Wybory edukacyjne Polaków w zakresie szkolnictwa wyższego w świetle literatury

Badania nad mechanizmami wyborów edukacyjnych w odniesieniu do szkolnictwa wyższego mają znaczący dorobek, choć zazwyczaj miały charakter dość wycinkowy. Wiele z nich postrzegała to zagadnienie z perspektywy socjologicznej, nie ekonomicznej. W większości opierały się one o dość proste, tradycyjne metody statystyczne i ekonometryczne. Zaprezentowany poniżej przegląd wybranych badań, oprócz wniosków poznawczych w zakresie wyborów edukacyjnych Polaków, ma też pokazać potencjalne źródła danych w badaniach preferencji względem studiów wyższych.

Jedno z najciekawszych badań (Domański, 2008) przeprowadzonych w Polsce obejmowało zakresem dane dla lat 1955-1981. W tej analizie wykazano utrzymywanie się relatywnie silnych korelacji między wykształceniem oraz statusem na rynku pracy rodziców a kontynuowaniem nauki przez ich dzieci. Do podobnych wniosków doszedł Sawiński (2008), porównując nierówności w dostępie do wykształcenia w czasach PRL-u i w czasach współczesnych. Zestawienie wyników badania karier szkolnych zrealizowanego w 1981 roku z wynikami badań z lat 2002-2006 wykazało, że przez te wszystkie lata poziom nierówności społecznych w dostępie do wykształcenia nie uległ znaczącej zmianie (Sawiński, 2008). Nadal największe możliwości przechodzenia przez kolejne progi selekcji szkolnej zapewniało pochodzenie inteligenckie, a najniższe – z rodzin rolników. Zdaniem Domańskiego (2008), pewien spadek selekcji pochodzeniowej, odnotowany w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych może być po części przypisany masowemu rozwojowi szkół wyższych i spadkowi kosztów dostępu do kształcenia. W konsekwencji, poszerzone kanały dostępu do edukacji wyższej pobudziły aspiracje edukacyjne młodzieży o niższym statusie społecznym. Domański (2010) przeprowadził także badanie ścieżek kształcenia młodzieży oraz przyczyn nierówności edukacyjnych w Polsce. Posługiwał się przy tym danymi pochodzącymi z Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego zrealizowanego na próbie ogólnokrajowej. W badaniu uwzględniono ogniwa nierówności w dostępie do edukacji, które nie zostały wcześniej rozpoznane, takie jak podział szkół na prywatne i państwowe oraz bezpłatne i pobierające opłaty. Rozpatrywano także istotność trybu kształcenia w podziale na stacjonarny i niestacjonarny (zaoczny, wieczorowy, korespondencyjny). Celem badania było przeanalizowanie wskaźnika nierówności edukacyjnych, rozumianego jako siłę zależności między pochodzeniem społecznym a szansami dostępu do różnych szkół, charakteryzujących się zróżnicowanym poziomem nauczania. W analizie „szans” nauki młodzieży w określonych szkołach średnich i ponadśrednich, Domański posłużył się metodą regresji logistycznej definiując zmienne wyjaśniane w postaci dychotomicznej. Hipotezy mówiące o ukształtowaniu nowych form nierówności edukacyjnych w związku z rozwojem nowych szkół w Polsce na ogół zyskały potwierdzenie, jednak problemem okazał się brak statystycznie znaczących zależności, wynikający z przeprowadzania analizy na zbyt małej zbiorowości. Pogłębienie badań wymaga przeprowadzenia testów na większych próbach ludności.

W badaniu Sztanderskiej (2004) przeanalizowano decyzje edukacyjne gospodarstw domowych na podstawie czterech paneli kwartalnych Badania Ekonomicznej Aktywności Ludności GUS z 2001 roku. Celem badania było zidentyfikowanie czynników wpływających na podejmowanie decyzji o kontynuowaniu nauki na poziomie wyższym w populacji osób w wieku 17-19 lat oraz 20-23 lata. W ramach jednej z wyjściowych hipotez badawczych, przyjęto, że na kształcenie wpływa szereg uwarunkowań wynikających z cech gospodarstwa domowego (np. wykształcenie rodziców, miejsce zamieszkania, liczebność gospodarstwa domowego). Założono, że te uwarunkowania są związane z kosztami i korzyściami płynącymi ze zdobycia wykształcenia oraz barierami, które należy pokonać, aby pozytywne decyzje mogły być zrealizowane. Studiowanie młodzieży okazało się być silnie zdeterminowane przez wykształcenie matek, a trochę słabiej ojców. Odnotowano także wysoką istotność cech opisujących pozycję matki, a następnie ojca na rynku pracy. W kwestii zatrudnienia rodziców, praca mężczyzn szczególnie na własny rachunek poza rolnictwem i kobiet też na własny

60

rachunek lub zatrudnionych w usługach, sprzyja ukończeniu przez ich dzieci szkół średnich i podejmowaniu studiów wyższych. Zdaniem autorki, otrzymane wyniki dowodzą, że młodzież silnie odtwarza strukturę wykształcenia rodziców, jednak podkreślono, że obecnie liczebność populacji studentów znacznie przekracza wielkość populacji rodziców, którzy mają wyższe wykształcenie. Świadczy to o możności pokonywania barier edukacyjnych, stojących przed gospodarstwami domowymi.

Podobne wnioski uzyskała Minkiewicz (2004) z badania przeprowadzonego na danych uzyskanych za pomocą specjalnie przygotowanej ankiety pt. „Aspiracje edukacyjne”, skierowanej do studentów I i II roku kierunku zarządzanie i marketing. W badaniu udział wzięli studenci ośmiu uczelni (jedna uczelnia publiczna i jedna niepubliczna z czterech ośrodków akademickich: Warszawa, Kraków, Łódź i Białystok). Przebadano kilka subpopulacji, studentów studiów licencjackich i magisterskich, studentów studiów stacjonarnych i niestacjonarnych, studentów uczelni publicznych i niepublicznych oraz studentów w podziale na miasto, w którym się uczyli. Ankieta składała się z trzech części. Pierwsza obejmowała pytania, mające na celu identyfikację ścieżek edukacyjnych w badanych subpopulacjach, druga zakładała poznanie uwarunkowań wyborów edukacyjnych, a trzecia zawierała pytania mające pomóc w opisie badanej populacji. Wyniki wykazały istotny wpływ wykształcenia rodziców i sytuacji społeczno-zawodowej na wyboru edukacyjne studentów.

Pod względem roli środowiska rodzinnego dla wyborów edukacyjnych, wyniki polskich badań nie różnią się znacząco od rezultatów uzyskiwanych przez zagranicznych badaczy. Werfhorst et al. (2000) podkreślił znaczenie pochodzenia rodzinnego w kontekście zasobów (ekonomicznych, technologicznych i kulturowych) dostępnych w domu i mających istotny wpływ na wybór dziedziny studiów. Odtwarzanie pozycji społecznej rodziców zostało także zaobserwowane przez Schleefa (2000). W badaniu przeprowadzonym przez Sojkina et al. (2012) na danych uzyskanych z ankiety rozprowadzonej wśród studentów kierunków ekonomicznych na niepublicznych i publicznych uczelniach w województwie wielkopolskim, dowiedziono, że szczególne znaczenie sytuacji rodzinnej występuje na konkretnym etapie podejmowania decyzji. Badacze zastosowali metody jakościowe i ilościowe w celu zbadania trzech kwestii: podejmowania decyzji o pójściu na studia, wyboru uczelni i źródła informacji na ten temat oraz czynników wpływających na satysfakcję z podjętych studiów na konkretnej uczelni. Opinia i oczekiwania rodziny miały duże znaczenie wyłącznie w pierwszej fazie podejmowania decyzji, zatem czynniki rodzinne oddziałują na ogólne decyzje co do kontynuowania nauki. Bardziej szczegółowe kwestie były rozpatrywane przez samych respondentów.

Minkiewicz (2004) przeprowadziła wielostopniową analizę w celu zbadania determinant wyboru szkoły na każdym poziomie edukacji. Głównymi motywami wyboru szkoły okazała się być: jej lokalizacja, średniej – jej poziom, a wyższej – jej prestiż. Odwołując się do wyników, 90% badanych uczyło się w szkole podstawowej w miejscu zamieszkania, a 82% w tym czasie uczęszczało na zajęcia dodatkowe. 60% respondentów skończyło licea ogólnokształcące, a 75% osób w szkole średniej podejmowało zajęcia pozaszkolne. W kwestii badania subpopulacji, na uwagę zasługuje fakt, że ścieżki edukacyjne studentów z Warszawy i Krakowa były bogatsze o nieformalne i pozasystemowe kształcenie, co może wynikać z lepszej sytuacji finansowej rodzin w tych miastach oraz z większego dostępu do zajęć dodatkowych. Jeden z najważniejszych wniosków z badania dotyczył współzależności podejmowanych decyzji na etapie wyboru szkoły średniej i wyższej. Należy przy tym podkreślić, że prowadzone badania w ramach projektu „Społeczno-ekonomiczne mechanizmy kształtujące decyzje o inwestycjach edukacyjnych” dostarczyły precyzyjnego opisu specyfiki przestrzeni decyzji edukacyjnych w Polsce (Szapiro, 2004).

W procesie badania preferencji edukacyjnych młodzieży wielu badaczy kładło nacisk na zróżnicowanie ścieżek edukacyjnych ze względu na płeć. Whitehead (1996) dowiódł, że uczniowie

61

postrzegają niektóre dziedziny studiów jako męskie (nauki ścisłe), a inne jako kobiece (w szczególności studia z zakresu językoznawstwa i studia artystyczne). Hensen (1993) wykazał, że podczas wybierania ścieżki edukacyjnej, segregacja ze względu na płeć maleje wraz ze wzrostem poziomu edukacji. Z kolei Sztanderska (2004) podkreśliła rolę płci w podejmowaniu decyzji o kontynuacji nauki poprzez zaobserwowanie, że kobiety studiują częściej. Zdaniem autorki, większy odsetek studiujących kobiet niż mężczyzn wynika z wyborów rodziców szkół dla swoich dzieci na poziomie średnim. Córki znacznie częściej uczęszczają do szkół ogólnokształcących, a synowie do szkół zawodowych. Biorąc pod uwagę fakt, że nauka w szkole zasadniczej praktycznie uniemożliwia pójście na studia (lub bardzo podwyższa indywidualny koszt), płeć przestaje być czynnikiem selekcjonującym do rozpoczęcia studiów, ponieważ ta decyzja została już podjęta przy wyborze szkoły średniej.

Lauer (2002) skupił się na analizie związku pomiędzy oczekiwanymi zarobkami i możliwościami zatrudnienia a podejmowaniem decyzji o kontynuowaniu nauki, podczas gdy Oosterbeeck et al. (1992) badał wpływ oczekiwanego wynagrodzenia na wybór konkretnej uczelni. W tej kwestii Rochat i Demeulemeester (2001) podkreślili, że oczekiwania studenta co do akademickiego sukcesu i przyszłych zarobków odgrywały kluczową rolę podczas wyjaśniania wyboru konkretnego kierunku. Jeden z głównych wniosków badania Sojkina et al., dotyczył małego znaczenia przypisywanego szansom znalezienie lepszej pracy, co zdaniem autorów, może mieć związek z wysoką stopą bezrobocia wśród absolwentów w Polsce. W tym badaniu podczas wyboru uczelni, największa znaczenie okazała się mieć możliwość awansu zawodowego, następnie tradycje uczelni i działania marketingowe. Najmniejsze znaczenie przypisano kosztom studiowania i dostępności do pomocy finansowej.

Inny nurt badań w kontekście wyborów edukacyjnych, dotyczy analiz jakości nauczania. Bukowska i Siwińska-Gorzelak (2011) przeprowadziły badanie, którego celem było zweryfikowanie hipotezy dotyczącej pozytywnego wpływu możliwości wyboru szkoły i konkurencji między szkołami na jakość edukacji w Polsce (badanie dotyczyło poziomu gimnazjum). Za źródło danych o jakości edukacji posłużyły wyniki państwowego egzaminu szkolnego, obowiązkowego dla uczniów trzeciej klasy gimnazjum (Centralna Komisja Egzaminacyjna), natomiast druga część danych wykorzystanych w badaniu została uzyskana z Banku Danych Lokalnych GUS. Aby przeanalizować wpływ konkurencji na jakość edukacji przeprowadzono serię przekrojowych regresji, gdzie zmienną zależną był średni wynik testu gimnazjalnego ucznia w gminie. Wśród zmiennych wyjaśniających uwzględniono indeks Herfindahla, używany do mierzenia koncentracji szkół i stopnia konkurencji. W celu zweryfikowania wpływu konkurencji między szkołami na efektywność wydatków na edukację publiczną analiza regresji została wzbogacona o nieparametryczną metodę pomiaru efektywności DEA (Data Envelopment Analysis), co umożliwiło ocenę względnej efektywności wydatków gmin na edukację. Nieparametryczne podejście do analizy efektywności, bazujące na metodzie DEA znalazło zastosowanie w wielu badaniach dotyczących edukacji wyższej, w szczególności w badaniach efektywności szkół wyższych (Siwińska-Gorzelak, 2010 ; Wilczyński et al., 2012 ; Wolszczak-Derlacz, 2013). Stosując metodę DEA w badaniu sytuacji studentów i absolwentów, Kudła i Modzelewski (2004) podjęli próbę oceny, w jaki sposób wysiłek edukacyjny przekłada się na późniejsze subiektywne i obiektywne miary sukcesu zawodowego. W badaniu wykorzystano dane z przeprowadzonego przez GUS, Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności. Dane pochodziły z pierwszej edycji badania przeprowadzonej w pierwszym kwartale 2001 roku, ponieważ to wówczas w ankiecie po raz pierwszy zastosowano dodatkowy moduł edukacyjny, dotyczący szczegółów wykształcenia, podejmowanych szkoleń i form dokształcania. W badaniu policzono miary zaspokojenia aspiracji zawodowych poszczególnych ankietowanych (wyniki efektywności policzone za pomocą metody DEA), a następnie je zagregowano dla poszczególnych grup badanych. Przeprowadzona analiza umożliwiła potwierdzenie badanej zależności. Ponadto, wykazano

62

przydatność zastosowania analizy obwiedni danych do oceny relacji efektywnościowych na styku: efektywności kształcenia i rynku pracy.

Kolejnym badaniem opartym na danych zastanych w zakresie edukacji wyższej, a konkretniej na Badaniu Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) jest analiza sytuacji młodych ludzi na rynku edukacji i rynku pracy w Polsce, przeprowadzona przez Pastore (2005). W celu przeanalizowania indywidualnych determinant wyboru edukacji w kontekście aktywności na rynku pracy przez młodych ludzi, zastosowano probitowy model Heckmana. Analizie poddano wyniki pochodzące z BAEL z 1997 roku Badając wybór pomiędzy kontynuowaniem edukacji a rozpoczęciem pracy, szczególną uwagę poświęcono warunkom na lokalnych rynkach pracy oraz oczekiwanym zarobkom. Zmienne objaśniające takie jak lokalna stopa bezrobocia, oczekiwane wynagrodzenie oraz koszt alternatywny edukacji okazały się być statystycznie istotne.

Kolejnym istotnym nurtem w badaniach wykorzystujących dane o wyborach edukacyjnych Polaków, jest szacowanie stopy zwrotu z edukacji, która wedle teorii w istotny sposób powinna determinować wybory edukacyjne. Strawiński (2007) badając prywatną stopę zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie, rozumianą jako procentowy wzrost wynagrodzenia uzyskany dzięki inwestycji w edukację, wykorzystał dane pochodzące z Badania Budżetów Gospodarstw Domowych z lat 1998-2004. Strawiński (2010) zbadał również stopę zwrotu z wyższego wykształcenia na podstawie danych pochodzących z Diagnozy Społecznej z 2009. Charakterystyka danych zawartych w tym badaniu pozwoliła na przeprowadzenie próby oszacowania stopy zwrotu dla poszczególnych kierunków kształcenia. Oszacowano dwa typy modeli, po pierwsze obliczono stopy zwrotu z uzyskania wyższego wykształcenia w danej dziedzinie nauki, a po drugie porównano przeciętną stopę zwrotu z wykształcenia w danej dziedzinie ze średnią stopą zwrotu z wyższego wykształcenia uzyskanego na innych kierunkach kształcenia. W efekcie wykazano, że najmniej opłacalne jest uzyskanie wyższego wykształcenia w stosunku do posiadania wykształcenia średniego na kierunkach humanistycznych i pedagogicznych, a najbardziej opłacalne na kierunkach związanych ze zdrowiem i naukach społecznych. O ile stopa zwrotu z edukacji wyższej w istotny sposób powinna wpływać na wybory edukacyjne to sam sposób jej szacowania jest skomplikowany i wymaga precyzyjnej informacji o nakładach ponoszonych z tytułu edukacji. Ten nurt badań opisany został w drugiej części książki.

Przegląd dotychczasowych badań pozwala także sformułować kilka wniosków o charakterze ogólnym. Po pierwsze, w ogólnie dostępnych polskich źródłach danych statystycznych występują istotne braki informacyjne uniemożliwiające precyzyjną analizę determinantów wyborów edukacyjnych i preferencji. Z tej przyczyny wielu polskich badaczy opiera swoje opracowania na danych zebranych poprzez samodzielnie przeprowadzone badania ilościowe (Janowski, 1977; Parzęcki, 2004; Wolska-Długosz, 2012). Po drugie, dotychczasowe badania determinant wyborów edukacyjnych skupiały się na wyjaśnianiu faktu podjęcia studiów – brakuje natomiast analiz tego jakie atrybuty usług edukacyjnych są kluczowe dla wyboru konkretnego toku studiów spośród dostępnych alternatyw. Po trzecie, (co jest skutkiem braków informacyjnych i słabej jakości danych) metody wykorzystywane dotychczas w polskich badaniach były niewystarczające dla potrzeb analizy skomplikowanego i wieloaspektowego zjawiska jakim są preferencje wobec usług edukacyjnych na poziomie wyższym. Poniżej, na kanwie nakreślonego wyżej kontekstu teoretycznego, omówiono przyjęte w analizach empirycznych podejście metodologiczne do badania preferencji.

63