Pojęcie „podzielonego” głosowania

Zgodnie z koncepcją Matthew S. Shugarta oraz Martina P. Wattenberga mieszane systemy wyborcze stanowią podzbiór szerszej kategorii, jaką są złożone systemy

wyborcze (multiple-tier electoral systems). Dany system wyborczy możemy okre-ślić mianem złożonego, jeżeli do dystrybucji mandatów wykorzystuje on dwa lub też większą liczbę zachodzących na siebie układów (poziomów) okręgów wybor-czych, w ramach których każdy wyborca może oddać jeden bądź większą liczbę głosów, które następnie wykorzystywane są w dystrybucji mandatów w więcej niż jednej części tegoż systemu¹. W związku z powyższym mieszany system wyborczy będziemy definiować jako wariant złożonego systemu wyborczego, który cechu-je specyficzna klauzula powodująca, że dystrybucja części mandatów następucechu-je

„imiennie” (nominally), w oparciu o zasadę większości, zaś podział pozostałych miejsc następuje pomiędzy poszczególnymi listami wyborczymi (lists) z wyko-rzystaniem zasady proporcjonalności².

Pamiętać jednak należy, iż mieszane systemy wyborcze nie stanowią jednolitej kategorii, lecz wręcz przeciwnie – charakteryzują się niezwykłą złożonością oraz różnorodnością, które w nauce usiłuje się uporządkować m.in. za pomocą takich kryteriów, jak: stosunek miejsc obsadzanych w części większościowej i proporcjo-nalnej systemu bądź reguła rozstrzygania przyjęta w obu częściach systemu. Nie zagłębiając się w klasyfikacyjne spory, co dalece wykraczałoby poza ramy tema-tyczne tej pracy, przedstawię klasyfikację najbardziej użyteczną z punktu widzenia niniejszego artykułu – klasyfikację której kryterium stanowi relacja zachodząca

1Jako przykład złożonego systemu wyborczego wskazać można system wyborczy do Rady Narodowej Austrii, w ramach którego funkcjonują trzy układy (poziomy) okrę-gów wyborczych, w których dokonywana jest dystrybucja mandatów: 43 okręgi pierwsze-go rzędu („regiony”), 9 okręgów drugiepierwsze-go rzędu (kraje związkowe), 1 okręg trzeciepierwsze-go rzę-du, którym jest cały kraj. Patrz szerzej: B. Naleziński, Wybory parlamentarne do Parlamentu Republiki Austrii, w: Prawo wyborcze do parlamentu w wybranych państwach europejskich, red. S. grabowska, K. Składkowski, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 2006, s. 63-79. Podobnie do kategorii złożonych systemów wyborczych można zaliczyć systemy wykorzystywane do wyłaniania parlamentów Danii, Norwegii i Szwecji, gdzie dystrybucja mandatów odbywa się zarówno na po-ziomie poszczególnych okręgów wyborczych, jak również na popo-ziomie całego kraju. Por. M. grzy-bowski, Systemy konstytucyjne państw skandynawskich, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998, s. 45-57. W warunkach polskich system wyborczy wykorzystany do wyłonienia w czerwcu 1989 r.

tzw. sejmu kontraktowego również można zaliczyć do kategorii złożonych systemów wyborczych.

Ordynacja wyborcza z 7 kwietnia 1989 r. dzieliła bowiem mandaty sejmowe na zarezerwowane dla koalicji komunistycznej (65% spośród 425) oraz obsadzane w wolnych wyborach (35% spośród 425).

Dystrybucja pozostałych 35 mandatów odbywała się natomiast w ramach tzw. listy krajowej. Konse-kwencją przyjęcia powyższego podziału było poddanie wyborcom pod głosowanie 3 list wyborczych.

Z kolei ze względu na fakt dokonywania dystrybucji 69 mandatów z listy krajowej za złożony sys-tem wyborczy można również uznać syssys-tem wyborczy do sejmu RP z lat 1991, 1993 oraz 1997. Por.

A. Antoszewski, Ewolucja systemu wyborczego do Sejmu, w: Demokratyzacja w III Rzeczpospoli-tej, red. A. Antoszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 51-72 oraz M.M. Kamiński, Czy partie korzystają na manipulacjach systemem wyborczym? Ordynacje wybor-cze i herestetyka w Polsce w latach 1989–1993, „Studia Socjologiczne”, 2002, nr 2.

2 M.S. Shugart, M.P. Wattenberg, Mixed-Member Electoral Systems: a Definition and Typology, w: Mixed-Member Electoral Systems. The Best of Both Worlds?, red. M.S. Shugart, M.P. Wattenberg, Oxford University Press 2005, s. 10 i n.

pomiędzy częścią większościową oraz proporcjonalną systemu. W zależności od tego, czy dystrybucja mandatów w jednej części wpływa na dystrybucję manda-tów w drugiej, możemy wyróżnić następujące mieszane systemy wyborcze:

a) kompensacyjne (Mixed-Member Proportional [MMP]) – w których funk-cjonuje mechanizm kompensacyjny, mający na celu skorygowanie znie-kształceń proporcjonalności wywołanych wykorzystaniem zasady więk-szości (względnej bądź bezwzględnej) w segmencie więkwięk-szościowym.

W związku z funkcjonowaniem mechanizmu kompensacyjnego ostateczny rezultat osiągnięty przez dane ugrupowanie jest wypadkową poparcia uzy-skanego w obu częściach systemu wyborczego, np. Republika Federalna Niemiec, Nowa Zelandia;

b) paralelne (Mixed-Member Majoritarian [MMM]) – w których dystrybucja mandatów w części większościowej oraz proporcjonalnej przebiega nie-zależnie, a poziom poparcia uzyskany w jednej części systemu wyborcze-go nie ma wpływu na liczbę mandatów uzyskiwanych przez ugrupowanie w drugiej, np. Rosja, Japonia, Republika Korei³.

Mieszane systemy wyborcze możemy zatem określić jako unikalną kombina-cję elementów charakterystycznych dla większościowych oraz proporcjonalnych systemów wyborczych, która umożliwia wyborcy zarówno wyrażenie poparcia dla listy wyborczej najbardziej przezeń preferowanego ugrupowania (w części proporcjonalnej), jak i oddanie głosu na kandydata będącego jego pierwszą pre-ferencją w części większościowej systemu. W tym miejscu należy zauważyć, iż kandydat popierany przez wyborcę nie musi być w żaden sposób związany z ugru-powaniem, które zgłosiło swoją listę do rywalizacji o mandaty w części proporcjo-nalnej. Przyjmując za kryterium podziału sposób, w jaki wyborca głosuje w obu częściach mieszanego systemu wyborczego, możemy wyróżnić:

a) wyborców oddających głos w „spójny” sposób (tzw. straight voters) – oso-by popierające w części większościowej kandydata, który jest w jakiś spo-sób związany (członkostwo, poparcie) z ugrupowaniem, na które zagłoso-wały w części proporcjonalnej;

b) wyborców oddających „podzielony” głos (tzw. split ticket voters) – oso-by, decydujące się „podzielić” swój głos pomiędzy listę ugrupowania oraz kandydata, który w żaden sposób nie jest z nim związany.

Powyższy podział może pretendować do miana podmiotowej definicji „po-dzielonego” głosowania. Natomiast w ujęciu przedmiotowym z „podzielonym”

głosem mamy do czynienia w sytuacji, gdy wyborca w proporcjonalnej części sys-temu udziela poparcia jednej z list partyjnych, podczas gdy w głosowaniu

więk-3 Patrz szerzej: F.C. Thames, M.S. Edward, Differentiating Mixed-Member Electoral Systems.

Mixed-Member Majoritarian and Mixed Member Proportional Systems and Government Expendi-tures, „Comparative Political Studies”, 2006, Vol. XX, No. X.

szościowym oddaje swój głos na kandydata ugrupowania innego niż to, którego listę poparł w głosowaniu proporcjonalnym⁴.

Pamiętać należy, że „podzielone” głosowanie nie jest zjawiskiem charaktery-stycznym jedynie dla mieszanych systemów wyborczych. Pojęcie „podzielonego”

głosu zostało zapożyczone z amerykańskiej praktyki wyborczej, gdzie oznacza ono różne zachowanie się wyborców przy wyborach do różnych organów (krajowych:

prezydent, senat, Kongres, stanowych bądź lokalnych) tego samego dnia i za po-mocą jednej karty do głosowania⁵. „Dzielenie” głosu w mieszanych systemach wyborczych, jak również w sytuacji jednoczesnego wyboru przedstawicieli do róż-nych organów władzy, znajdujących się jednak na tym samym szczeblu, określa się mianem „horyzontalnego podziału” głosu⁶. W literaturze pojawia się coraz więcej badań dotyczących innego rodzaju „dzielenia głosu”, określanego mianem „wer-tykalnego”, które tym różni się od „horyzontalnego”, że wyborca dzieli swój głos pomiędzy dwa (lub więcej) ugrupowania, które rywalizują o mandaty w organizo-wanych równolegle wyborach do organów znajdujących się na różnych szczeblach władzy (np. podział głosu w organizowanych w tym samym czasie wyborach do przedstawicielstw narodowych, regionalnych bądź europejskich)⁷.