Adolescencja jako etap między dzieciństwem a dorosłością

Łacińskie słowo adolescentia oznacza wiek młodzieńczy, młodość, okres przygotowania się do dorosłego życia, wzrastanie ku dojrzałości. Adolescent (łac. adolescens) to dorastający młodzieniec. Defi niując pojęcie młodzieży, można zauważyć, że termin ten wiąże się z kryterium wiekowym, a także kryterium społecznym (Wrzesień, 2003). Wielu badaczy proponuje różne granice wieku, w zależności od faz adolescencji (np. Erikson, Przetacznik--Gierowska i  inni). Kryterium wiekowe budzi zastrzeżenia, gdyż w nauce można spotkać określenie dwudziestopięcioletniego studenta – młodzieżą, a dwudziestolatka, który ukończył edukację i podjął pracę zarobkową, nazywa się dorosłym. Uznaje się bowiem, że czas rozpoczęcia młodzieńczego

etapu wyznacza dojrzewanie płciowe, a oznaką wyjścia z tej grupy jest za-łożenie rodziny lub podjęcie pracy zarobkowej. Ryszard Borowski, Grażyna Krzyminiecka i Krystyna Szafraniec (1991, s. 14) uważają, że te dwie cechy są niezbędne, aby uznać jednostkę za człowieka dorosłego – jest to podjęcie pra-cy zarobkowej (zdolność samodzielnego utrzymania się) bądź podejmowanie działań ponadosobistych.

Barbara Hajduk (2000, s. 45) podaje, że w opracowaniach naukowych defi -niujących pojęcie młodzież, najczęściej opisuje się je w trzech różnych aspek-tach: kategorii społecznej, wielkiej grupy społecznej i kategorii „pokolenia”.

Młodzież jako kategoria społeczna jest zbiorowością wyodrębnioną na podsta-wie podsta-wieku, „jest to określona liczba ludzi w danym społeczeństpodsta-wie w podsta-wieku od 15, 16 lat do 30 lat (wg kryteriów ONZ), charakteryzująca się uzależnieniem materialnym i ograniczoną możliwością samostanowienia” (za: Hajduk, 2000, s. 45). Młodzież jako grupa społeczna w koncepcji F.H. Tenbrucka (tamże, s. 47) powiązana jest w różnoraki sposób wspólnotą świadomości, jednolitością tworzących ją i oddziałujących na nią społecznych sił i warunków. Młodzież zaś jako kategoria pokolenia

to przede wszystkim grupa ludzi o pewnych wspólnych postawach i wspólnej hierar-chii wartości. Te postawy i hierarchie wartości przypisuje się wspólnym, doniosłym doświadczeniom, które przyczyniać się miały do takiego, a nie innego ukształtowania osobowości (za: Hajduk, 2000, s. 48).

Najogólniej można powiedzieć, że „młodzież” to grupa składająca się z osób znajdujących się w wieku, który oddziela okres dzieciństwa od doros-łości. W naukach społecznych powszechnie przyjęto, że okres młodzieńczy trwa od zakończenia dzieciństwa do uzyskania dorosłości społecznej.

Bardzo często defi nicje młodzieży wychodzą z założeń biologicznych. Jak słusznie podkreśla Eugeniusz Moczuk (2003), młodzież jest to kategoria osób o charakterze demografi cznym, precyzyjnie ustalonym w danym społeczeń-stwie. W  większości analiz o przynależności do grupy młodzieży decyduje wiek, czyli kryterium biologiczne. W konsekwencji powoduje to, że przyna-leżność do tej grupy jest nietrwała. Jednak, jak już wspomniano, bardzo trud-no określić, w którym momencie przestaje się należeć do tej grupy. Czy jest to wiek 19, 25 czy może 29 lat? Precyzując defi nicję młodzieży, należy zatem uwzględnić kolejne kryterium, jakim jest dojrzałość psychiczna i społeczna.

W niniejszej pracy bez wątpienia badane osoby spełniają wszystkie kryteria włączenia ich do kategorii młodzieży (zarówno kryterium wiekowe, jak i kry-terium społeczne).

Ze względu na indywidualne zróżnicowanie, trudno jest wskazać jedno-znacznie granicę wiekową rozpoczynającą okres adolescencji. Przyjmuje się, że początek okresu dorastania wyznaczają zmiany anatomiczno-fi

zjologicz-ne. Sygnalizują one rozpoczęcie biologicznej fazy dorastania, nazywanej fazą pokwitania. Kończy się ona osiągnięciem dojrzałości biologicznej. Druga faza dojrzewania wyznacza zmiany w sferze psychicznej. Zakończenie tej fazy wiąże się ze zdolnością do decydowania o sobie, odkryciem sensu życia oraz odnalezieniem własnej tożsamości (Kielar-Turska, 2006).

Jak wskazałam, charakterystyczne dla tego etapu są liczne, radykalne, czę-sto bardzo burzliwe zmiany fi zyczne, fi zjologiczne i umysłowe, przyczyniają-ce się do przekształprzyczyniają-cenia w osobę dorosłą. Bee (2004) określa je jako Sturm and Drang (czas burzy i naporu). Podkreśla ona siłę procesów, jakie zachodzą w młodym, dojrzewającym organizmie: „Dojrzewanie nie jest jakąś szcze-gólną funkcją fi zjologiczną, lecz stanowi aktualizację ogólnego programu rozwoju aktywności organizmu” (Przetacznik-Gierowska, 2004). Od strony biologicznej organizm zmienia się w zakresie długości i ciężaru ciała oraz całej budowy anatomicznej (skok pokwitania) (Obuchowska, 2005). W ciągu kilku lat zachodzi w organizmie bardzo duża metamorfoza.

Michael Windle i Alex W. Mason (2004) podkreślają, że okres dorastania jest tym etapem w życiu człowieka, który charakteryzuje się „przejściami” po-między licznymi dziedzinami rozwoju. Procesy zachodzące w dojrzewającym organizmie nie ograniczają się tylko do rozwoju biologicznego (płciowego).

Występują również w strukturach i zjawiskach psychicznych. Dorastający dąży do uświadomienia i oceny zarówno swoich fi zycznych, jak i umysło-wych cech. Próbuje określić obraz własnej osoby, a także swój stosunek do innych (Niebrzydowski, 1976).

Dostrzeganie zmian przez adolescentów w ich wyglądzie i czynnościach ciała wpływa na ich obraz własnej osoby oraz na związane z nim emocje (Obuchowska, 2005, s. 170). Należy tu podkreślić, że dostrzegane we włas-nym wyglądzie i czynnościach ciała zmiany wpływają na obraz własnej oso-by. Zmieniający się obraz samego siebie dotyczący cech fi zycznych („ja-cie-lesne”) zderza się z wyidealizowanymi normami odnoszącymi się do wyglądu i sprawności („ja-idealne”). Młody człowiek porównuje się z  kreowanymi przez środki masowego przekazu wzorami sylwetki i zazwyczaj wypada ne-gatywnie (tamże). Adolescenci, którzy postrzegają siebie jako fi zycznie od-miennych od stereotypu kulturowego, mają wyraźnie obniżoną samoocenę (za: Obuchowska, 2005, s. 171). Na postrzeganie swojego ciała wpływają nie tylko zmiany, jakie zachodzą podczas dorastania, ale także ukształtowane w dzieciństwie przekonanie o własnej atrakcyjności i poczucie własnej war-tości. Oba te czynniki decydują o  subiektywnej ocenie własnego wyglądu (tamże).

Dorastanie to niewątpliwie próba odpowiedzi na pytania: kim jestem?, kim mogę być?, kim chcę być?. To okres odkrywania własnej tożsamości.

Młody człowiek wchodzi w świat dorosłych i poszukuje w nim własnego

miejsca. Erikson (2000) podkreśla, że młodzież w okresie dorastania stara się zapewnić sobie poczucie ciągłości i podobieństwa, które będzie obejmowa-ło wszystkie dotychczasowe zmiany, a w sposób szczególny próbuje określić swoją tożsamość. Okres dorastania to także czas odnajdywania sensu świata i sensu własnego życia. Młodzież ma pewne potrzeby wieku młodzieńcze-go: bezpieczeństwa, miłości, szacunku, poczucia sukcesu. Jeśli owe potrzeby będą zaspokajane, to w przyszłości jednostka będzie zdolna do podejmowa-nia danych ról społecznych i prawidłowego ich wypełpodejmowa-niapodejmowa-nia.

Często w literaturze przedmiotu ujmuje się czas dorastania jako okres po-między dzieciństwem a dorosłością (Brzezińska, 2000; Bee, 2004; Erikson, 2004), a sam Erikson (2004, s. 107) nazywa go moratorium psychospołecz-nym – „zawieszeniem pomiędzy dzieciństwem a wiekiem dorosłym”. Jak twierdzi Erikson (2000, s. 274):

(…) umysł młodego, dorastającego człowieka jest zasadniczo umysłem znajdującym się w moratorium, to jest w psychospołecznej fazie pomiędzy dzieciństwem a do-rosłością oraz między moralnością przyswojoną przez dziecko a etyką, jaką posiada osoba dorosła. Jest to umysł ideologiczny – w istocie rzeczy ideologiczne poglądy społeczeństwa, które najklarowniej przemawiają do nastolatka pragnącego afi rmacji ze strony rówieśników i utwierdzania przez rytuały, wyznania i programy, które jed-nocześnie określają, co jest złe, co niesamowite, a co wrogie. W poszukiwaniu wartoś-ci społecznych decydujących o tożsamośwartoś-ci młodego człowieka staje więc w obliczu problemów ideologii i arystokracji (…) w ramach określonego obrazu świata.

Moratorium to zaprogramowane opóźnienie, wpisane we wrodzone sche-maty rozwoju, w status społeczny i zwyczaje kulturowe (Brzezińska, 2000, s.  254). Podstawową funkcją moratorium jest umożliwienie wchodzącej w dorosłość jednostce praktycznej konfrontacji wiedzy i przekonań dotyczą-cych świata i ulokowania jej samej w otaczającej rzeczywistości (Sińczuch, 2002, s. 70). W czasie moratorium jednostka powinna dokonać wyboru ide-ałów, które są jej bliskie, i odrzucić te, których nie akceptuje. Dorastający po-szukuje idei i ludzi, którym mógłby zaufać i wobec których sam byłby godny zaufania. Ten proces obrazuje próby funkcjonowania w różnych rolach i po-szukiwanie tej, w której adolescent jest najbardziej efektywny (Brzezińska, 2000, s. 255). Moratorium dotyczy opóźnienia czasowego wobec podjęcia dorosłych zobowiązań i daje możliwość eksperymentowania w różnych dzie-dzinach życia społecznego (Szczukiewicz, 1998, s. 59).

Według Eriksona (2000, s. 274) to właśnie w okresie moratorium odbywa się integracja tożsamości. W okresie tym wyodrębnia się dwa etapy. Pierw-szy to budowanie tożsamości, osobowości, kształtowania konwencjonalnego modelu osądu moralnego. W rezultacie następuje zmiana w psychice i in-dywidualnym systemie poznawczym jednostki. Drugi, późniejszy etap mo-ratorium, nazywany „postmodernistyczną młodością” czy

postadolescen-cją, to okres, w którym człowiek wkracza w przestrzeń społeczną, zdobywa doświadczenia wchodzenia w trwałe związki, podejmuje pracę zawodową, konfrontuje swoje plany życiowe z możliwością ich realizacji. Cechą charak-terystyczną tego okresu jest sytuacja stosunkowo szerokiej psychologicznej i społecznej autonomii młodego człowieka, przy jednoczesnym braku pełnej niezależności ekonomicznej (za: Sińczuch, 2002, s. 70–71).

W czasie dorastania pojawia się wiele trudności i sprzeczności. Należą do nich problemy związane z przejściem od naturalnej grupy odniesienia (ro-dziny) do grupy społecznej rówieśników, z dojrzewaniem seksualnym, po-szukiwaniem dróg życiowych czy odnowieniem się konfl iktów wszystkich poprzednich faz (Szczukiewicz, 1998).

Erikson (2004) zaznacza, że z okresem dorastania łączą się szczególne za-grożenia. Przede wszystkim należy do nich zamęt tożsamościowy i rozpro-szenie roli. Polegają one na przeciągającej się niemożności identyfi kacji z ja-kimś miejscem w społeczeństwie, zwłaszcza pod względem wyboru zawodu.

Szczególnym zagrożeniem jest też pozorne rozwiązanie kryzysu tożsamości poprzez przyjęcie tożsamości negatywnej, przeciwstawnej do norm obowią-zujących w danej kulturze. Należy podkreślić, że obraz kryzysu tej fazy może być bardzo różnorodny. Niektóre jednostki w czasie kryzysu mogą objawiać zachowania nerwicowe, przestępcze czy nawet psychotyczne, inne jednostki zaś będą go rozwiązywały przez uczestnictwo w ruchach społecznych i ideo-logicznych, przez zaaferowanie wiarą, polityką czy sztuką.

Bruce E. Compas (za: Bee, 2004 s. 338–339) i jego zespół zanalizowali możliwe drogi nastolatka. Ilustruje je Rysunek 4.

Początekokresu dorastania Koniec okresu dorastania Ścieżka 3

Dobre wzorce

Złe wzorce

Ścieżka 4 Ścieżka 2 Ścieżka 1 Ścieżka 5

Rysunek 4. Pięć ścieżek wiodących przez okres dorastania Źródło: Compas, Hinden, Gerhardt, za: H. Bee, 2004, s. 388.

Ścieżka 1. przedstawia drogę dorastania osoby, która doświadcza niewiel-kiej depresji, ciesząc się jednak dającą wsparcie przyjaźnią i dobrymi wynikami w nauce. Osoby te wychowywane są zazwyczaj w domach, w których panują prospołeczne wzorce. Ścieżka 2. opisuje stałe nieprzystosowanie. Grupę te stanowią zarówno te jednostki, których problemy zapoczątkowane zostały w dzieciństwie, jak i te osoby, które mają niskie poczucie własnej wartości i stosunkowo głęboką depresję. Pozostałe trzy ścieżki ilustrują zmiany, jakie zachodzą w okresie dorastania. Ścieżka 3. ukazuje zwrot z początkowo nie-korzystnego stanu. Najczęściej następuje to na skutek jakiegoś ważnego im-pulsu, np. zaangażowania nauczyciela czy jakiejś istotnej zmiany zachodzą-cej w życiu młodego człowieka. Ścieżka 4. to droga rozwoju osoby, która ma dobre wzorce i nic nie zapowiada problemów. Następuje jednak pogorszenie umiejętności działania. Owa utrata kompetencji czy umiejętności właściwe-go funkcjonowania może być spowodowana jakimś większym wstrząsem na poziomie rodziny. Zdarza się, że wywołuje go też jakiś czynnik biologiczny.

Ścieżkę 5. charakteryzuje stan przejściowego pogorszenia zachowania (próba podejmowania zachowań ryzykownych), nie jest jednak ona na trwałe wpi-sana we wzorce rozwojowe młodego człowieka (tamże).

Okres dorastania to również dążenie do niezależności. Przed jednost-ką stają nowe zadania, wymagania oraz konieczność opanowania nowych umiejętności związanych z ową niezależnością. Adolescencja to bardzo czę-sto okres buntu, który może się wyrażać w kontestacji społecznej, negowa-niu wartości świata dorosłych, łamanegowa-niu zasad. Dla wielu dorosłych czas ten postrzegany jest w kategoriach destrukcji. Jest czasem burzliwej aktywności, chaotycznych poszukiwań i wzniosłych, często nierealnych pragnień. Czas dojrzewania jest nie tylko trudny dla młodego człowieka, ale także dla jego rodziców. Jak podaje Bee (tamże), prawie 75% rodziców postrzega okres do-rastania jako najtrudniejszy etap wychowania, ponieważ tracą kontrolę nad swoimi dziećmi, a przez to wzrasta poziom lęku o ich bezpieczeństwo.

Czas dorastania charakteryzuje się przede wszystkim powstawaniem no-wych potrzeb oraz pojawieniem się silnych, często skrajnych emocji, które cały czas towarzyszą przekształceniom i rozwojowi osobowości, czynności poznawczych i intelektu (Frindt, 2005, s. 37).

Reasumując, należy zaznaczyć, że jednym z najważniejszych zadań w okre-sie adolescencji jest uformowanie dojrzałej tożsamości, która będzie pełnić bardzo istotną funkcję w przebiegu kolejnych etapów życia (Bardziejewska, 2005, s. 375). Erikson (za: Joniec-Bubula, 2000, s. 215) zaznacza, że koniec dorastania następuje wtedy, gdy pojawia się u jednostki zdolność „umysłowa i emocjonalna do akceptacji i  ofi arowania wierności”, jasność co do swojej tożsamości pomimo zmienności ról, a także etyczna orientacja działań od-wołująca się do uniwersalnego sensu wartości.

2.4. Zadania rozwojowe okresu dorastania – bunt