki zamieszkują Każdy człowiek zasługuje na to, by inni byli wobec niego szczerzy; wykrycie, że jest się okłamywanym, należy do traumatycznych przeżyć emocjonalnych, które skutkują czasem poważnym nadwerężeniem, a nawet zerwaniem więzi między
2 Spór o prawdę istnienia. Listy Edith Stein do Romana Ingardena Przeł M Klentak
zabłocka, A Wajs Red A Polkowski Kraków, Wydawnictwo „M”, 1994, s 199
3 E Key: Stulecie dziecka Przeł i Moszczeńska Warszawa, Wydawnictwo Aka
demickie „Żak”, 2005, s 83
55 Stosunek do prawdy — miernik człowieczeństwa…
ludzkiej W języku potocznym utrwaliło się powiedzenie: „szczerość za szczerość”, informujące o respektowaniu w relacjach społecznych zasady wzajemności osoba, która doświadczyła czyjejś prawdomów
ności, pragnie odwzajemnić się szczerością i unikaniem kłamstwa zasada wzajemności ma zatem swój dostrzegalny wkład w kształ
towanie relacji interpersonalnych, opartych na ufności podstawowej, i w budowanie społecznego zaufania
W przekonaniu Dietricha von Hildebranda
Poszanowanie prawdy jest, podobnie jak prawość, miłość, wierność czy poczucie odpowiedzialności, podstawą życia moralnego Prawda jest niezbędna człowiekowi, gdyż stanowi zasadniczy warunek rozwoju jego osobowości […] Poszano
wanie prawdy to również podłoże życia społecznego, wnikli
wego stosunku ludzi do siebie; pozostaje warunkiem rzetelne
go rozeznania w sobie i samowychowania […] Wychowanie, w którym nie przykłada się uwagi do poszanowania prawdy, uczciwości, samo wydaje na siebie wyrok4
Grzeszy przeciw uczciwości intelektualnej ktoś, kto […] nie umie żyć bez ułudy, lecz opiera się na niej jak na protezie, by łatwiej przejść przez życie5
— pisze Maria ossowska, zwracając uwagę na ścisłe powiązanie praw
dy z uczciwością z kolei immanuel Kant sądzi, że
prawdomówność w oświadczeniach nazywa się także uczci
wością, a jeśli te są równocześnie obietnicą — rzetelnością, w ogóle zaś — szczerością6
Pewna grupa myślicieli wyraża przekonanie, że prawda wpro
wadza psychiczny spokój, pokój wewnętrzny i międzynarodowy W wierszu cypriana Kamila Norwida czytamy jednak, że „kto prawdę mówi, ten niepokój wszczyna”7 Wyznanie prawdy wiąże się nieraz
4 D von Hildebrand: Fundamentalne postawy moralne W: D von Hildebrand, j Kłoczowski, j Paściak, j Tischner: Wobec wartości Poznań, Wydawnictwo „W dro
dze”, 1982, s 43
5 M ossowska: Wzór demokraty lublin, instytut Wydawniczy „Daimonion”, 1992, s 22
6 i Kant: Metafizyczne podstawy nauki o cnocie Przeł W Galewicz Kęty, Wydaw
nictwo „Antyk”, 2005, s 101 zob też j Rolewski: Pojęcie prawdy u Kanta i „późnego”
Husserla Toruń, Wydawnictwo „Tako”, 2013
7 Cyprian Norwid. Interpretacje Red S Makowski Warszawa, Państwowe Wy
dawnictwo Naukowe, 1986
56 indywidualne i społeczne znaczenie prawdomówności
z dużymi kosztami psychologicznymi, może bowiem dochodzić do kolizji dwóch znaczących wartości, jakimi są prawda i pokój zain
spirowany poezją Norwida, józef Tischner uważał, że rzetelne, to znaczy oparte na prawdzie, rozważania nad polityką, historią, nad światowym układem sił budzą w społeczeństwie nadzieję Prawda jest personalna, to znaczy stanowi sposób bycia danego człowieka, jeżeli ów człowiek wybiera bycie w prawdzie, a rezygnuje z zakła
mania Wybierając taki sposób bycia, człowiek nie wybiera konkretnej prawdy, ale coś, co z każdą prawdą jest ściśle związane — godność Wybierając bycie w prawdzie, odzyskuje godność Niewolnik, który chce znać prawdę o swej niewoli, różni się od niewolnika, który woli iluzję wolności — różni się dzięki postawie godności Wybór prawdy wynosi go ponad świat materialny (i zniewalający go świat kłamstwa), pozwala zdystansować się od aktualnych warunków swej egzystencji i odzyskać utracone lub zagrożone poczucie godności człowiek znie
wolony odzyskuje poczucie godności również wtedy, gdy uświadamia sobie szlachetność ludzi, których dzieło kontynuuje Prawda wyzwala z poniżenia, gdyż pozwala uczestniczyć w tradycji godnej uznania Podstawowym sposobem pokonania rozpaczy jest wybór prawdy o rozpaczy Prawda o przeżywanej rozpaczy stanowi już początek jej przezwyciężenia i zarazem psychicznego wyzwolenia8
Silny związek prawdy z wolnością podkreślił jan Paweł ii w prze
mówieniu, które wygłosił 3 października 1979 roku w Nowym jorku oto fragment tego przemówienia:
Wolność, we wszystkich swych aspektach, musi być oparta na prawdzie Pragnę powtórzyć słowa jezusa Prawda was wyzwoli (j 8,32) Pragnę również, aby wasze poczucie wolności szło za
wsze w parze z głębokim poczuciem prawdy w odniesieniu do was samych i stosunków panujących w społeczeństwie […]
oby ideał wolności i prawdy pozostał siłą napędową wasze
go narodu i wszystkich narodów współczesnego świata […]
Żadna organizacja czy instytucja nie może dziś występować w imię wolności, jeśli nie popiera zarazem dążenia do prawdy i sprawiedliwości, jako że są to podstawowe potrzeby ludz
kiego ducha9
8 zob j Tischner: Nadzieja szukająca prawdy W: Człowiek w nauce współczesnej Red K Michalski Paris, Editions Du Dialogue, Societe D’Editions internationales, 1988, s 107—109 Por U ostrowska: Studenci wobec godności Między nieodzownością a kontestacją Kraków, oficyna Wydawnicza „impuls”, 2004
9 jan Paweł ii: Nauczanie społeczne 1978—1979 T 2 Warszawa, ośrodek Doku
mentacji i Studiów Społecznych, 1982, s 335—336
57 Stosunek do prawdy — miernik człowieczeństwa…
W poglądach filozoficznych Paula Natorpa prawdomówność jest równoznaczna z dobrem, natomiast kłamliwość — ze złem Prawda stanowi najwyższe prawo ludzkiej świadomości, a zatem nie tylko rozumu teoretycznego czy praktycznego z kolei najwyższym prawem moralności jest poszukiwanie we własnym sumieniu prawdy o ludz
kiej naturze, istocie człowieczeństwa10 Tęsknota za prawdą i dążenie do poznania prawdy stanowią zatem cechę konstytutywną człowieka oraz ważny miernik człowieczeństwa
Hinduscy myśliciele, na przykład Rabindranath Tagore czy Sub
rahmanyan chandrasekhar, podkreślają związek prawdy (wartości poznawczej) z pięknem (wartością estetyczną), twierdząc, że koeg
zystencja tych dwóch wartości jest widoczna w działalności nauko
wej znakomitych uczonych, na przykład izaaka Newtona, Arthura Stanleya Eddingtona — najwybitniejszego astrofizyka przełomu XiX i XX wieku11 Piękno przyrody budzi motywację do jej wnikliwego poznania, prowadzenia badań naukowych i ogłoszenia światu wy
ników Kreatywność człowieka stanowi cechę rodzącą się z silnego pragnienia prawdy i urzeczenia jej pięknem bądź zapotrzebowania na piękno prowadzące wprost do odkrycia prawdy Styczność prawdy i piękna w osobowości naukowca zapowiada najbardziej obiecujące transgresje kulturowe
interesujący pogląd na łączność prawdy i świętości reprezentuje Stefan Swieżawski, pisząc:
jak rybie potrzeba wody […], tak rozumowi potrzeba pełni prawdy […] Tej potrzeby naszego intelektu nigdy nie zaspo
koi choćby najgenialniejsza koncepcja myślowa czy najory
ginalniejszy wynalazek Pokarmem rozumu nie jest jedynie oryginalność i nowość, ale prawdziwość; ideałem rozumu nie jest służba postępowi technicznemu, lecz świętości To nieubła
gane prawa, których przekroczenie mści się na ludzkości Nie sposób przeprowadzić tu wyczerpującego wykładu o stop
niach poznania dostępnych człowiekowi, chodzi mi tylko o uświadomienie sobie, że czysto naturalne poznanie (filozo
ficzne czy przednaukowe) to dopiero pierwszy krok w życiu intelektualnym, krok niezmiernie ważny, bo oczyszczający
10 Podaję za: A Kulczycki: Uczeń kłamca. Wychowanie do prawdomówności — jego sposoby oraz doniosłość lwów, Księgarnia R Schweitzera, 1937, s 6
11 zob S chandrasekhar: Prawda i piękno. Estetyka i motywacja w nauce Przeł P Amsterdamski Warszawa, Prószyński i Ska, 1999
58 indywidualne i społeczne znaczenie prawdomówności
przedpole i przygotowujący do poznania metafizycznego […]
oto prawdziwie królewskie powołanie ludzkiego intelektu12 W odpowiedzi na jedno z pytań zawartych w kwestionariuszu wywiadu, a skierowanych do młodzieży liceum: Jakie cechy charak-teru przypisujesz osobie prawdomównej, respondenci wyliczyli wiele cech charakteru i odpowiadające im jednostki wartości Z prawdo-mównością, w przekonaniu badanych, sprzężone są: szczerość, otwar
tość, śmiałość, uczciwość, pewność siebie, odporność/siła psychiczna, życzliwość, dobroć, zaufanie, asertywność, szacunek, zdolność do za
przyjaźniania się, towarzyskość, uczynność, opiekuńczość, troskliwość, odpowiedzialność, mądrość, pracowitość, sumienność, subtelność, lo
jalność, prawość, szlachetność, grzeczność, uprzejmość, dojrzałość Kolejność podanych dyspozycji psychicznych i wartości moralnych pozostaje w zgodności z liczbą wyborów, jakich dokonali respondenci (odpowiedzi początkowe zyskały największą liczbę wyborów, odpo
wiedzi końcowe — najmniejszą) Wyliczone przez młodzież cechy cha
rakteru konstytuują strukturę aksjologiczną człowieka i wyposażają go w typowo ludzkie dyspozycje waloryzujące jego egzystencję Badana młodzież wykazała się znajomością licznych cech charakteru oraz powiązań między nimi; trafnie zlokalizowała prawdomówność wśród innych pozytywnych dyspozycji psychicznych, co może świadczyć o odpowiednio rozwiniętej samoświadomości i o sporym doświad
czeniu aksjologicznym
12 S Swieżawski: Prawda i tajemnica. Pisma filozoficzne Warszawa, Wydawnictwo
„Więzi”, 2007, s 174—175
59