Wizje idealnego człowieka są formułowane od najdawniejszych czasów. Bez względu na to, w jakiej kulturze i jakim systemie funkcjonujemy, towarzyszą nam oczekiwania co do wychowania pokolenia jednostek, które są częścią danej społeczności. Współcześnie zawierają się one w koncepcjach zdrowia psychicznego, pełnej samorealizacji i wszechstronnego rozwoju (Reykow-ski, 1986). Mowa tu o tzw. modelach zdrowej osobowości, czyli o tym, jakim powinien się stawać człowiek. Zaproponowanych modeli zdrowej osobo-wości w literaturze znajdziemy kilka, m.in. model osoboosobo-wości dojrzałej, np.
w ujęciu Gordona Allporta; model osobowości w pełni funkcjonującej Car-la Rogersa; model osobowości samorealizującej się Abrahama Maslowa czy model rozwoju osobowości i jego zaburzenia w ujęciu Erika Eriksona (Hall, Lindzey, 2002; Pytka, 2008).
Według Allporta jednostka w rozwoju osobowym przechodzi siedem faz kształtowania swojej indywidualności i osobliwości. Proces ten określa-ny jest jako „proprium”. Teoria Allporta „osobowości dojrzałej” wyodrębnia siedem etapów kształtowania się i rozwoju indywidualności – począwszy od ja-cielesnego, na wysoce skomplikowanym ja-intencjonalnym skończywszy.
Rozwój jednostki to proces nabywania i rozrastania się „ja” (aż do uzyskania ja-intencjonalnego), świadomego własnej osobowości (Hall, Lindzey, 2002).
Oto skrótowy opis każdej z poszczególnej faz:
– Faza 1 to okres wyłaniania się „ja-cielesnego” (tzw. body self), około 15.
miesiąca życia jednostka jest w stanie odróżnić siebie od otoczenia.
– Faza 2 jest okresem wyłaniania się „ja-materialnego” (tzw. self-iden-tity). Pozwala to jednostce odróżnić siebie od innych i skonstruować elementarne poczucie ciągłości własnego „ja”. Najczęściej związane jest to z własnym imieniem (ok. 20. miesiąca życia).
– Faza 3 to okres pierwszych ocen samego siebie związanych z egocen-tryzmem, miłością własną i szacunkiem dla siebie (tzw. self-esteem).
Jest to czas wzrostu poczucia autonomii, negatywizmu. Zdaniem Allporta jest to kluczowy moment w rozwoju dziecka (2. rok życia).
W tym stadium pragnie ono robić coś niezależnego od innych, samo-dzielnie, chce zaspokajać potrzeby ciekawości i manipulowania
oto-czeniem. W późniejszych fazach potrzeba dodatniej samooceny roz-wija się przede wszystkim w kontaktach z rówieśnikami.
– Faza 4 to tzw. ja posiadające, czyli rozszerzające własny zakres, wyła-niające coraz to nowe elementy jako swoje (4.–5. rok życia dziecka).
Dziecko staje się świadome przedmiotów i ludzi. Zauważa, że niektóre z nich należą właśnie do niego. Mówi „mój dom”, „moja rodzina”. Uczy się posiadania i rozumienia wartości jego subiektywnego świata prze-żyć. Proces rozszerzania poczucia własnego „ja” obejmuje nie tylko konkretne obiekty i ludzi z najbliższego otoczenia, ale także abstrak-cyjne idee (wartości, wierzenia, przekonania).
– Faza 5 to czas, w którym rozwija się obraz siebie (tzw. self-image).
Zawiera on spostrzeżenia siebie oraz ocenę naszego obrazu przez inne znaczące osoby w bezpośrednich kontaktach. Dzięki uczeniu się ro-dzicielskich oczekiwań, dziecko kształtuje i rozwija poczucie moralnej odpowiedzialności, zaczyna formułować cele oraz wyraźniej określa swoje zamiary. Jest to etap „ja-odzwierciedlonego”. Obejmuje 5.–6. rok życia.
– Faza 6 to moment wyodrębniania się poczucia „ja – jako racjonalnego układu radzenia sobie”. Dziecko uczy się, że dzięki własnej aktywności umysłowej może rozwiązać niektóre problemy, podjąć pewne decyzje, czyli zaczyna racjonalnie wybierać (od 6. do 12. roku życia).
– Faza 7 jest określana fazą „ja-intencjonalnego”, świadomego własnej tożsamości. Dziecko potrafi dość adekwatnie odpowiedzieć na pyta-nie: kim jestem. Eksperymentuje, sprawdzając rozmaite warianty sie-bie w kontaktach z innymi, poszukuje długodystansowego celu, zarów-no w życiu realnym, jak i we własnych marzeniach. Na ogół uwalnia się od presji opinii innych osób, staje się coraz bardziej autonomiczne i dojrzałe, zarówno w myśleniu, jak i w działaniu wytyczonym przez własne cele życiowe. Etap ten bywa najczęściej osiągany w okresie do-rastania (Pytka, 2008).
Allport sformułował zasadnicze kryteria dojrzałej osobowości, która pozo-staje w ścisłym związku z przebiegiem kształtowania się poczucia własnej toż-samości osobowej. Jednostka, która ma ukształtowaną dojrzałą osobowość, jego zdaniem: utrzymuje ciepłe stosunki z innymi ludźmi; charakteryzuje się poczuciem emocjonalnego bezpieczeństwa, a więc posiadania poczucia własnej wartości i przynależności emocjonalnej; ma realistyczną percepcję siebie i innych, niezniekształconą przez lęki, obawy, fobie czy nieustanne po-czucie zagrożenia; dysponuje umiejętnością przeżywania i osiągania sukce-sów w wybranej sferze aktywności związanej z własnymi uzdolnieniami; po-siada zintegrowaną fi lozofi ę życia (tamże). Zdrowa osobowość uzyskuje tzw.
autonomię funkcjonalną, tzn. potrafi się wyzwolić od pierwotnych motywów
skłaniających ją do określonego działania (np. pod presją kogoś) i odnaleźć własne powody zachęcające do osiągnięcia długodystansowych celów.
Carl Rogers zaproponował model osobowości w pełni funkcjonującej (the fully functioning person). Zakładał, że osobowość jest owładnięta zasadni-czą potrzebą, tj. dążeniem do podtrzymywania, aktualizowania i wzmagania możliwości. Celem życia są: wzrost, rozwój, doskonalenie. W toku rozwoju najważniejsze jest ukształtowanie pozytywnego układu odniesienia. Potrze-ba bezwarunkowego pozytywnego układu odniesienia jest nieodzowna dla wszystkich jednostek. Ma ona zasadniczy wpływ na ukształtowanie pozytyw-nego obrazu siebie. Taka jednostka jest elastyczna, przystosowana, otwarta na doświadczenia, a żadna część jej „ja” nie jest niesprawna. Jest zdolna i skłonna do rozwijania własnego potencjału, do stania się osobą w pełni funkcjonującą (Hall, Lindzey, 2002). Osoba w pełni funkcjonująca charakte-ryzuje się następującymi cechami: otwartością na doświadczenia (gotowością doświadczania nowych wrażeń); tendencją do doświadczania „pełni życia”
w każdym jego momencie; zaufaniem do siebie i własnego organizmu; po-czuciem wewnętrznej wolności, swobody i autonomii; zdolnością i skłonnoś-cią do tworzenia, kreatywnośskłonnoś-cią w kontaktach ze światem (Pytka, 2008).
Model rozwoju osobowości w ujęciu Erika Eriksona to tzw. koncepcja psy-chospołecznych stadiów rozwoju. Badacz ten spopularyzował teorię rozwoju człowieka w ciągu całego życia. W jego psychospołecznej koncepcji rozwoju człowieka wyodrębnia się osiem stadiów rozwoju człowieka (etapów rozwoju ego), poczynając od dzieciństwa, poprzez okres adolescencji, na dorosłości kończąc. Pierwsze cztery stadia występują w niemowlęctwie i dzieciństwie, trzy ostatnie zaś to wiek dojrzały. Erikson kładzie nacisk na piąte stadium, które przypada na okres dorastania. To, co dzieje się w tym czasie, ma ogrom-ne znacznie dla osobowości człowieka dorosłego (Hall, Lindzey, 2002). Etap ten zostanie szczegółowo omówiony w kolejnym rozdziale.
W koncepcji Erika H. Eriksona rozwój człowieka trwa całe życie i odby-wa się w przestrzeni konfl iktów normatywnych. Rozwój to niejako interak-cja pomiędzy nimi. Są one swoistym zadaniem do rozwiązania dla jednost-ki. Należy podkreślić, że każda jednostka ma swój „indywidualny rozkład”, a każde stadium przyczynia się do ukształtowania całej osobowości. Erikson (za: Brzezińska, 2000, s. 253) przypisuje ego jednostki na każdym etapie ży-cia specyfi czną jakość, nazywając je podstawową cnotą, która stanowi orien-tację w otoczeniu, inspirację zachodzących wokół zdarzeń oraz jest genezą odpowiednich strategii radzenia sobie z wymaganiami życia w następnych etapach.
Jak już wspomniałam, autor ten (tamże) wyróżnił osiem stadiów rozwoju człowieka, każdy z nich omówił z dwóch punktów widzenia:
1. przebiegu procesu rozwoju, charakterystycznych zjawisk oraz czynni-ków wspomagających rozwój,
2. zagrożeń dla procesu rozwoju wynikających z niezrealizowania zadań przypisanych danej fazie albo z powodu pojawienia się zaburzeń funkcjono-wania (Rysunek 3).
Erikson uważa, że rozwój trwa przez całe życie, poczucie tożsamości bo-wiem rozwija się od dzieciństwa aż po starość. By jednak proces dojrzewa-nia tożsamości był prawidłowy, jednostka musi przejść przez osiem stadiów, nazywanych kryzysem, który to kryzys ma charakter normatywny (czyli właściwy dla każdej fazy rozwoju). Jest on determinantą rozwoju jednostki, która ma za zadanie pomyślnie go rozwiązać. Każdy etap cechują inne zada-nia i wymagazada-nia, które jednostka musi opanować. Jeśli jednostka prawidłowo rozwiąże kryzys, nabędzie nowe kompetencje (za: Bee, 2004, s. 39). Każdy dylemat ma przypisaną swoją parę przeciwności (zob. Rysunek 3). Jeśli jed-nostka prawidłowo rozwiąże każdy z dylematów (konfl iktów), to wzbogaci się o kolejną cnotę (nadzieja, wola, zdecydowanie, kompetencja, wierność, miłość, opiekuńczość, mądrość) (tamże). Erikson podkreśla, że jednostka musi odpowiednio zsynchronizować stronę pozytywną i negatywną poszcze-gólnych cech, dzięki temu przejdzie przez życie ze zdrowo ukształtowaną osobowością.
Rysunek 3. Diagram epigenetyczny zestawiający osiem faz rozwoju wyróżnionych przez E.H. Eriksona z uwzględnieniem charakterystycznych dla każdej fazy biegunów kryzy-sów
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Brzezińska 2000, s. 156, 251; E.H. Erikson, 2004; H. Bee, 2004, s. 40.
Ostatnia z omawianych tu koncepcji modelu zdrowej osobowości autor-stwa Abrahama Maslowa oparta jest na tzw. piramidzie potrzeb: fi zjologicz-nych, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, a także potrzebie dodatniej samooceny (pozytywnej oceny) i samorealizacji.
Potrzeby niższego rzędu muszą być zaspokojone, aby mogły wystąpić po-trzeby wyższego rzędu, włącznie z potrzebą samorealizacji. Zdrowa, dojrzała osobowość powiązana jest z koncentracją na potrzebach wyższego rzędu: na wykorzystaniu swych potencji, możliwości, na poznaniu i rozumieniu ota-czającego świata.
Celem rozwoju jest wzbogacenie i rozszerzenie doświadczenia życiowego, przyrost (pojawienie się) radości i ekstazy przeżywanej przez istotę żyjącą.
Ideałem jest wzrost napięcia poprzez nowość, wyzwanie i różnorodność do-świadczeń.
Charakterystyka osób samorealizujących się według Maslowa obejmuje:
obiektywną percepcję rzeczywistości (adekwatność postrzegania świata);
ogólną akceptację przyrody, innych ludzi i siebie; spontaniczność, prosto-tę i naturalność; koncentrację na problemach poza własną osobą; potrzebę prywatności i niezależności; autonomiczne funkcjonowanie; nieustanne po-czucie świeżości wrażeń (odczuć); zainteresowanie sprawami społecznymi;
prawidłowe stosunki interpersonalne; demokratyczną strukturę charakteru;
zdolność różnicowania środków i celów, dobra i zła; niezłośliwe poczucie hu-moru; zdolność do twórczości i kreatywności (Hall, Lindzey, 2002; Pytka, 2008).
Rekapitulując, modele zdrowej osobowości wyznaczają niejako kierunek procesu socjalizacji jednostki. Wskazują teleologię celu wychowania (cele).