Asymetria informacji na rynku edukacji wyższej i na rynku pracy a wybory edukacyjne

Abstrahując od kwestii niepewności i ryzyka przy podejmowaniu wyborów edukacyjnych, problemem towarzyszącym konsumentom przy tego typu decyzjach jest również brak lub niepełna informacja dotycząca cech usługi edukacyjnej na poziomie wyższym, która zachodzi między sprzedawcą tej usługi (uczelnią) a kupującym (konsumentem). Asymetria informacji na większości rynków jest stanem permanentnym. W wielu przypadkach uzyskanie dokładnych oraz wiarygodnych informacji dotyczących cech oferowanych dóbr może być bardzo kosztowne, a nawet niemożliwe.

Rynki, na których jedna lub obie strony transakcji są niedoinformowane nazywamy rynkami z niedoskonałą informacją. Natomiast rynki o niedoskonałej informacji, gdzie jedna ze stron jest lepiej poinformowana od drugiej nazywamy rynkami z asymetryczną informacją (Akerlof, 1970). Informacyjna niekompletność rynku sprawia, że podstawowy rynkowy mechanizm alokacji dóbr i usług nie odzwierciedla ich faktycznej wartości, a jest pewnego rodzaju wypadkową oczekiwań uczestników

56

transakcji zależną od ich zasobów wiedzy. W zależności od wielkości zjawiska, niedoinformowanie może prowadzić do ograniczenia podaży określonych dóbr i usług, pomimo istnienia popytu na nie. Specyficzne cechy informacji, takie jak trudności w ocenie jakości dobra lub usługi ex-ante oraz ograniczone możliwości oszacowania kosztów pozyskania informacji potrzebnych w procesie decyzyjnym, sprawiają, że mechanizmy rynkowe prowadzą do nieefektywnej alokacji dóbr i usług w gospodarce. Problem asymetrii informacji na rynku edukacji wyższej dotyczy bardzo wielu aspektów. W szczególności kandydaci nie mają dostępu do informacji o jakości usług edukacyjnych. Informacja, którą posiadają pochodzi głównie z opinii środowiskowych oraz ze środków masowego przekazu (w szczególności reklam). Z oczywistych względów te informacje mogą być znacząco zafałszowane. Poza jakością usługi edukacyjnej asymetria informacji dotyczy także faktycznych nakładów prywatnych, które zostaną poniesione w przypadku wyboru danych studiów. Brak informacji dotyczy zarówno rzeczywistych nakładów finansowych (związanych z pomocami naukowymi, ale także opłatami związanymi ze studiowaniem – np. za warunkowe powtarzanie przedmiotu w kolejnym roku akademickim), jak i nakładów czasu i wysiłku, których będzie wymagać studiowanie. W tym przypadku informacja jest jeszcze trudniejsza do pozyskania, gdyż nakłady są wypadkową wymagań toku studiów (tu znów dostępne są głównie obiegowe informacje o wymaganiach na poszczególnych kierunkach i uczelniach) i możliwości sprostania im przez studenta. Obie kategorie trudno ocenić

ex-ante.

Jednym z przejawów asymetrii informacji jest problem selekcji negatywnej. W jej przypadku źródłem zawodności rynku i nieefektywnej alokacji dóbr i kapitału jest występowanie na rynku dóbr o zróżnicowanej jakości, wśród których znajdują się także dobra o niskiej jakości (tj. przynoszących niską użyteczność ich nabywcom). W sytuacji nierównego dostępu do informacji wśród podmiotów zgłaszających popyt i podaż (sprzedający wiedzą, które dobra są niskiej jakości, a kupujący – nie), dojdzie do zniekształcenia procesu decyzyjnego. Jednakowa wycena wszystkich dóbr dostępnych na rynku determinuje uruchomienie mechanizmu rynkowego sprzyjającego wzrostowi udziału w strukturze podaży dóbr o niskiej jakości kosztem dóbr, które cechuje wysoka jakość. Branie przez konsumentów pod uwagę w wycenach ryzyka trafienia na dobro niskiej jakości skutkuje obniżeniem cen transakcyjnych dóbr. W efekcie podmioty wytwarzające dobra o wysokiej jakości nie są w stanie uzyskać satysfakcjonującej ceny i niekiedy są zmuszone wycofać się z rynku (Akerlof, 1970). To zjawisko jest zauważalne na polskim rynku usług edukacyjnych na poziomie wyższym. Asymetria informacji dotycząca jakości oferowanego produktu powoduje rozwój uczelni o wątpliwej jakości kształcenia, które poprzez agresywny marketing zachęcają kandydatów do studiowania. Kandydaci ze względu na trudności w weryfikacji, nie są w stanie odróżnić usług edukacyjnych niższej jakości. W efekcie powoduje to zaniżenie cen na całym rynku co odbija się niekorzystnie na uczelniach oferujących produkt (studia) wysokiej jakości.

Fakt, iż asymetria informacji prowadzi do działania mechanizmu rynkowego skutkującego alokacją dóbr nieefektywną w sensie Pareto, może stanowić przesłankę do interwencji państwa. W przypadku usług edukacyjnych, jest to przesłanka dla rozwoju powszechnej, zewnętrznej weryfikacji jakości usług edukacyjnych świadczonych zarówno przez uczelnie państwowe i niepaństwowe. Przykładem działań z tego zakresu było m.in. utworzenie Państwowej Komisji Akredytacyjnej w 2002 roku (obecnie Polska Komisja Akredytacyjna). Jej rola jest szczególnie istotna zważając na fakt, że w polskim systemie edukacji wyższej działa wiele uczelni oferujących usługi o zróżnicowanej jakości. Studenci i kandydaci na studia, nie mając odpowiednich środków i czasu na inwestowanie w informacje o jakości kształcenia, nie są w stanie samodzielnie przełamać bariery asymetrii informacji. Uczelnie wiedząc o tym, starają się też same podejmować działania w celu wysłania sygnałów informujących o wysokiej jakości oferowanych przez nie usług edukacyjnych. Przykładem takich działań są branżowe organizacje akredytacyjne, działania promocyjne etc.

57

Czynnikiem wpływającym na preferencje konsumentów w zakresie usług edukacji wyższej jest także asymetria informacji występująca na rynku pracy – rynku bezpośrednio powiązanym z rynkiem edukacyjnym. Kwestia ta jest szerzej omówiona w części poświęconej badaniu nakładów (por. rozdział 3). Podobnie jak w przypadku rynku edukacji zjawisko to polega tym, iż kupujący ma mniejszą wiedzę o sprzedawanym produkcie niż kupujący, z tym, że na rynku pracy stroną podażową są kandydaci do pracy, zaś popyt generowany jest przez firmy. W szczególności asymetria dotyczy produktywności potencjalnych pracowników, która przekłada się w sposób bezpośredni na korzyść pracodawcy z tytułu nawiązania stosunku pracy ze swoim pracownikiem. Asymetria informacji na rynku pracy, a przede wszystkim problemy z rozróżnieniem typów pracowników, pierwszy raz nazwane przez Akerlofa (1970), doprowadziły do wypracowania mechanizmów chroniących podmioty obciążone konsekwencjami asymetrii informacji.

Jedną z konsekwencji asymetrii informacji na rynku pracy jest powstanie motywacji dla młodzieży do strategicznego sygnalizowania produktywności pracodawcom, co z ekonomicznego punktu widzenia opisuje teoria signallingu (Spence, 1973), wedle której posiadanie (danego typu) wyższego wykształcenia jest sygnałem dla potencjalnego pracodawcy, manifestującym wyższe kwalifikacje, umiejętności i wiedzę. Teoria signallingu opisuje szersze zjawisko wysyłania informacji przez agenta do odbiorcy – pryncypała. Spence w swoim modelu przedstawia endogeniczny proces rynkowy, w którym pracownik dostarcza potencjalnemu pracodawcy informacje umożliwiające określenie jego produktywności. Pracownik ma możliwość zwiększyć swoje szanse na pracę poprzez wysłanie odpowiednich sygnałów. Wysłanie sygnałów wymaga zazwyczaj poniesienia kosztów, czego przykładem może być edukacja wyższa.

Należy zauważyć, że teoria signallingu na dwojakie zastosowanie w odniesieniu do analiz wyborów edukacyjnych. Z jednej strony sygnałami posługują się uczelnie w celu pozyskania kandydatów. Jak już wspomniano, metodą przełamania asymetrii informacji na rynku usług edukacyjnych jest marketing, który szkoły wyższe wykorzystują do manifestowania wysokiej jakości kształcenia. Uczelnie w informacjach przekazywanych kandydatom powołują się na rozmaite certyfikaty, wyróżnienia i miejsca w rankingu, które mają świadczyć o wysokiej jakości kształcenia.

Z drugiej strony kandydaci dokonują wyborów nie tylko pod kątem pozyskania kapitału ludzkiego, ale także w celu pozyskania sygnałów, które zostaną wykorzystane w przyszłości. W tym kontekście, decyzja o kontynuowaniu kształcenia na poziomie edukacji wyższej może być faktycznie traktowana nie tylko jako inwestycja w budowę posiadanego kapitału ludzkiego, ale także jako narzędzie swego rodzaju „marketingu osobistego”. W kontekście rynku edukacji, teoria signallingu po części wyjaśnia umasowienie studiów wyższych w ciągu ostatniej dekady w Polsce, w szczególności w kontekście zwiększenia dostępności do tej edukacji (co w kontekście teorii signallingu wiązało się ze spadkiem kosztu wysłania sygnału). Młodzież jest zainteresowana zdobywaniem wyższego wykształcenia, ponieważ zakłada, że dyplomy są wiarygodnymi sygnałami dla pracodawców (Fazlagić, 2012).Jednocześnie jednak, teoria signallingu zawiera przesłanki do stawiania hipotez o rosnącym znaczeniu atrybutów edukacji wyższej dla podejmowanych wyborów. W sytuacji, w której rosnąca część populacji posiada wyższe wykształcenie, dyplom ukończenia uczelni staje się coraz mniej wyróżniającą cechą na rynku pracy. Zwiększa się sygnalizująca rola kierunku, na którym odbywały się studia, ukończonej uczelni i innych cech procesu kształcenia. Te zatem czynniki mogą z rosnącą siłą oddziaływać na wybory edukacyjne młodzieży. Na rynku pracy w Polsce, na którym występuje zjawisko nadmiernej podaży osób z wyższym wykształceniem, sygnałem manifestującym pracodawcom wysoki zasób kapitału ludzkiego może być zatem przykładowo skończenie studiów na uczelni pasującej się wysoko w rankingach czy skończenie studiów na wyjątkowo trudnym kierunku. Kierunek preferencji nie jest jednak taki oczywisty: z drugiej strony, sygnałem świadczącym o potencjalnej produktywności może być umiejętność zdobywania jednocześnie wykształcenia

58

wyższego i doświadczenia zawodowego. To z kolei może przekładać na wybory edukacyjne poprzez skłonność do podejmowania niezbyt obciążających studiów w trybie zaocznym - pozwalającym łączyć studia z pracą zawodową.

3.2.5. Podsumowanie

W powyższym rozdziale przedstawiono przyjęte w dalszych analizach podejście teoretyczne dotyczące analiz preferencji i uwarunkowań decyzji edukacyjnych. Przegląd nurtów teoretycznych pozwolił na nakreślenie skomplikowanej sytuacji wyboru osoby decydującej o wyborze studiów. Należy zwrócić uwagę, że w toku wywodu zidentyfikowano najistotniejsze od strony teoretycznej atrybuty studiów, którymi kierują się osoby podejmujące decyzje edukacyjne. Wychodząc od perspektywy mikroekonomicznego modelu wyboru konsumenta omówiono mechanizm decyzyjny wykorzystywany w neoklasycznej teorii, którym można tłumaczyć decyzje dotyczące podjęcia studiów czy alokacji czasu. W kolejnej części zauważono, że dobro, jakim jest „wykształcenie wyższe” jest w swojej istocie znacząco zróżnicowane wewnętrznie – charakteryzuje je nie tylko poziom, ale także kierunek wykształcenia, typ uczelni, jakość kształcenia, pracochłonność w trakcie studiów, prestiż kierunku czy uczelni itd. Każda z tych cech może być istotna dla uzyskiwanej (spodziewanej) użyteczności ze studiów (w konsekwencji dla wyborów).

Cechy poszczególnych usług edukacyjnych mogą dotyczyć charakterystyk samego procesu studiowania lub mogą być związane z ich długookresowymi konsekwencjami. Z efektami podjętych wyborów w długim okresie związana jest niepewność – zatem należy wziąć pod uwagę, że wybory edukacyjne podejmowane są w przestrzeni probabilistycznej. Co więcej, w momencie podejmowania studiów kandydaci nie mają wiedzy (lub mają bardzo ogólną) o wysokości wynagrodzeń i prawdopodobieństwie uzyskania pracy po uzyskaniu dyplomu poszczególnych kierunków i uczelni. Dodatkowym utrudnieniem sytuacji wyboru jest asymetria informacji związana z samym procesem studiowania oraz z przyszłą sytuacją na rynku pracy. Podjęcie studiów wiąże się zatem nie tylko z oczekiwaną użytecznością z poszczególnych cech samej usługi edukacyjnej ale także z ryzykiem nieukończenia studiów lub poniesieniem znacząco innych niż spodziewane nakładów. Te wszystkie aspekty stanowią istotne uwarunkowania, które analizuje osoba stojąca przed wyborem edukacyjnym. Celem analiz empirycznych w tej książce jest statystyczne opisanie preferencji wobec usług edukacyjnych w tak skomplikowanej przestrzeni decyzyjnej.

Na preferencje młodzieży wobec usług edukacyjnych na poziomie wyższym mają wpływ również krajowe uwarunkowania instytucjonalne. Wybór usług edukacyjnych na poziomie wyższym w Polsce odbywa się w środowisku, w którym współistnieją dwa zupełnie różne sektory: publiczny i prywatny. Uczelnie publiczne i prywatne konkurują o tego samego klienta, lecz mają (w przeważającej części) odmienne źródło finansowania i odmienny cel działalności. W efekcie konsumenci mają równocześnie dostęp do studiów bezpłatnych oraz płatnych, co w sposób wtórny wpływa na ich preferencje. Zrozumienie preferencje młodzieży wobec studiowania wymaga zatem znajomości polskich uwarunkowań instytucjonalnych oraz przeglądu prac empirycznych dotyczących badania preferencji w zakresie szkolnictwa wyższego w specyficznym polskim otoczeniu instytucjonalnym.

59

3.3. Wybory edukacyjne Polaków w zakresie szkolnictwa