Obietnica, że demokratyczny ład społeczny zapewni obywatelom niezbędną koincydencję poszczególnych składników, na

przy-kład instytucji użyteczności publicznej. Konfliktogenny charakter społeczeństwa jest rezultatem konkurencji wolnorynkowej zapew­

niającej zwycięstwo silniejszym. Jeżeli słabszym nie pomoże pań­

stwo w uzyskaniu przynajmniej równych szans czy zapewnieniu opieki, to poleganie na instytucjach, których jedyny cel sprowadza się do zysku ekonomicznego, staje się bardzo ryzykowne. Zatem demokratyczna umiejętność wspierania działań na rzecz pożytku publicznego jest bezsporna. Demokracja sprawdza się nie tylko w procesie przekazania władzy innym ugrupowaniom, ale przede wszystkim w sytuacji społecznego współdziałania towarzyszącego realizacji jakiegoś humanitarnego przedsięwzięcia. Najstarsze de­

mokracje europejskie, które swój rozwój łączyły z faworyzowaniem badań naukowych, rozwoju technicznego oraz śmiałych przedsię­

wzięć kulturowych i politycznych zmierzających do zwiększenia spoistości narodowej, imponują dziś okazałymi dziełami ludzkie­

go porozumienia i współpracy. Niemal doskonałe pod względem architektonicznym i funkcjonalnym miasta, sprawny system dróg (zwłaszcza autostrad) i kolei, połączeń lotniczych, słynne opery, teatry i muzea, szkoły, uniwersytety i inne ośrodki badawcze — to widoczne efekty solidarnego działania opartego na systemie war­

tości, w którym prawda zajmuje centralną lokatę. Uczciwa debata pozwala na dostrzeżenie korzyści, jakie daje społeczeństwu prawda naukowa (odkrycia i wynalazki ratujące ludzkość przed śmiercią, chorobami, kataklizmami, katastrofami itd.) i jej oddzielenie od de­

magogii polityków sprawnie manipulujących prawdą. Naruszający prawdę zarówno politycy, jak i dziennikarze (przy wsparciu „pro­

fesorów przybocznych”) wykazują się niezwykłą pomysłowością.

Jednym z najczęściej stosowanych kłamstw jest przemilczenie praw­

dy i wyrwanie wypowiedzi z kontekstu. Polityk ogłaszający kłam­

liwe informacje na temat swego politycznego rywala, opozycyjnej partii czy stowarzyszenia wie, że nazwanie przeciwnika kłamcą w niczym mu nie uchybi ani politycznie, ani intelektualnie, ani moralnie, najwyżej spotka go jakaś drobna krytyka za nietrafność interpretacyjną. Skoro przyznanie się do poszukiwania prawdy Lenin). Można wskazać także przeciwne do nich teorie, w których pojęcie prawdy zostało sprowadzone jedynie do określonych przejawów władzy (Friedrich Nietz­

sche). Teorie te niestety prowadzą do nihilizmu naukowego i politycznego (np. de­

cyzjonizmu III Rzeszy). Zob. M. Podniesiński: Prawda i władza. Myśl Michela Foucaulta w latach 1956—1977. Kraków, Wydawnictwo Towarzystwa Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, 2012, s. 23.

Przyczyny nieprawdomówności oraz powody prawdomówności 146

zaczyna w życiu publicznym ośmieszać decydentów (przypisując im naiwność, brak doświadczenia politycznego, a nawet prymi­

tywizm), którzy traktują ją poważnie, zwalniając również innych obywateli z respektu dla prawdy, przekłamywanie w powiąza­

niu z konfliktami, rywalizacjami, animozjami między jednostkami i grupami znacznie utrudnia rozeznanie w kwestiach społecznych, rodząc chaos i utrudniając prawość działania instytucjom państwo­

wym. Nie chodzi naturalnie o dochodzenie do jednej wszechobecnej prawdy, ale o mozolne zbliżanie się do prawdy na przykład o spo­

łecznym odbiorze wojny, prawdy o faszyzmie, komunizmie (filozof Jean­François Revel do dziś dostrzega w komunizmie główną przy­

czynę moralnego skażenia kłamstwem), liberalizmie itd. Taki jest zamysł uczestników publicznych debat²⁹. Walka z fałszem, błędem i uprzedzeniami już w starożytności uchodziła za fundamentalny cel ludzkiego ducha. Niestety, upublicznione dzięki mediom prze­

różne nieprawdziwe doniesienia nie mają wiele wspólnego z roz­

tropnymi refleksjami filozofów.

4. Obietnica trwałości ustroju demokratycznego dzięki sferze pu-blicznej — obszarowi zbiorowego, jawnego dyskursu. Docenienie dyskursu wynika z przekonania, że inaczej przebiega dyskusja, gdy uczestnicy szanują prawdę i pragną ustalić, „jak było naprawdę”, a inaczej — gdy dyskutujący lekceważą prawdę lub obawiają się jej, nie zamierzając ujawnić prawdy i godząc się jedynie na tym­

czasowe kompromisy. Refleksję budzi pytanie: na czym ma polegać demokratyczna debata, skoro żadne wymogi związane z prawdą dziś już nie są obowiązujące?. Zamiast teorii prawdy polegającej na konfrontowaniu myśli z rzeczywistością jest do wyboru szero­

ka paleta nieklasycznych teorii: pragmatyzm, ewidentyzm, teoria koherencyjna, teoria zgody powszechnej, konwencjonalizm, herme­

neutyczne odniesienie do kontekstu, narracja postmodernistyczna itd. W praktyce zaś nieklasyczne teorie prawdy przekładają się na tezy: prawdziwość zależy od tego, kto wygłasza dane twierdzenie;

prawdziwość zależy od tego, jakiej instytucji przedstawicielem jest wygłaszający dane stwierdzenie; prawdziwość wypowiedzi zale­

ży od tego, w jakiej gazecie, w jakim czasopiśmie, w jakiej stacji telewizyjnej bądź radiowej została wypowiedziana; prawdziwe jest tylko to, co przyjmuje za takie dane środowisko, na przykład polityków, naukowców. Warto jednak przypomnieć, że naukowcom

29 Zob. S. Dietzsch: Krótka historia kłamstwa. Przekorne eseje filozoficzne. Przeł.

K. Krzemieniowa. Warszawa, Warszawskie Wydawnictwo Literackie „Muza” SA, 2000, s. 105—106.

147 Wyznaczniki prawdomówności

przyświecało zawsze silne pragnienie wiedzy, rzadziej kryterium użyteczności. Z historii nauki wynika, że najbardziej użytecznych odkryć dokonywali ludzie, którzy chcieli zaspokoić swą intelektual­

ną ciekawość za pośrednictwem poszukiwania prawdy w różnych obszarach poznania³⁰. W ustroju demokratycznym społeczeństwo przedstawia się jako miejsce permanentnej debaty, której uczestni­

cy dostrzegają w sobie poszukiwaczy alternatywnych dróg do tej samej prawdy. Choć istnieje jedna prawda, każdy ma do niej inny dostęp. Takie nastawienie tworzy przesłankę uznania państwa za dobro wspólne obywateli³¹.

Podczas gdy konsument traktuje społeczeństwo jak zbiór przed­

miotów konsumpcji czy plac zabaw, dojrzały obywatel winien trak­

tować je jak obszar współodpowiedzialności i twórczego wysiłku.

Społeczeństwo konsumentów nie rokuje dobrze, zdaniem Zygmunta Baumana, zbiorowemu samostanowieniu. Konsumpcja jest wszak najbardziej prywatnym z ludzkich zajęć. Trudno wzbudzić zaintere­

sowanie konsumentów rozważaniami o dobru czy sprawiedliwości, a jeszcze trudniej skłonić ich, by do naprawy społeczeństwa porząd­

nie się przyłożyli i trwali w swym postanowieniu tak długo, jak tego zadanie wymaga³².

W krajach demokratycznych kłamstwo polityczne, mające źródło w ograniczaniu wolności słowa i krytyki, nie narusza znacząco zdol­

ności obywateli do rozróżniania prawdy i nieprawdy. Inaczej kształtuje się sy tuacja w krajach totalitarnych³³, zwłaszcza komunistycznych,

30 Zob. T. Mendelski: Prawda i kłamstwo w filozofii i polityce. W kręgu myśli Jeana­

­François Revela. Toruń, Wydawnictwo Naukowe „Grado”, 2007, s. 137—147. Por.

P. Śpiewak: Obietnice demokracji. Warszawa, Prószyński i S­ka, 2004, s. 44. Por. Z. Kwie­

ciński: Rynek edukacyjny a demokracja — sprzeczne wyzwania. W: Idem: Pedagogie postu.

Preteksty — konteksty — podteksty. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2012, s. 91;

Edukacja wobec wyzwań demokracji. Red. Z. Kwieciński. Toruń, Wydawnictwo Uniwer­

sytetu Mikołaja Kopernika, 1995; Demokracja a oświata, kształcenie i wychowanie. Red.

H. Kwiatkowska, Z. Kwieciński. Toruń, Wydawnictwo „Edytor”, 1996; B. Śliwerski:

Klinika szkolnej demokracji. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 1996; R.A. Dahl:

Demokracja i jej krytycy. Przeł. S. Amsterdamski. Warszawa, Wydawnictwo „Aletheia”, 2012.

31 Zob. P. Woroniecki: Demokracja jako zasada życia politycznego w katolickiej myśli społecznej w Polsce. W: Idea demokracji w polskiej tradycji intelektualnej. Red. B. Fijał­

kowska, P. Woroniecki. Olsztyn, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1995, s. 42.

32 Zob. Z. Bauman: Moralność w niestabilnym świecie. Poznań, Księgarnia św. Woj­

ciecha, 2006, s. 26—27.

33 W społeczeństwach totalitarnych arcanum, czyli tajemnica, staje się struktu­

ralnym prawem polityki; w społeczeństwie „tajemnic i sekretów” pozwala się na

„konspirację w biały dzień”. W skrajnych przypadkach zanika różnica między „chro­

Przyczyny nieprawdomówności oraz powody prawdomówności 148

w których zacierała się różnica między tym, co prawdziwe, a tym, co politycznie słuszne, tak iż ludzie (także sami politycy — sprawcy) padali ofiarami własnych kłamstw. Fałszowanie prawdy historycznej służyło zaatakowaniu również samej idei prawdy. Wolność słowa i krytyki nie jest wprawdzie wystarczająca, by wyrugować kłamstwa dyplomatyczne, ale może przywrócić sens słowom takim, jak prawda i prawdomówność³⁴. Przezwyciężenie utrwalonego w systemie totali­

tarnym „pierwszeństwa kłamstwa” wymaga dziś — dla przeciwwagi

— powszechnej silnej wiary w trwałą mentalnie i metafizycznie war­

tość prawdy i prawdomówności.

Krytycyzm to dyspozycja psychiczna człowieka niepożądana w ustrojach totalnych, natomiast konieczna w ustroju demokratycz nym, w którym obywatel powinien swobodnie orientować się w różnych stanowiskach intelektualnych. Polacy — świadkowie przeprowadzo­

nego przez propagandę socjalistyczną masowego odurzenia — mogą uważać przemawianie na rzecz tej dyspozycji za zbyteczne³⁵. Sądzą bowiem, że krytycyzm i autokrytycyzm służą głoszeniu prawdy oraz doskonaleniu demokratycznych relacji społecznych. Człowiek krytycz­

ny jest odporny na odurzanie, żąda w kontaktach międzyludzkich nie tyle żarliwości, ile uzasadnień. Nieprędko też ulega aurze emocjonal­

nej, podejmując ważne decyzje nieosobiste.

Słabnąca reaktywność na kłamstwo w życiu publicznym oznacza, że słabnie także demokratyczna wrażliwość społeczności, która nie nionymi” a „otwartymi” dziedzinami życia. Cokolwiek powiedziałoby się komuś, może być potraktowane jako zdrada. Fakty nie mają już żadnej ważności, nadaje się ją im bądź odbiera w zależności od sytuacji politycznej. A przy tym przekłamuje się przeszłość, tj. niszczy odpowiednio do aktualnego układu władzy. W takim społe­

czeństwie obowiązuje prymat zwodzenia, nie tylko w odniesieniu do przeszłości, ale również współczesności (np. reprezentanci społeczeństwa zwodzą siebie ustawiczną młodością panującego systemu politycznego). Politycy w państwie totalitarnym nie potrafią intelektualnie panować nad stosunkiem faktów do zmyśleń; najpierw oszu­

kują swój elektorat, a potem, kiedy tracą władzę, zaczyna się proces autoindukcji kłamstwa. Im słabiej kontrolowane były polityczne działania osób odpowiedzialnych, tym silniejsza stawała się pokusa rozluźniania bądź omijania prawa i tym większa obsesja manipulowania, nazywana potocznie ustawianiem sobie rzeczywistości. Ten rodzaj zrośnięcia życia zbiorowego z iluzją i kłamstwem był widoczny w dyktaturach komunistycznych oraz socjalistycznych, w których obserwowało się wśród obywateli niezadowalający bilans mentalny w postaci cynizmu, oportunizmu, przebiegłości, braku odpowiedzialności, lenistwa i przyzwyczajenia do zacierania prawdy. Zob.

S. Dietzsch: Krótka historia kłamstwa. Przekorne eseje filozoficzne…, s. 112.

34 Zob. L. Kołakowski: O kłamstwie. W: Idem: Miniwykłady o maxisprawach. Kra­

ków, Wydawnictwo „Znak”, 2004, s. 33—34.

35 Zob. M. Ossowska: Wzór demokraty. Lublin, Instytut Wydawniczy „Daimo­

nion”, 1992, s. 23.

149 Wyznaczniki prawdomówności

tworzy już wspólnoty, lecz zbiorowość zdezorganizowaną. Eskalację kłamstwa można zatem uznać za objaw niepokojący w rozwoju de­

mokratycznego ładu społecznego, a ekspansję prawdy — za wskaźnik demokracji. Warto jednak pamiętać, że regulacje prawne i polityczne nie zbudują demokracji, jeśli nie będzie im towarzyszyć pozytywna przemiana etyczna i moralna jednostek oraz grup społecznych.