Absencja wyborcza a stabilność systemu politycznego

W myśl klasycznego założenia ogólnej teorii systemów każdy system jest ca-łością złożoną z elementów pozostających w stanie interakcji, powiązanych ze sobą w sposób pośredni lub bezpośredni²⁷. Podobnie można również postrzegać system polityczny. Jednak na powyższej, klasycznej prawidłowości, kończy się zasadniczo zgodność w jego postrzeganiu przez politologów. Już na etapie identy-fikacji elementów systemu politycznego różnice są na tyle znaczące, by możliwe było wyodrębnienie przynajmniej trzech orientacji badawczych: instytucjonalnej, strukturalno-funkcjonalnej oraz systemowej²⁸.

Instytucjonalne podejście, jak nazwa wskazuje, wiąże się z przyjęciem za główne elementy systemu politycznego instytucji i norm społecznych, a w konse-kwencji osób, grup i organizacji, jako podmiotów tworzących instytucje i wpływa-jących na normy społeczne.

W myśl podejścia strukturalno-funkcjonalnego system polityczny jest swo-istym procesem, kształtowanym przez takie elementy strukturalne, jak: „role, dzia-łania, wzajemne oddziaływanie, sposoby i wzorce zachowania jednostek i innych podmiotów stosunków społecznych”²⁹. Podejście systemowe, pokrótce, polega na dostrzeżeniu cybernetycznych prawidłowości w funkcjonowaniu systemu poli-tycznego. Pozwala na przyrównanie systemu politycznego do „czarnej skrzynki”, będącej metaforą wewnątrzsystemowej konwersji bodźców, napływających z oto-czenia poprzez wejścia do systemu, na reakcje wychodzące z niego. W ostatnim ujęciu zakłada się, iż źródłami napływających bodźców mogą być: społeczeństwa, elity polityczne i otoczenie międzynarodowe. Reakcje wychodzące z systemu mogą natomiast przyjmować postać ekstrakcji, regulacji, dystrybucji bądź symboli³⁰.

Najkorzystniejszą, z punktu widzenia niniejszych rozważań, wydaje się per-spektywa strukturalno-proceduralna. Wynika to m.in. z zarzutu niemożliwości precyzyjnej demarkacji granic systemu politycznego, postawionego koncepcji klasycznej. Zastanawiano się, czy wyborca jest uczestnikiem systemu, czy może pozostaje poza nim. W myśl koncepcji strukturalno-proceduralnej „system poli-tyczny stworzony jest z ról wypełnianych przez różne zawody, obywateli, wybor-ców […]”³¹. Jest więc oczywistym, iż koncepcja reprezentowana przez Almonda

27 A. Antoszewski, System polityczny jako kategoria analizy politologicznej, w: Studia z teorii polityki, t. I, s. 75.

28 K.A. Wojtaszczyk, Systemy polityczne, w: Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, s. 359, 360.

29 Ibidem.

30 Ibidem.

31 g.A. Almond, Development Approach to Political Systems, „World Politics” 1965, nr 2, s. 188, za: ibidem.

pozwala na umieszczenie wyborcy wewnątrz systemu politycznego w takim za-kresie, w jakim jednostka wypełnia przynależną jej funkcję wyborczą. Idąc dalej, M. Crozier i E. Friedberg zarzucają ujęciu cybernetycznemu, iż obarczone jest wi-zją systemu centralnie sterowanego, reagującego na bodźce w sposób bezpośredni, co nie przystaje do realiów systemu politycznego. Ujęcie strukturalno-procedural-ne wydaje się odporstrukturalno-procedural-ne na te zarzuty, bowiem przyjmuje wielopłaszczyznowość systemu politycznego, wynikającą z nakładania i przenikania się różnych ról poli-tycznych, pełnionych przez różnorodne podmioty.

Bardzo istotną zaletą wybranego ujęcia jest możliwość postrzegania wyborcy jako uczestnika systemu. Nie chodzi jednak o tworzenie fikcji – wyborca nie jest bytem samodzielnym, ale opartym na osobie, podobnie jak podstawą elektoratu jest społeczeństwo. Jednostka i społeczeństwo z kolei, jeżeli wyabstrahować je od politycznych ról, nie są uczestnikami systemu politycznego, ale jego otoczeniem.

Dopiero przyjęcie takowych ról, przykładowo – transformacja jednostki w wybor-cę czy społeczeństwa w elektorat – tworzy pomost między nimi a systemem poli-tycznym. System wyborczy, biorąc pod uwagę pełnione przezeń funkcje, można nazwać granicznym i jednocześnie kluczowym podsystemem demokracji, dzięki niemu następuje bowiem wzmiankowana wyżej transformacja, ale także dzięki niemu interesy społeczeństwa wyrażane są w formie naturalnej dla demokratycz-nego systemu.

Podstawowym celem demokracji, jak i każdego innego systemu, jest prze-trwanie.

W myśl klasycznej teorii systemów wyrazem tego jest dążenie, poprzez sa-moregulację, do homeostazy, czyli stanu równowagi wewnątrzsystemowej, ale również równowagi w stosunkach z otoczeniem³². Koncepcja homeostazy systemu politycznego wywołuje jednak pewne kontrowersje, głównie ze względu na uży-cie w niej niezbyt jasnego i raczej niewymiernego pojęcia równowagi. W ramach konstruktywnej krytyki zaproponowano wprowadzenie na miejsce homeostazy pojęcia stabilności systemu.

Najogólniej rzecz ujmując, system jest stabilny dopóty, dopóki realizuje swe podstawowe funkcje, adaptując się dla ich zachowania nawet w przypadku zda-rzeń niespodziewanych i utrzymując sprzężenie zwrotne z otoczeniem. Przeniesie-nie kategorii stabilności na grunt systemu politycznego zaowocowało powstaPrzeniesie-niem dość zróżnicowanych koncepcji. W dość prosty sposób rzecz ujął P. Braud, twier-dząc, iż „system polityczny może przetrwać jedynie na skutek obawy, którą wywo-łuje, oraz dzięki akceptacji, którą potrafi uzyskać”³³. Zdaniem Seymoura Martina lipseta miarę stabilności systemu politycznego tworzą: jego sprawność, poziom

32 A. Antoszewski, System polityczny jako kategoria analizy politologicznej, w: Studia z teorii polityki, t. I, s. 83.

33 P. Braud, Rozkosze demokracji, Warszawa 1995, s. 9, za: l. Sobkowiak, Legitymizacja poli-tyczna, w: Studia z teorii polityki, t. II, s. 150.

rozwoju gospodarczego oraz legitymacja³⁴. Odnośnie do stabilności demokracji uznaje się natomiast, iż wyraża się ona „zdolnością do utrzymania demokratyczne-go systemu politycznedemokratyczne-go, porządku obywatelskiedemokratyczne-go, legitymacji i efektywności”³⁵. Takie ujęcie problemu pozwala na analizę poszczególnych składowych zjawiska, które zdają się bardziej wymierne aniżeli homeostaza. Możliwe jest więc, tu przy-najmniej teoretyczne, rozważenie wpływu obniżonej frekwencji wyborczej na ko-lejne aspekty stabilności demokracji.

Zdolność pierwsza, dotycząca zapewnienia trwania demokratycznego ładu, rozumiana może być po rozwinięciu jako „instytucjonalizacja praw i obowiązków i mechanizmów gwarantujących polityczny wpływ obywateli”³⁶. W tym aspekcie do zachwiania stabilności demokracji mogą prowadzić wszelkie niedoskonałości systemu, skutkujące niemożnością partycypacji w wyborach osób uprawnionych i skłonnych w nich uczestniczyć. Jeżeli więc stanowione prawo, wbrew zinsty-tucjonalizowanym wcześniej zasadom demokratycznym i w oparciu o niedemo-kratyczne przesłanki, utrudnia bądź uniemożliwia pewnym osobom czy grupom równoprawne uczestniczenie w wyborach, to stawia ono pod znakiem zapytania stabilność systemu demokratycznego. Podobnie w przypadku mechanizmów wy-borczych, których niewydolność, mimo wszelakich instytucjonalnych i prawnych gwarancji, może części elektoratu utrudnić bądź uniemożliwić partycypację w wy-borach. Dość wyrazistym przykładem dysfunkcjonalnego mechanizmu głosowania była sytuacja zaistniała w Polsce w czasie wyborów parlamentarnych 21 paździer-nika 2007, kiedy to w kilku lokalach wyborczych zabrakło kart do głosowania, na dowiezienie których wyborcy musieli czekać nawet do dwóch godzin. Mimo iż w świetle prawa przedłużenie wyborów ze względów logistycznych jest dopusz-czalne, to przecież dość wysokie jest prawdopodobieństwo rezygnacji z głosowa-nia części osób, które musiały oczekiwać na karty. Oczywiście we wspomgłosowa-nianych wyborach skala zjawiska była niewielka i nie oznaczała rozchwiania demokracji z powodu dysfunkcji mechanizmu wyborczego, jednak ilustruje tezę o możliwej utracie stabilności systemu demokratycznego w przypadku problemów z podsta-wami funkcjonowania mechanizmu wyborczego na szerszą skalę.

Drugi aspekt stabilności demokracji, jakim jest zdolność do utrzymania po-rządku obywatelskiego, wyraża się m.in. trwałością zachowań wyborczych³⁷. Za stabilną demokrację uznać można więc system, w którym relatywnie stały jest

34 S.M. lipset, Homo politicus. Społeczne..., rozdz. 3, za: l. Sobkowiak, Legitymizacja polityczna, w: Studia z teorii polityki, t. II, s. 150.

35 A. lijphart, Democracy in Plural Societies: Comparative Exploration, Yale University Press, New Haven 1977, s. 4, za: A. Antoszewski, System polityczny jako kategoria analizy politologicznej, w: Studia z teorii polityki, t. I, s. 83.

36 J. lane, S. Ersson, Politics and Society in Western Europe, Sage, london 1987, rozdz. IX, za: ibidem.

37 Ibidem.

poziom frekwencji, ale także preferencje wyrażane w czasie kolejnych wyborów nie podlegają radykalnym zmianom. W polskich warunkach okresu potransforma-cyjnego dominuje raczej zmienność zachowań wyborczych w aspekcie preferencji – mówi się wręcz o „sinusoidzie poparcia”. Jak zauważa Radosław Markowski,

„nasze wskaźniki «globalnej» chwiejności zbliżają się [...] do najbardziej nie-stabilnych systemów Ameryki Łacińskiej, okresu postautorytarnego”³⁸. Kolejne wybory parlamentarne tezę Markowskiego potwierdzają. Jednakże samo zjawi-sko partycypacji w wyborach, jeśli wierzyć deklaracjom respondentów PgSW, cechuje względna trwałość³⁹. Empiryczne dane, dotyczące trwałości partycypa-cji wyborczej w latach 1989–1997, przedstawia tabela 5. Istnienie zauważalnego podziału na obywateli często partycypujących w wyborach i zwykle unikających uczestniczenia świadczy o stabilizacji systemu demokratycznego przynajmniej na poziomie aktywnego elektoratu, który mimo chwiejnych preferencji partyjnych tworzy dość spójny zbiór w ramach szeroko pojętego ludu. Nadmienić również warto, iż powyższa obserwacja wpisuje się w rozważania o tym, że współczesna demokracja należy do osób mogących i chcących ją kształtować, niekoniecznie zaś do ogółu posiadających prawa obywatelskie.

Pozostałe dwa aspekty stabilności demokracji, a więc legitymizacja i efek-tywność, są prawdopodobnie powiązane relacją zależności. Pojęcie legitymizacji, a także jej związki z absencją wyborczą, zostały już omówione. Pozostaje zatem, jeszcze przed prezentacją wspomnianej relacji zależności, przybliżyć kwestię efektywności systemu politycznego.

Tabela 1. Stabilność uczestnictwa wyborczego (współczynniki korelacji Persona między uczestnictwem w kolejnych głosowaniach)

Zmienne 1989 1990 – I tura 1990

– II tura 1991 1993 1995 – I tura 1995

– II tura Referendum konstytucyjne 1997 1989 1,00 0,655^** 0,573^** 0,721^** 0,617^** 0,480^** 0,411^** 0,432^** 0,388^**

1990 – I tura 0,655^** 1,00 0,776^** 0,698^** 0,583^** 0,532^** 0,467^** 0,403^** 0,367^**

1990 – II tura 0,573^** 0,776^** 1,00 0,611^** 0,528^** 0,455^** 0,476^** 0,347^** 0,362^**

1991 0,721^** 0,698^** 0,611^** 1,00 0,739^* 0,497^** 0,462^** 0,504^** 0,457^**

1993 0,617^** 0,583^** 0,528^** 0,739^** 1,00 0,501^** 0,472^** 0,548^** 0,462^**

38 R. Markowski, Polski system partyjny po wyborach 2001 roku, w: Przyszłość polskiej sceny politycznej po wyborach 2001 roku, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002, s. 31.

39 M. Cześnik, Partycypacja wyborcza w Polsce 1991–2001, w: System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń, red. R. Markowski, Instytut Studiów Politycznych PAN – Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa 2002, s. 53.

1995 – I tura 0,480^** 0,532^** 0,455^** 0,497^** 0,501^** 1,00 0,683^** 0,417^** 0,375^**

1995 – II tura 0,411^** 0,467^** 0,476^** 0,462^** 0,472^** 0,683^** 1,00 0,434^** 0,437^**

Referendum

konstytucyjne 0,432^** 0,403^** 0,347^** 0,504^** 0,548^** 0,417^** 0,434^** 1,00 0,486^**

1997 0,388^** 0,367^** 0,362^** 0,457^** 0,462^** 0,375^** 0,437^** 0,486^** 1,00

* p<0,05

** p<0,01

Źródło: PgSW, za: M. Cześnik, Partycypacja wyborcza w Polsce 1991–2001, w: System par-tyjny i zachowania wyborcze. Dekada, s. 54.

W literaturze politologicznej obok terminu efektywności systemu stosowa-ne są również, niekiedy zamiennie, pojęcia bliskoznaczstosowa-ne, jak skuteczność czy sprawność systemu⁴⁰. Biorąc pod uwagę dawno już przeprowadzoną demarkację granic tych pojęć, wydawać by się mogło, iż ich zamienne stosowanie jest wyni-kiem pewnej niekonsekwencji⁴¹. Tymczasem próba odczytania intencji stosowa-nia owych zamienników prowadzi do wniosku, że w idealnym kształcie czwarty aspekt stabilności polega na połączeniu skuteczności, efektywności oraz spraw-ności systemu politycznego. Idzie więc o to, aby system nie tylko odznaczał się wysokim odsetkiem realizacji stawianych mu celów, ale także korzystnym sto-sunkiem nakładów i korzyści wynikających z ich osiągnięcia, co składa się na ogólnie pojętą wartość praktyczną jego funkcjonowania. Najczęściej analizowany jest wymiar ekonomiczny sprawności systemu, co wcale nie zamyka drogi do szer-szego jej pojmowania. Absencja wyborcza dwojako może zagrozić postrzeganej sprawności demokracji. Po pierwsze, w określonych przypadkach może przełożyć się na nieważność wyborów, utrudniając tym samym dany proces decyzyjny, jak w przypadku referendum lokalnego⁴². Przykładowo, za nieważne ze względu na frekwencję uznane zostało, dość kontrowersyjne zresztą, referendum z dn. 20 maja 2007 roku w sprawie przebiegu obwodnicy Augustowa przez dolinę rzeki Rospudy, w którym udział wzięło 21,56% uprawnionych do głosowania. W takim wypad-ku absencja wyborcza nie tylko uniemożliwia podjęcie wiążącej decyzji w drodze

40 Zob. W. Sokół, Legitymizacja polityczna, w: Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, s. 230-231.

41 Zob. T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1969.

42 Referendum lokalne jest ważne, jeżeli wzięło w nim udział min. 30% uprawnionych, zaś w przypadku referendum odwołującego organ samorządu terytorialnego pochodzący z wyborów bezpośrednich – jeżeli wzięło w nim udział przynajmniej 60% liczby wcześniej biorących udział w wyborze tego organu. (zob. ustawa z dn. 15 września 2000 r. o referendum lokalnym z późn. zm., Dz.U. nr 175, poz. 1457 z 2007 r.).

wyborów, ale także skutkuje zmarnowaniem nakładów niezbędnych dla ich orga-nizacji, czego następstwem jest spadek efektywności systemu demokratycznego, obarczonego wysokim wskaźnikiem absencji. Dość wspomnieć, iż organizacja wspomnianego, nieważnego referendum kosztowała 1,6 miliona złotych⁴³.

Tabela 2. Relacja między sprawnością a legitymacją

legitymacja Skuteczność (sprawność)

niska wysoka

Wysoka stabilność stabilność

Niska niestabilność stabilność

Źródło: W. Sokół, Legitymizacja polityczna, w: Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, s. 231.

Popularne dziś ujęcie wpływu na stabilność systemu dwóch zmiennych, legi-tymacji i sprawności (efektywności, skuteczności), zaproponowane zostało przez S.M. lipseta. Jego ilustrację graficzną przedstawiono powyżej na rysunku 3. Kon-sekwencją podejścia lipseta jest uznanie, iż z jednej strony wysoki poziom legi-tymacji dostarcza „rezerwy rozszerzonego poparcia” mogącej w krótkim okresie zniwelować wpływ obniżonej sprawności systemu, z drugiej zaś strony wysoka sprawność funkcjonowania systemu może go legitymizować w oczach społeczeń-stwa (tzw. legitymacja pragmatyczna – „test osiągnięć”)⁴⁴. Idzie więc o pewnego rodzaju wymienność owych zmiennych względem stabilności demokracji, z prze-wagą po stronie legitymacji, bowiem jest ona dla stabilności niezbędna w dłuż-szym okresie, a przy tym uzyskana może być drogą usprawniania systemu. Nie można więc zapominać o istnieniu specyficznych relacji zachodzących pomiędzy owymi zmiennymi. „Zdaniem S. Finkela tezy, iż legitymacja i sprawność systemu są względnie niezależne i że oceny sprawności mają niewielkie konsekwencje dla legitymacji, są niesłuszne. Według niego skuteczność systemu wywiera wpływ na legitymację, co też autor poświadcza stosownymi analizami empirycznymi”⁴⁵. Idąc tym tropem, sprawna organizacja wyborów, jak najbardziej ułatwiająca do-stęp do urny szerokim rzeszom wyborców, a przy tym dająca poczucie doniosłości głosowania, jest w stanie przekonać społeczeństwo do systemu o słabej legity-macji wyjściowej. Społeczeństwo wysoką frekwencją uprawomocni system i jego

43 1,6 mln zł za nieważne referendum, PAP-APTN, doi: 03.08.2007, http://www.tvn24.pl/0,1516762,wiadomosc.html, doi: 02.11.2007.

44 W. Sokół, Legitymizacja polityczna, w: Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, s. 230-231.

45 Ibidem.

instytucje. To dość oczywiste stwierdzenie w kręgach doceniających Dahlowską wizję poliarchii wykorzystane zostało również przez elity rządzące demokracjami fasadowymi, nieznoszącymi przecież absencji. Wydaje się przy tym, że w kontek-ście absencji wyborczej istotnym jest wpływ legitymacji na sprawność demokra-cji. Przykładowo, brak akceptacji dla systemu przekładać się może na rezygnację z partycypacji w nim, czyli m.in. absencję w wyborach, uznaną wcześniej za po-tencjalnie obniżającą sprawność demokracji. Jakkolwiek powyższa teza wydaje się prawdopodobna, to jednak trudno o empiryczne jej potwierdzenie, przynaj-mniej ze względu na niejasne miary operacjonalizacji kategorii sprawności demo-kracji. Możliwe jest natomiast zbadanie odczuć społecznych co do podstawowego przejawu demokracji, jakim są wybory, i powiązanie ich z partycypacją wyborczą respondentów.