W kulturze euroamerykańskiej rozwój nauki przyczynił się do zaakcentowania walorów prawdomówności Nauka wprawdzie eks
ponuje prawdę przede wszystkim jako wartość instrumentalną, to znaczy jako środek właściwego poznania rzeczywistości umożliwiają
cy jej opanowanie, ale zaufanie użytkowników nauki stanowi w tym przypadku równie istotną wartość moralną — bezpośrednią reakcję na prawdomówność naukowców zanim zajmę się odniesieniem prawdy i prawdomówności do ethosu zawodowego naukowców, proponuję zlokalizować zagadnienie wpierw w problematyce badawczej nauk pokrewnych pedagogiki, zwłaszcza takich, jak filozofia, psychologia, antropologia, a następnie — w obrębie subdyscyplin pedagogicznych
W obszarze nauk ogólnych filozofowie zainteresowani problema
tyką prawdy podejmują refleksję nad:
— Pojęciem prawdy (interpretują dotychczasowe pojęcia prawdy bądź proponują nowe sposoby rozumienia)
— Koncepcjami prawdy12
12 Poza klasyczną (korespondencyjną) koncepcją prawdy wylicza się m in kon-cepcję koherencyjną (prawda polega na niesprzeczności, czyli logicznej zgodności poszczególnych układów zdań), koncepcję oczywistości (prawdziwy jest każdy sąd psychologicznie bądź logicznie oczywisty), koncepcję utylitarystyczną, inaczej prag-matyczną (prawdziwa jest tylko wiedza mająca przełożenie na efektywne działanie), konsensualną (dotyczy zarówno prawdziwości zdań rozstrzyganych w dyskursie teoretycznym, jak i poprawności norm czy nakazów rozstrzyganych w dyskursie praktycznym jürgen Habermas poświęca wiele uwagi odróżnieniu konsensusu osią
ganego w wyniku racjonalnego dyskursu od zgody powszechnej Dyskurs racjonalny, tzn będący gwarancją prawdziwości, opiera się na zwycięstwie lepszego argumentu przy zachowaniu wszelkich zasad logiki cechą racjonalnego konsensusu jest możli
wość przekonania do twierdzenia, które zyskało status prawdziwego, każdej osoby poddającej się wymogom racjonalności), koncepcję redundancji (termin „prawda”
i terminy pochodne pełnią w języku funkcję wyłącznie performatywną, dlatego uży
cie predykatu „prawdziwy” jest logicznie zbędne; zatem nie ma problemu prawdy, lecz jedynie problem asercji istotna jest nie definicja, kryterium czy teoria prawdy, lecz uzasadnianie twierdzeń tak, by weszły w skład ludzkiej wiedzy), koncepcję ewidencjonalizmu, inaczej faktualizmu (opiera się na stwierdzeniu, że prawda jest
34 Pojęcie prawdomówności w kontekście postępu nauki…
— Funkcją prawdy w ludzkiej egzystencji i we wszechświecie
— odmianami (rodzajami) prawdy
— Prawdą w ujęciu ontologicznym (ontolog próbuje znaleźć odpo
wiedź na pytanie: czy istnieje prawda, a jeśli tak, to w jaki sposób istnieje? jaki jest związek prawdy z bytem? czy poszukiwanie prawdy stanowi cechę konstytutywną człowieka? Rozpatruje praw
dę jako właściwość bytu bądź intelektu)
— Prawdą w kontekście epistemologicznym (epistemolog poszukuje rozstrzygnięcia takich problemów, jak: czym jest prawda?; jak można ją rozpoznać?) coraz rzadziej ujmuje się prawdę jako zagadnienie lo
giki13; namysł nad zdaniami prawdziwymi i fałszywymi oraz prawdą rozumianą jako właściwość pewnych elementów danej klasy intere
suje już tylko wąskie grono specjalistów, na przykład semantyków z kolei w problematyce filozofii nauki można odnaleźć zagadnienia prawdziwości poznania naukowego, prawdy pojmowanej jako cel poznania, wierności prawdzie w biografiach naukowców
— Prawdą w kontekście etycznym (etyk bada, w jaki sposób postępo
wać zgodnie z nakazem moralnym — prawdą, oraz jak wystrzegać się nieprawdy Prawda stanowi, w przekonaniu etyków, ideę regu
latywną, to znaczy kierującą ludzkim poznaniem i postępowaniem, a jednym z zadań etyki pozostaje kształtowanie umiejętności wysu
wania sądów prawdziwych, a odrzucania mylnych)
— Prawdą w rozumieniu metafizycznym Metafizycy mogą poszuki
wać na przykład prawdy religijnej dotyczącej objawienia
— Prawdą w aspekcie pragmatystycznym (utylitarnym) Pragmatyści uważają, że prawdziwą jest tylko wiedza umożliwiająca skuteczne działanie praktyczne lub poznawcze
faktualna; człowiek poznaje prawdę, gdy empirycznie poznaje wyróżnioną część realności — fakty, nie zaś idee czy teorie) oprócz wyliczonych koncepcji prawdy warto wspomnieć również o fideizmie (zgodnie z którym prawda jest tym, w co ludzie wierzą; ostateczne kryterium prawdy stanowi właśnie wiara, zatem prawda nie przysługuje sądom i nie weryfikuje się jej przez rozumowanie) oraz o intuicjoni-zmie (prawda jest poznawalna dzięki intuicji, która stanowi akt poznania bezpośred
niego, dostarczającego wymiernych rezultatów poznawczych: jasnych, wyraźnych i prawdziwych intuicyjnego oglądu rzeczywistości nie daje się sprowadzić ani do doświadczenia zmysłowego, ani do poznania dyskursywnego)
13 W klasycznej definicji prawdy, zwanej też Arystotelesowską, przyjęto, że prawdziwość poznawcza przysługuje wyłącznie wypowiedzeniom językowym sfor
mułowanym w postaci zdań oznajmujących Prawdziwe są jedynie te sądy czy zda
nia, których treść odpowiada obiektywnie istniejącej rzeczywistości, czyli jest zgodna z obiektywnymi stanami rzeczy, o których zdania te coś stwierdzają za główne kryteria prawdy przyjmuje się najczęściej: oczywistość, doświadczenie, praktykę, poznawczą użyteczność
35 Usytuowanie zagadnienia…
— Prawdą w ujęciu historycznym Reprezentanci historii filozofii ujawniają sposoby rozumienia prawdy w dziejach; rekonstruują kierunki, teorie i koncepcje prawdy obowiązujące w różnych okre
sach rozwoju myśli filozoficznej
Specjaliści, poza filozofami, zazwyczaj nie posługują się ogólnym pojęciem prawdy, na przykład fizyków interesuje prawda w ich specy
ficznym wycinku rzeczywistości, to jest zjawisk fizycznych, historycy skupiają się na prawdzie zdarzeń dziejowych, antropolodzy — na prawdzie na temat człowieka, zwłaszcza jego pochodzenia i ewolucji
Psycholodzy analizują prawdę, uznając ją na ogół za składnik hierarchii wartości określonych jednostek bądź grup społecznych Traktują prawdomówność jako dyspozycję psychiczną indywiduum oraz warunek konstruktywnej komunikacji interpersonalnej Przedsta
wiciele psychologicznej koncepcji poznawczej doceniają prawdę jako wartość poznawczą, która pozwala człowiekowi zrewidować błędne przekonania o sobie i innych ludziach, wspomagając w ten sposób proces terapii, na przykład nerwic i chorób psychicznych
Pedagodzy, abstrahując od dociekania istoty prawdy, rzadko po
szukują odpowiedzi między innymi na następujące pytania: czy dzieci i młodzież uznają prawdę za istotną wartość moralną i intelektualną w swym życiu? jak rozumieją prawdomówność? jakie znaczenie przypisują tej zalecie indywidualnej w ich funkcjonowaniu społecz
nym (na przykład w rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej)? W jaki sposób wystrzegają się kłamstwa jako przeciwieństwa prawdomów
ności w różnych sytuacjach interpersonalnych? jakie warunki spo
łeczne i kulturowe sprzyjają rozwojowi prawdomówności? W jakich okolicznościach dzieciom i młodzieży najtrudniej być prawdomów
nymi? jakie czynniki osobowościowe stanowią największą przeszkodę w prawdomówności? Do jakich stereotypów dotyczących mówienia bądź niemówienia prawdy odwołują się ludzie? Mimo iż prawda i prawdomówność stanowią rdzenną problematykę pedagogiczną, dotychczas niewielu naukowców zdecydowało się na podjęcie badań z tego zakresu
Wśród subdyscyplin pedagogicznych kategorię prawdy i praw
domówności mogą szczegółowo rozpatrywać przedstawiciele: teorii wychowania (zwłaszcza teorii wychowania umysłowego, moralnego i estetycznego14), pedagogiki ogólnej, pedagogiki kultury, pedagogiki
14 związek zagadnienia prawdy z estetyką wymaga wyjaśnienia, gdyż nie jest tak oczywisty, jak powiązanie z wychowaniem umysłowym i moralnym Kwintesen
cję powiązania prawdy z estetyką wyraża stwierdzenie, że prawda jest piękna, nie
prawda zaś — odrażająca, gdyż odpycha swą brzydotą W ocenie ujemnej kłamstwa etyka stapia się więc z estetyką
36 Pojęcie prawdomówności w kontekście postępu nauki…
rodziny, pedagogiki szkolnej, pedagogiki pracy, pedagogiki zdrowia, a także reprezentanci takich kierunków pedagogicznych, jak: aksjo
logia (zwłaszcza etyka pedagogiczna), filozofia edukacji (nauczania i wychowania), antropologia pedagogiczna i prakseologia pedago
giczna Pedagodzy mogą postrzegać prawdomówność jako: cechę charakteru, komponent ideału wychowania, cel wychowania, zasadę postępowania, normę społeczną, wyznacznik pozytywnej atmosfery wychowania, przyzwyczajenie moralne, powinność, zobowiązanie, warunek podtrzymania relacji wychowawczej, składnik procesu samo
poznania, samowychowania i autokreacji
Naukowcy empiryści, nie analizując istoty prawdy, poszukują jej, a co ważniejsze — wciąż na nowo ją sprawdzają, prowadząc badania naukowe i weryfikując ich wyniki Wyniki badań uznaje się za praw
dziwe, jeśli nie dostrzeże się w nich błędów logicznych i braków me
todologicznych Dodać trzeba, że uczeni na ogół nie uważają wyników swych czy cudzych badań — jako rozwiązań danego problemu — za wyniki definitywne i w tym znaczeniu za w pełni prawdziwe15
czy wobec tego prawda naukowa jest względna, ponieważ uzależ
niona od dostępnych środków poznania naukowego? Prawda nauko
wa stanowi ich funkcję Prawdopodobnie niewłaściwe jest podawanie
„prawdy ostatecznej” w sytuacji nieustannej zmienności środków poznania naukowego zatem zarówno postawa braku pewności, czyli metodycznego powątpiewania, jak i wytrwałego zbliżania się do praw
dy bądź choćby do kryterium prawdy niezawodnej stanowią charak
terystykę prawdomówności naukowców imperatyw poszukiwania prawdy, łącząc się z cnotą prawdomówności, sprzyja indywidualnemu rozwojowi naukowemu, zatem może przynieść również wymierne rezultaty kulturotwórcze
15 zob j Pieter: Psychologia filozofowania…, s 136, 137
37 Kształtowanie prawdomówności…