Edukacja wyższa jako dobro będące przedmiotem wyboru homo oeconomicusa

jakimi kieruje się konsument dokonując wyborów. W najprostszym ujęciu można przyjąć, że konsument jest człowiekiem ekonomicznym (homo oeconomicus), którego zachowanie da się wytłumaczyć w sposób ściśle racjonalny. Naturalnie takie założenie stanowi uproszczenie skomplikowanej rzeczywistości, lecz jego przyjęcie jest konieczne, aby możliwe było modelowanie

21 W teorii Lancastera, algebraiczne ujęcie problemu jest nieco inne. Użyteczność obliczana jest w odniesieniu do dobra idealnego (we wszystkich zidentyfikowanych wymiarach), z wykorzystaniem funkcji niedopasowania danego produktu dobra do dobra idealnego. Koncepcja ta została szczegółowo opisana w dalszej części rozdziału.

47

zachowań. W kontekście analizy wyborów edukacyjnych na poziomie wyższym zrozumienie procesów decyzyjnych wymaga nakreślenia przestrzeni wyboru, w jakiej funkcjonuje konsument. W przypadku usług edukacyjnych, ta przestrzeń jest niezwykle skomplikowana. W poniższym rozdziale omówiono krok po kroku mechanizmy wyboru usług edukacyjnych na poziomie wyższym, zaczynając od podstawowej mikroekonomicznej sytuacji decyzyjnej.

Analiza preferencji wobec edukacji na poziomie wyższym oparta jest o neoklasyczną teorię preferencji konsumenta. Preferencje są odzwierciedleniem gustów konsumenta, które pozwalają mu dokonywać wyborów, zaspakajających jego potrzeby w najlepszy dla niego sposób. W ekonomii preferencje modeluje się zwykle z wykorzystaniem pojęcia funkcji użyteczności, która jest ich sformalizowanym odwzorowaniem. Funkcja użyteczności określa subiektywne zadowolenie z konsumpcji koszyka dóbr (lub z cech dobra). Jednym ze sposobów badania preferencji (wykorzystanym w badaniu) jest estymacja parametrów funkcji użyteczności w odniesieniu do atrybutów opisujących edukację wyższą (czyli wobec cech studiów wyższych istotnych dla podejmowanych wyborów edukacyjnych). Ponieważ przyjęte podejście do modelowania preferencji opiera się o pojęcie funkcji użyteczności, konieczne wydaje się nakreślenie skrótowo mikroekonomicznych podstaw dokonywanych wyborów. Poniżej przedstawiono najważniejsze założenia dotyczące preferencji i wyborów konsumentów wobec dóbr (w tym edukacji wyższej), na których opierało się przeprowadzone badanie.

Przedmiot wyboru konsumenta nazywany jest koszykiem konsumpcyjnym. Relacja preferencji, ≽, jest binarną relacją określoną na zbiorze X alternatyw konsumpcyjnych. Poniżej przedstawiono podstawowe definicje związane z relacją preferencji (Mas-Colell et al. 1995):

 Relację ścisłej preferencji ≻ definiujemy przy pomocy relacji preferencji wzorem: x≻y ⇔ x≽y ale nie y≽ x

 Relację indyferencji ∼ definiujemy wzorem x ∼ y ⇔ x≽y i y≽x.

Zgodnie z neoklasyczną teorią preferencji konsumenta, relacja preferencji jest racjonalna, jeśli jest spełniona:

 Zupełność: ∀x,yX otrzymujemy x≽y lub y≽x  Przechodniość: ∀x,y,zX jeśli x≽y i y≽z to x≽z.

Jeśli ≽ jest racjonalna to:

 ≻ jest przeciwzwrotna (x⊁x) i przechodnia (jeśli x≻y i y≻z to x≻z)

 ∼ jest zwrotna (∀xX [x∼x]), przechodnia (jeśli x∼y i y∼z to x∼z) i symetryczna (jeśli x∼y to y∼x)

 jeśli x≻y≽z to x≻z.

Matematycznym odwzorowaniem preferencji jest funkcja użyteczności, która określa subiektywne zadowolenie z konsumpcji koszyka dóbr. Funkcję u:X→R nazywamy funkcję użyteczności odzwierciedlającą relację preferencji ≽ jeśli dla każdego x,yX zachodzi tożsamość x≽y ⇔ u(x)≥u(y). Jeśli istnieje funkcja użyteczności odzwierciedlająca preferencję ≽, to ≽ jest racjonalna. Stwierdzenie o monotonicznej transformacji użyteczności mówi o tym, że jeśli u jest funkcją użyteczności odzwierciedlającą relację preferencji ≽, to dla dowolnej funkcji f: u(X)→R ściśle rosnącej, funkcja f(u) jest również funkcją użyteczności odzwierciedlającą ≽.

48

 𝔅 jest rodziną niepustych podzbiorów X (tj. B 𝔅 ⇒ ∅≠B⊂X)  Funkcja C: 𝔅→B (reguła wyboru) spełnia warunek C(B)⊂B.

Zgodnie ze słabym aksjomatem ujawnionych preferencji, jeśli istnieje taki zbiór B 𝔅, że x,yB i xC(B) to dla każdego B’ 𝔅 takiego, że x,yB’ i yC(B’) zachodzi również xC(B’). Ponadto, jeżeli relacja ≽ jest racjonalna to struktura wyboru przez nią generowana spełnia słaby aksjomat ujawnionych preferencji.

W celu graficznego przedstawienia problemu wyboru konsumenta używa się zwykle poziomicy funkcji użyteczności. Poziomicą funkcji użyteczności jest krzywa obojętności, czyli zbiór wszystkich punktów reprezentujących takie koszyki konsumpcyjne, które przynoszą konsumentowi taką samą użyteczność. Zbiór krzywych obojętności nazywany jest mapą obojętności, która wyraża upodobania konsumentów. Im wyżej jest położona krzywa obojętności, tym wyższy poziom satysfakcji z zakupu danych dóbr. W mikroekonomii wyróżnia się kilka ogólnych założeń stosowanych w opisie preferencji konsumentów, które implikują kształt odpowiadających im krzywych obojętności. Relację preferencji ≽ nazywamy monotoniczną, jeśli x≥y⇒x≽y. Jeśli preferencje są monotoniczne to, krzywe obojętności mają nachylenie ujemne. W ten sposób koszyk zawierający taką samą ilość jednego dobra i więcej drugiego lub więcej obu dóbr jest lepszy niż koszyk zawierający mniejszą ilość dóbr. Relacja preferencji ≽ jest wypukła, jeśli ∀(x,y,zX, 0t1)(x≽z  y≽z)⇒tx+(1-t)y≽z. Powodem założenia o wypukłości preferencji jest fakt, że zazwyczaj dobra są konsumowane łącznie (konsument unika sytuacji, w której poziom konsumpcji któregoś z dóbr w jego koszyku wynosi zero). Krańcową stopę substytucji pomiędzy dobrami 1 i 2 w punkcie x nazywamy współczynnik kierunkowy krzywej obojętności w punkcie x. Oznaczamy ją skrótem: MRS(x1,x2)= −

𝜕𝑢(𝑥) 𝜕𝑥1 𝜕𝑢(𝑥)

𝜕𝑥2

. Oznacza ona taką ilość jednego dobra, którą konsument jest skłonny oddać w zamian za dodatkową jednostkę drugiego dobra przy zachowaniu łącznej użyteczności na tym samym poziomie. Preferencje konsumenta charakteryzuje malejąca krańcowa stopa substytucji, a więc dla utrzymania stałej sumy użyteczności, czyli takiej samej satysfakcji, konsumpcja dodatkowych jednostek jednego dobra wymaga rezygnacji z coraz mniejszych ilości drugiego dobra.

Konsumenta o określonych preferencjach charakteryzuje również ograniczenie budżetowe. Wyznacza ono zbiór koszyków dóbr, do których konsument ma dostęp. Na rynku doskonale konkurencyjnym, ograniczenie wyznaczone jest przez dostępne środki na zakup dóbr i ich ceny. Należy zauważyć, że w przypadku rynku usług edukacyjnych na poziomie wyższym ograniczeniem są nie tylko środki finansowe, ale także dostępność edukacji wyższej pod względem barier wejścia (możliwości dostania się), barier terytorialnych itd. Reasumując, problem wyboru konsumenta sprowadza się do wyboru takiego koszyka dóbr, który najwyższą użyteczność, ale będzie osiągalny dla konsumenta z punktu widzenia dostępności, jego dochodu i cen dóbr czy usług.

W przypadku decyzji o podjęciu edukacji wyższej, bezpośrednie zastosowanie może mieć model podaży pracy, w którym analizuje się wybór dot. alokacji czasu między czas wolny a pracę zawodową (przynoszącą możliwość zakupu dóbr konsumpcyjnych). W przypadku wyboru dot. podjęcia studiów wyższych, wybór oznacza decyzję o przeznaczeniu części zasobu czasu na pracę zawodową, studia lub czas wolny, przy czym korzyści konsumpcyjne w przypadku podjęcia studiów wyższych odroczone są w czasie. Rysunek3.1 przedstawia uproszczony schemat wyboru konsumenta pomiędzy dwoma przykładowymi cechami edukacji wyższej: czasem wolnym a przyszłym przychodem (zdyskontowanym na moment obecny), w kontekście podstawowej teorii wyboru konsumenta.

49

Rysunek 3.1. Uproszczony schemat wyboru konsumenta pomiędzy 2 cechami usług edukacyjnych: pracochłonnością (związaną z wyższą płacą po studiach) a czasem wolnym w trakcie studiowania

Źródło: Opracowanie własne.

Konsument (zakładając, że jest zdecydowany studiować) dokonuje wyboru konkretnych studiów. Różne dostępne opcje charakteryzują się różną pracochłonnością (oraz szeregiem innych kategorii które na tę chwilę pomijamy), ale różnią się także późniejszą ścieżka zawodową. Na potrzeby uproszczonego schematu przyjęto założenie, że generalnie im większy jest nakład pracy w okresie studiowania, tym wyższa przyszła płaca i szanse na atrakcyjne zatrudnienie, a zatem wyższa przyszła konsumpcja. Nie jest ot jednak zależność liniowa (a nawet funkcyjna): poszczególne programy studiów różnią się natężeniem tych dwóch cech (wymaganego nakładu pracy i przyszłych korzyści uzyskiwanych na rynku pracy). Poszczególne, dostępne kombinacje cech programów studiów zaznaczono punktami. Zakładamy (na mocy wcześniej przytoczonych założeń teorii preferencji), że konsument preferuje możliwe największy zasób czasu wolnego oraz możliwie największą przyszłą konsumpcję (zdyskontowaną współczynnikiem dyskontującym). Krzywa na powyższym wykresie reprezentuje krzywą obojętności – łączy ona takie kombinacje dóbr (cech studiów), wobec których konsument jest indyferentny. Konsument wybierze takie studia, dla których punkt je reprezentujący leży na możliwe najdalszej (od początku układu współrzędnych) krzywej obojętności. Należy przy tym zauważyć, że niewielka nawet zmiana preferencji (zmiana parametrów funkcji użyteczności), może powodować, że inna usługa edukacyjna zostanie uznana za preferowaną. Jednym z celów prowadzonych analiz jest badanie preferencji, właśnie poprzez poznanie parametrów funkcji użyteczności czerpanej z edukacji na poziomie wyższym, w szczególności poznanie krańcowych stóp substytucji (ang. marginal rate of substitution), po których respondenci gotowi są wymieniać

50

poszczególne cechy usług edukacyjnych na inne (poznanie MRS dla cech studiów względem ich kosztu, pozwala zatem obliczyć finansową wycenę użyteczności czerpanej z danej cechy studiowania). Na powyższym wykresie MRS symbolizuje styczna do funkcji obojętności w wybranym punkcie. Nachylenie tej stycznej wskazuje w jakiej relacji konsument jest gotowy do wymiany godziny czasu wolnego na zdyskontowaną przyszłą konsumpcję.

Naturalnie analiza w przypadku podstawowego modelu neoklasycznego jest ograniczona do zaledwie dwóch atrybutów. W rzeczywistości, każda z dostępnych opcji (punktów na wykresie, które symbolizują poszczególne oferty studiowania), charakteryzuje się określonym prestiżem uczelni, odległością od domu rodzinnego, infrastrukturą, intensywnością życia towarzyskiego, możliwościami wymiany międzynarodowej i wieloma innymi cechami. Konsument dokonujący zakupu na rynku usług edukacyjnych uzyskuje korzyści związane nie tylko z finansowymi wypłatami, ale także określone korzyści niematerialne w postaci: samorealizacji, wzrostu wiedzy, prestiżu wynikającego z ukończenia konkretnej uczelni, zawarcia nowych znajomości itp. (Gajda i Cichoń, 2012). Choć te źródła satysfakcji nie mają charakteru finansowego, neoklasyczne podejście do wyboru konsumenta jest na tyle elastyczne, iż pozwala na uwzględnienie ich w funkcji użyteczności konsumenta, a tym samym na modelowanie wpływu tych elementów na decyzje konsumenta. Analiza powyższego przypadku, tyle że z perspektywy n-wymiarowej (n to liczba wymiarów w których zróżnicowane są produkty edukacyjne), sprowadza się do przypadku opisanego przez Lancastera, w którym konsument maksymalizuje swoją użyteczność, poprzez minimalizację niedopasowania wybieranego dobra do dobra idealnego. Poniżej szerzej omówiono problem wyboru konsumenta, gdy dobro będące przedmiotem wyboru – usługi edukacyjne na poziomie wyższym - jest zróżnicowane wewnętrznie.