Zmienne i wskaźniki

Operacjonalizacja zmiennych to złożona procedura, wymagająca wiedzy w zakresie teorii danej zmiennej i teorii pomiaru (Brzeziński, 2005). Zmien-na zatem to „zbiór wartości, jakie może przyjmować dany obiekt w populacji, do której należy” (Rubacha, 2008, s. 42). Zmienne mogą być klasyfi kowane na podstawie różnych kryteriów (zob. Nowak, 2007; Rubacha, 2008). W wy-padku prezentowanych badań wybór owej klasyfi kacji jest konsekwencją stawianych w pracy pytań – czyli pytań o wartości zmiennych oraz zależ-ności między nimi, stąd przyjęte kryterium podziału na zmienne niezależne i zależne, a także pośredniczące. Opis dobranych zmiennych rozpoczęłam od zmiennej niezależnej, a mianowicie poziomu, typów (rodzaju) i syndro-mów zaburzonego zachowania. To charakterystyka sytuacji życiowej jednost-ki, czyli tzw. przestrzeni rzeczywistej odnoszącej się jednocześnie nie tylko

do przejawianych zaburzeń zachowania (lub ich braku), ale także do czyn-ników je wyznaczających, a więc zmiennych pośredniczących związanych z funkcjonowaniem w podstawowych agendach socjalizacyjnych opisujących sytuację rodzinną i szkolną oraz z funkcjonowaniem psychofi zycznym (stan zdrowia i rozwoju psychofi zycznego). Zmienne te „oddziaływać” mogą nie tylko na zaburzenia zachowania, ale i na skorelowaną z nimi percepcję sie-bie i własnego zachowania. Analiza zmiennych pośredniczących, tzw. wy-znaczników obrazu własnego funkcjonowania, czyli strategii rozwiązywania problemów, kryzysu w wartościowaniu oraz motywacji i lęku szkolnego, umożliwiła doprecyzowanie odpowiedzi na postawione pytanie badawcze o specyfi kę funkcjonowania młodzieży zaburzonej i niezaburzonej. Opisa-nie zmiennych Opisa-niezależnych i pośredniczących pozwoliło wyjaśnić zmienne zależne, które są głównym przedmiotem badań, czyli obraz samego siebie i swojego postępowania (tzw. przestrzeń przeżywana) (por. Kępiński, 2003, s. 84–88). Przestrzeń rzeczywistą stanowią zatem zaburzenia zachowania i ich czynniki psychofi zyczne oraz społeczne (czyli poziom zaburzeń w zachowaniu oraz jego rodzaje; stan zdrowia i rozwój psychofi zyczny; sytuacja życiowa wyznaczona funkcjonowaniem w podstawowych ekosystemach – rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza). Przestrzeń przeżywaną wyznaczają: a) pośrednio:

doświadczany kryzys w wartościowaniu (jego poziom i wymiary), strategie radzenia sobie z problemami (destrukcyjne versus konstrukcyjne), poziom przejawianej motywacji do nauki szkolnej jako ważnej w tym okresie rozwo-ju zmiennej wyznaczającej funkcjonowanie w świecie oraz poziom doświad-czanego lęku szkolnego; b) bezpośrednio: percepcja (obraz) siebie i własnego postępowania.

Niniejszym dokonałam charakterystyki zmiennych, jakie wzięłam pod uwagę, by móc osiągnąć postawiony w tej pracy cel.

Rodzaj i poziom zaburzonego zachowania. Jest to zmienna, która w ba-daniach stanowi punkt wyjścia przy doborze próby. Należy odnotować, że zmienna ta wpływa na percepcję samego siebie, z kolei percepcja siebie może wpływać na zaburzenia w zachowaniu. Zależność ta ma zatem charakter cyr-kularny: wiąże się z wpływem na funkcjonowanie społeczne jednostki, jed-nocześnie je konstytuując. W sytuacji tej „ukryte” jest pytanie o postać związ-ku łączącego obie zmienne: liniowego versus krzywoliniowego (Brzeziński, 2005). Zaburzenie zachowania będzie tu rozumiane w ujęciu ekologiczno--socjologicznym, jako rezultat wadliwych powiązań jednostki z otoczeniem:

rodziną, szkołą, grupą rówieśniczą. Jako zaburzone będą tu traktowane zwłaszcza zachowania wyrażające się w nierespektowaniu społecznych norm oraz takie, które powodują społeczną reakcję ze strony osób znaczących. Dla potrzeb diagnozy zaburzeń w zachowaniu zastosowano arkusz obserwacyjny T.M. Achenbacha (wersja dla nauczycieli).

Stan zdrowia i rozwój psychofi zyczny badanej młodzieży. Jest to zmien-na, która określa czynniki biopsychofi zyczne. Stan zdrowia i rozwój bada-nej młodzieży należy bowiem rozpatrywać w aspekcie skutków, jakie wno-szą one w sytuację i zachowanie jednostki. Ustalenie i  scharakteryzowanie owej zmiennej było możliwe przez wyrażone opisowo i liczbowo obiektywne wskaźniki medyczne oraz psychologiczno-pedagogiczne.

Sytuacja szkolna. Zaangażowanie się w wypełnianie zadań związanych z rolą ucznia w znacznym stopniu nakreśla sytuację szkolną badanego. Jest to zmienna, która ujmuje postawę ucznia wobec wymagań stawianych przez na-uczyciela. Analizując sytuację szkolną, zwróciłam uwagę na takie elementy, jak przebieg nauki szkolnej, osiągnięcia szkolne wyrażone postępami w na-uce, uczęszczanie do szkoły oraz aktywność pozalekcyjna ucznia.

Cechy strukturalne i funkcjonalne środowiska rodzinnego (sytuacja ro-dzinna) oraz miejsce badanych w podstawowych agendach socjalizacyjnych.

Poszukując determinant zaburzeń zachowania u młodzieży, należy uwzględ-nić pierwotne środowisko wychowawcze, jakim jest rodzina, a następnie przeanalizować jego strukturę, zwracając uwagę na to, czy występują w nim czynniki patogenne. Rodziny niewłaściwie realizujące swoje funkcje wycho-wawcze, a w szczególności rodziny dysfunkcjonalne, często kształtują aspo-łeczne postawy swoich dzieci. Spoaspo-łeczne powiązania w grupie rówieśniczej (klasie) mają duże znaczenie dla rozwoju dorastających. Zaspokajają one bo-wiem potrzebę uczestnictwa w grupie i uczą kontaktów społecznych. Grupa rówieśnicza dostarcza jednostce miar i kryteriów oznaczania własnej pozycji w danym, prestiżowym, ekonomicznym wymiarze statusu. Jest ona tłem, któ-rego cechy służą do określenia osobistych cech położenia społecznego (iden-tyfi kacji społecznej).

Kryzys w wartościowaniu. Analiza tej zmiennej ma na celu sprawdzenie, czy i w jakim stopniu jednostka boryka się z trudnościami w wartościowaniu oraz na czym trudności te polegają. Wartości, które człowiek ceni, wybiera i realizuje, pozostają w istotnym związku z percepcją siebie i swojego postę-powania, z rozwojem osobowości, a także ze zdrowiem psychicznym jedno-stki. Ze względu na typowość, a nawet konieczność występowania trudności w wartościowaniu ich czasowy charakter został nazwany w procesie rozwoju

„kryzysem w wartościowaniu”.

Strategie zachowania (rozwiązywania problemów). Zmienna ta umożliwia określenie całościowego stylu przyjmowania konkretnych strategii odnaj-dywania się w sytuacjach trudnych. Pozwala zatem oszacować możliwości urzeczywistniania preferowanego sytemu wartości i programowania kształ-towania dojrzałej osobowości, które to możliwości zapewniają dynamiczne i twórcze wykorzystanie wrodzonych zasobów i rezultatów funkcjonowania społecznego. Każdy człowiek bowiem w indywidualny sposób postrzega i

in-terpretuje swoje otoczenie. Jest ono jego indywidualną przestrzenią, w której podejmuje różne działania.

Motywacja do nauki i lęk szkolny. Motywacja do nauki to przekonanie jednostki, że pewne obszary roli ucznia są ważne i pozwalają na realizację jej zadań. Jednostka może odczuwać potrzebę zdobywania wiedzy o świe-cie oraz doskonalenia się lub nie. Motywacji do nauki często towarzyszy lęk, którego poziom wyznacza niejednoznaczna motywacja do nauki (wzrost lub spadek). Niejednokrotnie to on jest determinantą dalszego kierunku eduka-cyjnych planów.

Do najważniejszej grupy zmiennych, czyli zależnych – tzw. wyjaśniają-cych, należy zaliczyć:

Obraz samego siebie i swojego postępowania. Obraz siebie jest jedną z waż-niejszych struktur osobowości. Odgrywa on istotną rolę w regulowaniu za-chowania człowieka oraz warunkuje sposób jego funkcjonowania w świecie społecznym. Obraz siebie w języku polskim to tłumaczenie dwóch różnych określeń anglojęzycznych: self-concept i self-image (to drugie nieco rzadziej spotykane jest w literaturze). Przy określaniu tej zmiennej istotna jest ocena samego siebie w aspekcie cech zewnętrznych (fi zycznych) i wewnętrznych (indywidualnych: psychologiczno-socjologicznych), a także autoocena włas-nego zachowania.

Przyjęty model zmiennych jest złożony, jednak determinowany ich cha-rakterem (Rysunek 6).

Rysunek 6. Zależności zmiennych wytypowanych w badaniach Źródło: opracowanie własne.

z

Opis tych zmiennych wraz ze wskaźnikami zebrałam w Tabeli 5, celem lepszego ich zobrazowania.

Tabela 5. Zmienne i ich wskaźniki

Zmienne niezależne Wskaźniki

Rodzaj i poziom zaburzonego zacho-wania

– cechy i nasilenie zachowania badanej młodzieży, określo-ne na podstawie arkusza T.M. Achenbacha, zbudowaokreślo-nego z itemów dla 8 podskal: wycofanie, skargi somatyczne, lęk i depresja, problemy społeczne, zaburzenia myślenia, zaburzenia uwagi, zachowania niedostosowane,

zachowa-nia agresywne

Zmienne pośredniczące Wskaźniki

Stan zdrowia i rozwój psychofi zyczny badanej młodzieży

Sytuacja szkolna

Cechy strukturalne i funkcjonalne środowiska rodzinnego (sytuacja rodzinna) oraz miejsce badanych w podstawowych agendach

socjaliza-cyjnych

Kryzys w wartościowaniu

Strategie rozwiązywania problemów

Motywacja i lęk szkolny

– obiektywne wskaźniki medyczne oraz psychologiczno--pedagogiczne, wyrażone opisowo i liczbowo – osiągnięcia szkolne wyrażone ocenami i opinią

nauczy-ciela

– aktywność pozalekcyjna ucznia

– stan opieki wychowawczej nad dzieckiem i jego uwarun-kowania; wskaźniki defi nicyjne stanowiące egzemplifi kację

informacji o badanych rodzinach – jakość i charakter kontaktów rodziców z dorastającym

– obiektywne cechy funkcjonowania społecznego w grupie klasowej, określone na podstawie wywiadu z wychowawcą

klasy

– obiektywne wskaźniki dostarczające informacji o oddzia-ływaniach placówek edukacyjnych na ucznia – twierdzenia wskazujące na proces wartościowania, zde-fi niowane przy zastosowaniu Kwestionariusza do badania

kryzysów wartościowania w opracowaniu P. Olesia – całościowy styl funkcjonowania osobowości jednostki, określony na podstawie Kwestionariusza A–R

(Atak–Re-zygnacja) w opracowaniu K. Ostrowskiej – ocena na podstawie itemów testu „Ja i moja szkoła”

(E. Zwierzyńska, A. Matuszewski)

Zmienne zależne Wskaźniki

Obraz samego siebie

Obraz swojego postępowania

– ocena samego siebie w aspekcie cech fi zycznych i we-wnętrznych, określona na podstawie kwestionariusza

„Jaki jesteś” (L. Niebrzydowski), „ja” pozytywne versus „ja”

negatywne

– autoocena własnego postępowania za pomocą Skali Społecznej Socjalizacji (S. Kowalik)

– zbiór twierdzeń zdefi niowanych za pomocą kwestiona-riusza ankiety w treści wypowiedzi werbalnej Źródło: opracowanie własne.

Zmienną niezależną „główną” są zatem zaburzenia zachowania, co stano-wi jednocześnie kryterium wydobywania grup porównawczych. Zaburzenia zachowania analizowałam pod kątem ich poziomu, typu (I, E i I-E) i czyn-ników je wyznaczających (8 podskal TRF: wycofanie, skargi somatyczne, lęk i depresja, problemy społeczne, zaburzenia myślenia, zaburzenia uwagi, za-chowania niedostosowane, zaza-chowania agresywne). Zmienne pośredniczące o różnym statusie mają złożony charakter, gdyż ich powiązanie z zaburzenia-mi zachowania (o czym pisałam wcześniej) ma charakter cyrkularny. Wyróż-niłam zatem wśród zmiennych pośredniczących dwa ich typy:

1. Czynniki zaburzeń, które obejmują stan biopsychospołeczny, najczęś-ciej w literaturze przedmiotu występuje jako podłoże zaburzeń emo-cjonalnych i behawioralnych. Zaliczyłam do nich: stan zdrowia, roz-wój psychofi zyczny, sytuację szkolną, strukturę i funkcje środowiska rodzinnego oraz pozycję w środowisku rówieśniczym.

2. Wyznaczniki zaburzeń w funkcjonowaniu indywidualnym i społecz-nym, do których należą: kryzys w wartościowaniu, strategie rozwiązy-wania problemów (radzenia sobie), motywacja i lęk szkolny. Zmienne te można traktować jako cechy zaburzeń, a jednocześnie czynniki po-tencjalnie je wyznaczające/wzmagające.