Zakres i charakter oddziaływań prewencyjnych i pomocowych

Podejmowanie działań prewencyjnych wobec jednostek z zaburzeniami w za-chowaniu jest bardzo ważną kwestią w wychowywaniu młodego pokolenia.

Niejednokrotnie pozwala bowiem uniknąć zepchnięcia tej młodzieży na tzw.

margines społeczny. Zapobiega przestępczości czy innego rodzaju patolo-giom. Stosowanie owych działań niejednokrotnie jest jednak traktowane jako czynnik stygmatyzujący, etykietujący osoby przejawiające różne zaburzenia przystosowawcze i stanowi paradoksalnie czynnik identyfi kacji z tożsamoś-cią dewiantywną, m.in. na zasadzie samospełniającego się proroctwa. Le-sław Pytka (2000), konstruując narzędzie do diagnozy nieprzystosowania społecznego, egzemplifi kowanego przez różne zaburzenia w zachowaniu, uwzględnił ten czynnik jako istotny w ocenie jego poziomu, ujmując go jako czynnik stygmatyzujący i wyzwalający mechanizm identyfi kacji z tożsamoś-cią dewiantywną. To, co należy również stanowczo zaznaczyć, to problem z zafałszowywaniem informacji oraz włączaniem mechanizmów obronnych

w trakcie przebiegu procesu diagnostycznego. Celnie ujęła to autorka książki Diagnoza w resocjalizacji, podkreślając, że:

Diagnoza dokonywana na potrzeby resocjalizacji należy do tzw. trudnych z punk-tu widzenia możliwości osiągnięcia jej celów, gdyż dotyczy zjawiska mającego charak-ter dewiacyjny, a tym samym powodując silną społeczną repulsję, stąd podlegającego oddziaływaniu zmiennej aprobaty społecznej (…). Dlatego też szczególną uwagę na-leży zwrócić w diagnozowaniu dla celów resocjalizacji na różne czynniki i mechani-zmy decydujące o jakości kontaktu diagnostycznego i tym samym jakości zdobytych informacji (Wysocka, 2008, s. 147).

Analiza zastosowanych środków prewencyjnych i pomocowych dotyczyć będzie w większości – z oczywistych względów – osób przejawiających za-burzenia w zachowaniu (grupa A), choć niektóre formy stosowane są w obu grupach porównawczych.

Dokonano analizy wybranych, ale najczęściej stosowanych środków pre-wencyjnych, a więc opieki kuratorskiej i podejmowanych działań profi lak-tycznych w szkole.

Jak wskazałam, jednym ze środków o charakterze prewencyjnym, ale jed-nocześnie naznaczającym, jest opieka sprawowana przez społecznego bądź zawodowego kuratora sądowego (Rysunek 12). Jak łatwo zauważyć, prawie 23% uczniów z grupy A zostało objętych dozorem kuratora, którego czas trwania jest jednak różny, od kilku miesięcy (5%) do kilku lat (13%). W przy-padku pozostałej części badanych (5%) nie udzielono odpowiedzi odnośnie

Rysunek 12. Dane dotyczące uczniów z grupy A, którzy mają przyznanego kuratora (%) Źródło: opracowanie własne.

do czasu trwania dozoru. Z badań wynika, że w opinii nauczycieli im krót-szy czas zastosowania omawianego środka, tym jego skuteczność jest więk-sza; bardziej widoczne i pozytywne są skutki jego działań. Oczywiste jest, że w grupie B sytuacja pod tym względem jest odmienna – żaden z uczniów nie jest objęty dozorem kuratorskim. Natomiast jeśli chodzi o rodziców czy opiekunów młodzieży z grupy A, kuratora przyznano 11,4% rodzin (w tym samym ojcom – 7,6%), co także pośrednio świadczy o różnych jakościowo środowiskach wychowawczych.

Kolejną formą przeciwdziałania zaburzeniom w zachowaniu jest inicjo-wanie działań profi laktycznych w szkołach i innych instytucjach. Z defi nicji profi laktyki wynika, że działania podejmowane wobec jednostki czy społe-czeństwa mają na celu zapobieganie zjawiskom szkodliwym i negatywnym (Kulik, 1997, s. 17). Zakłada się, że wzmacnianie i podtrzymywanie postaw prospołecznych przez różnego rodzaju zabiegi edukacyjno-wychowawcze minimalizuje negatywne konsekwencje postaw anty- lub aspołecznych (tam-że, s. 11). Wśród najbardziej powszechnych działań profi laktycznych w insty-tucjach edukacyjnych są m.in. pomoc w nauce organizowana przez szkołę, zajęcia logopedyczne, zajęcia kompensacyjno-korekcyjne, socjoterapeutycz-ne oraz zajęcia w świetlicy szkolsocjoterapeutycz-nej. Uzyskasocjoterapeutycz-ne w badaniach dasocjoterapeutycz-ne ilustruje Tabela 22.

Tabela 22. Działania profi laktyczne podejmowane wobec jednostek z badanych grup

Zastosowane formy pracy Grupa A Grupa B

n % n %

Pomoc w nauce organizowana przez szkołę

35 33,3 14 13,3

Terapia logopedyczna 3 2,9 1 0,9

Zajęcia kompensacyjno-korekcyjne 32 30,5 9 8,6

Zajęcia socjoterapeutyczne 36 34,3 1 0,9

Objęcie opieką przez świetlicę szkolną 5 4,8 1 0,9

Źródło: opracowanie własne.

Badania wskazują, że w szkołach podejmowane są różne działania po-mocowe na rzecz młodzieży, przy czym w większym zakresie dotyczą one jednostek z zaburzeniami zachowania. Podkreślić należy, że – paradoksal-nie – sytuacja taka pośrednio może także sprzyjać naznaczeniu tych uczniów piętnem potencjalnego dewianta, jednostki gorszej, gdyż nieradzącej sobie, co w rezultacie może wzmagać identyfi kację z narzuconą tożsamością (a więc rezultat przeciwny do postulowanego, jeśli działania te nie są podejmowane kompleksowo, a incydentalnie). Zapewne dotyczy to głównie sposobu

po-strzegania i naznaczania przez grupę rówieśniczą, ale nierzadko sprzyja ety-kietowaniu ucznia także przez nauczyciela.

Bardzo ważną częścią profi laktyki jest regularny kontakt rodziców z wy-chowawcą czy pedagogiem szkolnym. Pozwala on na bieżące śledzenie poja-wiających się problemów i trudności ucznia oraz ewentualnych zagrożeń dla jego rozwoju. Daje również możliwość oceny potencjału dziecka, odniesienia jednostki do tła grupy i ustalenia możliwych kierunków jego rozwoju. Jed-nocześnie, niezależnie od aspektów związanych z  dzieckiem, ważne jest tu uzyskanie informacji na tematy związane z ogólnym trendem danej szkoły (aksjologią i fi lozofi ą działania), obejmującym kształcenie dziecka.

Jak wynika z badań własnych, ze szkołą regularnie kontaktuje się więk-szość rodziców młodzieży z grupy A (60,9%), część z nich (15,2%) czyni to bardzo rzadko, a pozostali rodzice w ogóle nie kontaktują się ze szkołą bądź też kontakty te należy uznać za niemające żadnego znaczenia ze względu na ich sporadyczność.

Jeśli chodzi o zalecenia formułowane przez kadrę pedagogiczną, to w opi-nii jej przedstawicieli stosuje się do nich niewiele ponad połowa rodziców z grupy A (54,3%). Nauczyciele podkreślają, że rodzice w wielu wypadkach są niekonsekwentni w podejmowanych działaniach, a też nierzadko ich zale-cenia są lekceważone. Uważają również, że realizowanie owych zaleceń przez rodziców jest tylko ich deklaracją, która nie ma żadnego odzwierciedlenia w postępowaniu z dzieckiem. Wielu rodziców (20,0%) przyznaje się nauczy-cielom, że są wychowawczo bezradni. Ponadto rodzice także często wycho-dzą z założenia, że stosowanie się do zaleceń szkoły nie przyniesie żadnych rezultatów i dlatego nawet nie próbują podejmować takich działań. Pozostała część rodziców, ze względu na swoją nieobecność w szkole, w ogóle nie zna zaleceń, jakie powinni wprowadzić w życie.

Współpraca rodziców ze szkołą w znaczeniu globalnym (wpłata na komi-tet rodzicielski, zbiórki itp.) także różnicuje obie porównywane grupy (Rysu-nek 13):

a) Grupa A: bardzo dobra współpraca ze szkołą odnotowana została w przypadku 18,1% rodziców (opiekunów); współpraca rzadka – u 33,3%;

współpraca sporadyczna i brak jakiejkolwiek współpracy – aż u 45% rodzi-ców czy opiekunów.

b) Grupa B: bardzo dobrą współpracę – rodzice są skłonni do wspólnych działań na rzecz szkoły, odnotowano w 82,9% przypadkach; współpracę rzadką – u 12,4% badanych; współpracę sporadyczną i dość niechętną stwier-dzono incydentalnie (1,9%).

Wyniki te wyraźnie dowodzą, że większe zainteresowanie swoimi dzieć-mi i życiem szkoły charakteryzuje rodziców młodzieży nieprzejawiającej za-burzeń zachowania. Wskazywać to jednocześnie może, iż wspólne działania obu najważniejszych środowisk wychowawczych stanowią ważny czynnik chroniący jednostkę przed zaburzeniami, a więc i warunkujący prawidłowy rozwój psychospołeczny i intelektualny ucznia.

Analiza dokonana w obszarze stosowanych form prewencji i pomocy pokazuje wyraźnie, że obie grupy porównawcze różnią się zasadniczo we wszystkich przyjętych kategoriach oceny (brak jest widocznych podobieństw między młodzieżą z zaburzeniami i bez zaburzeń). Różnice te można spro-wadzić do trzech zasadniczych kwestii:

a) W zakresie dozoru kuratorskiego – spora część uczniów z grupy A ob-jęta jest dozorem kuratorskim, w grupie B środek ten natomiast w ogó-le nie został zastosowany.

b) W zakresie współpracy rodziców ze szkołą – rodzice uczniów z grupy kontrolnej znacznie lepiej współpracują ze szkołą.

c) W zakresie form wspomagania rozwoju ucznia w szkole – częś-ciej wspierani są uczniowie z problemami przystosowawczymi, lecz zapewne może to być nieefektywne z powodu braku adekwatności tych działań do potrzeb ucznia (brak rzetelnej diagnozy), braku współpracy rodziców ze szkołą w procesie wspomagania rozwoju dziecka czy wreszcie naznaczającego charakteru tych działań.

Słaba współpraca ze szkołą rodziców młodzieży z zaburzeniami zachowa-nia świadczyć może o ich mniejszym nastawieniu prospołecznym, co przej-Rysunek 13. Dane dotyczące współpracy rodziców badanych uczniów ze szkołą (%) Źródło: opracowanie własne.

mowane jest na zasadzie transmisji międzypokoleniowej przez dzieci, które – jak wynika z wcześniejszych analiz – w mniejszym stopniu angażują się (lub są angażowane) w działalność na rzecz środowiska szkolnego.

Generalnie zaś czynniki te stanowią ważne cechy środowiska życia róż-nicujące obie grupy porównawcze, stąd można je z pewnym prawdopo-dobieństwem uznać za czynniki ewokujące lub wzmacniające zaburzenia funkcjonowania młodzieży gimnazjalnej, która nie otrzymuje dostatecznego i kompetentnie udzielanego wsparcia w trudnym dla niej okresie rozwojo-wym (kryzys tożsamości).

6.2. Stan psychofi zyczny i społeczne funkcjonowanie