Prywatne nakłady na edukację wyższą oraz czas przeznaczany na kształcenie na poziomie

według źródeł danych zastanych

4.2.1. Prywatne nakłady finansowe na edukację wyższą

Szacunki nakładów prywatnych ponoszonych w związku z kształceniem się w szkołach wyższych w Polsce można przeprowadzić posługując się danymi zastanymi z dwóch istniejących baz danych: Badania Budżetów Gospodarstw Domowych oraz bazach danych OECD39. Ponadto, analiza ilościowa została poszerzona o dane przedstawione w istniejących opracowaniach poświęconych kosztom edukacji w Polsce. W szczególności odwołano się do raportów GUS z badania pt. „Kształcenie dorosłych” z 2006 i 2009 roku, a także do raportów OECD poświęconym zagadnieniom związanym z edukacją („Education at Glance”).

W 2013 roku w Badaniu Budżetów Gospodarstw Domowych brało udział 15 374 gospodarstw, z których 1 272 posiadało w swoim składzie osoby uczące się na poziomie wyższym w wieku 18-30 lat. Wśród tych gospodarstw domowych 1 116 (88%) gospodarstw poniosło koszty związane z kształceniem na poziome wyższym. Jedynie 167 (13%) gospodarstw poniosło bezpośrednie wydatki na szkoły wyższe (np. czesne). W przypadku kosztów związanych z materiałami edukacyjnymi i Internetem ok. 60% gospodarstw ponosiło tego rodzaju koszty (por. Tabela 4.1).

Należy zaznaczyć, że w Badaniu Budżetów Gospodarstw Domowych nie są uwzględniane osoby powyżej 15 roku życia, które przebywają poza gospodarstwem domowym. Brak uwzględnienia osób uczących się poza gospodarstwem domowym jest problematyczne i może prowadzić do poważnych obciążeń oszacowań. W przypadku szkolnictwa wyższego częściej bowiem niż w przypadku niższych poziomów edukacji, mamy do czynienia z pobieraniem nauki poza miejscem zamieszkania. Odsetek gospodarstw domowych, w których raportowane są wydatki związane ze szkolnictwem wyższym, ale w których brak jest osób uczących się na uczelniach wyższych wynosi ok. 20,1%40. w związku z tym, że w bazie danych nie ma informacji o liczbie osób kształcących się poza miejscem zamieszkania, nie jest możliwa analiza średnich prywatnych kosztów edukacji dla tych osób. W rezultacie, przedstawione dane dotyczą jedynie prywatnych wydatków na kształcenie wyższe gospodarstw domowych, w których znajdują się osoby uczące się na tym poziomie nauczania i które są w wieku 18-30 lat.

39 Dane prezentowane w ramach wskaźników „Education at a Glance” pochodzą ze źródeł krajowych i nie są danymi pierwotnie zbieranymi przez OECD a jedynie polegają na przetwarzaniu danych pochodzących z publikacji Głównego Urzędu Statystycznego, wyników międzynarodowych badań, jak np. PIAAC i in.

40 Średnie wydatki na kształcenie w szkołach wyższych dla gospodarstw domowych, w których brak jest osób uczących się wynoszą 651,69 zł.

125

Tabela 4.1. Struktura gospodarstw domowych, w których znajdują się osoby w wieku 18-30 uczące się w szkołach wyższych i które ponoszą wydatki związane z edukacją na tym poziomie kształcenia według kategorii wydatków

Kategoria wydatków

Liczba gospodarstw domowych

Jako % gospodarstw domowych, w których znajdują się osoby w wieku 18-30 uczące się w szkołach wyższych Edukacją na poziomie wyższym (ogółem) 1116 88%

Koszty kształcenia w szkołach wyższych 167 13% Korepetycje na poziomie edukacji wyższej 6 0,5% Książki i materiały edukacyjnea 782 61%

Interneta 804 63%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BBGD 2013. Uwagi: a kategoria nie uwzględnia poziomu kształcenia.

Dane dotyczące kosztów kształcenia, wskazują na wysokie koszty edukacji związane z bezpośrednimi opłatami na szkoły wyższe (np. czesne). Średnie miesięczne wydatki na szkoły wyższe gospodarstw domowych ponoszących tego rodzaju koszty to 594 zł (por. Tabela 4.2). W przypadku korepetycji związanych z nauczaniem na poziomie wyższym miesięczne koszty kształtują się natomiast przeciętnie na poziomie 217 zł. Najniższe wydatki przypadają na zakup podręczników, materiałów edukacyjnych i innych pomocy naukowych – średnio ok. 20 zł miesięcznie. Należy jednak mieć na uwadze, że wydatki w tej kategorii przedstawiają średnie wydatki gospodarstwa domowego na 1 członka gospodarstwa w wieku 18-30 lat41. Podobnie jest w przypadku średnich wydatków na usługi Internetowe, które wynoszą ok. 43 zł miesięcznie.

Tabela 4.2. Średnie miesięczne wydatki gospodarstw domowych na edukację na poziomie wyższym według kategorii wydatków (w zł)

Kategoria wydatków Średnie wydatki na 1 osobę uczącą się Edukacja na poziomie wyższym (ogółem) 72,5 Koszty kształcenia w szkołach wyższych 594,14 Korepetycje na poziomie edukacji wyższej 217,5 Książki i materiały edukacyjnea,b 19,98

Interneta,b 42,87

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BBGD 2013. Uwagi: a Kategoria nie uwzględnia poziomu kształcenia.

b Średnie wydatki zostały obliczone na podstawie wydatków na poziomie gospodarstwa domowego w odniesieniu do liczby osób w gospodarstwie domowym w wieku 18-30 lat.

Biorąc pod uwagę wszystkie cztery kategorie wydatków, średnie opłaty związane z edukacją wyższą (ogółem) kształtują się na poziomie 72,5 zł miesięcznie. Należy pamiętać, że dane dotyczą jedynie tych gospodarstw domowych, których członkowie uczą się pozostając jednocześnie w gospodarstwie.

41 Wynika to z braku możliwości wydzielenia tej części wydatków, która bezpośrednio dotyczy osób kształcących się w szkołach wyższych.

126

W związku z tym, należy spodziewać się, że podane średnie wydatki mogą być zaniżone, gdyż nie uwzględniają szeregu kosztów związanych z utrzymaniem poza miejscem zamieszkania, np. kosztów zakwaterowania (domy studenckie, akademiki).

Drugim ważnym źródłem informacji dotyczących kosztów kształcenia, w tym prywatnych nakładów na edukację, są badania GUS pt. „Kształcenie dorosłych”. Głównym celem badań jest zgromadzenie informacji dotyczących uczestnictwa osób dorosłych w kształceniu formalnym i pozaformalnym oraz nieformalnym uczeniu się, jak i posiadanych umiejętności, takich jak obsługa komputera, czy znajomość języków obcych. Do tej pory badanie “Kształcenie dorosłych” zostało przeprowadzone przez GUS dwukrotnie – w latach 2006 i 201142. W 2006 roku w Polsce badaniem objęto osoby w wieku 25-64 lata; w 2011 roku próbę poszerzono o osoby w wieku 18-25 lat i 64-69 lat.

W obu badaniach – z 2006 i 2011 roku - prywatne nakłady na edukację definiowane są jako wydatki na czesne, opłaty rejestracyjne, opłaty za egzaminy, wydatki na książki, materiały i inne pomoce naukowe ponoszone przez ankietowanego lub członka jego gospodarstwa domowego.

Według raportu z badania opublikowanego w 2013 roku, przedstawiającego dane za rok 2011, średnie koszty nauki, bez względu na poziom kształcenia, za ostatnie 12 miesięcy dla osób w wieku 18-64 lata, wyniosły 2 093 zł. W przypadku osób młodych, w wieku 18-24, wydatki wyniosły 1 836 zł; dla osób starszych – w wieku 25-64 lata – 2 640 zł.

Wyniki wcześniejszego analogicznego badania GUS z roku 2006, opublikowane w 2009 roku, wskazują ponadto, że w grupie osób w wieku 25-64 lata, które w badanym okresie były aktywne edukacyjnie koszty nieznacznie się różniły. W szczególności, koszty ponoszone przez uczących się (w systemie edukacji formalnej), związane z rejestracją, czesnym, opłatami egzaminacyjnymi wyniosły 3 301 zł, a wydatki na książki i pomoce naukowe 1 196 zł. W grupie osób uczących się na poziomie edukacji wyższej w wieku 25-30 lat wydatki związane z rejestracją, czesnym, opłatami egzaminacyjnymi wyniosły 2 343,5, a na książki i pomoce naukowe 631 zł, w ujęciu średnim natomiast 2 982 zł.

Istotnym źródłem danych dotyczących kosztów prywatnych ponoszonych przez gospodarstwa domowe na kształcenie na poziomie wyższym są dane OECD dostępne on-line w bazie OECD Stats. Baza danych OECD zawiera zagregowane dane dla krajów OECD dotyczące szerokiego zakresu zagadnień społeczno-ekonomicznych, takich jak edukacja, sytuacja na rynku pracy, zdrowie, demografia, czy też rachunki narodowe i ceny.

Prywatne koszty kształcenia definiowane są tu jako suma nakładów ponoszonych bezpośrednio przez gospodarstwa domowe oraz nakładów ponoszonych przez pozostałe podmioty prywatne, w tym np. prywatnych przedsiębiorców. Wydatki uwzględniają nakłady ponoszone na czesne, książki i inne pomoce naukowe, korepetycje, koszty transportu oraz koszty zakwaterowania.

Według danych OECD za rok 2011 średnie roczne wydatki prywatne na edukację na poziomie wyższym wyniosły w Polsce 5 517 mln złotych43, stanowiąc 26,8% wszystkich nakładów na szkolnictwo wyższe. W przeliczeniu na jednego studenta wydatki te szacowane są na 2 748 zł rocznie. Wydatki bezpośrednio ponoszone przez gospodarstwa domowe kształtowały się natomiast na

42 Analogiczne badania realizowane są w pozostałych krajach należących do UE w ramach „Adult Education Survey”.

127

poziomie 5 142,6 mln zł rocznie, tj. 2 562 zł rocznie na jednego studenta. Koszty ponoszone w związku z kształceniem na poziomie wyższym ponoszone przez gospodarstwa domowe w równym stopniu są wypłacane instytucjom prywatnym (44,7% ogółu kosztów), jak i instytucjom publicznym (42,9%).

W raportach OECD „Education at Glance” (2014) wyróżniane są ponadto tzw. koszty ponoszone przez daną osobę w związku z edukacją na poziomie wyższym. Koszty te definiowane są jako wydatki związane ze zdobyciem wykształcenia na poziomie wyższym ponoszone przez osobę posiadającą wykształcenie średnie. Do kosztów zaliczane są zarówno koszty bezpośrednie, jak i wartość zarobków utraconych w związku z biernym uczestnictwem na rynku pracy.

Oszacowania OECD dokonane dla Polski na podstawie danych z 2010 roku wskazują, że zdyskontowane (przy stopie dyskontowej 3%) koszty kształcenia na poziomie wyższym w Polsce dla mężczyzny za cały okres studiów wynoszą 24 270 $ (44 171 zł)44, z czego jedynie 7 343 $ (13 363 zł) stanowią koszty bezpośrednie, a 16 928 PPP $ (30 808 zł) stanowią koszty związane z utraconym wynagrodzeniem. Odpowiednie wartości dla kobiet wynoszą 23 356 $ (42 507zł), 7 343 $ (13 363zł) i 16 014 $ (29 144 zł). W porównaniu do innych krajów OECD, oszacowane dla Polski koszty zdobycia wyższego wykształcenia są stosunkowo niskie i porównywalne do takich krajów jak Słowacja (21 202 $) i Portugalia (20 808 $).45

Sformułowanie jednoznacznych wniosków dotyczących nakładów prywatnych na edukację wyższą w Polsce na podstawie przedstawionych danych jest utrudnione ze względu na znaczne różnice w definicjach prywatnych nakładów, a także przyjmowanej metodologii i sposobie agregacji danych. W szczególności, trudności w porównaniu przytoczonych powyżej danych wynikają z różnic w:

 definicjach nakładów prywatnych;

 sposobie agregacji danych (dane roczne/miesięczne);  okresie badania;

 próbie (wiek).

W celu przedstawienia wyników badań w sposób umożliwiający ich porównanie, poszczególne wyniki zostały zebrane w Tabeli B1 w aneksie statystycznym i poddane odpowiednim transformacjom. W przypadku BBGD, statystyki zostały przeliczone na dane roczne poprzez wyznaczenie średnich miesięcznych wydatków oraz przemnożenie ich przez liczbę miesięcy. Podobnie, w przypadku danych OECD oraz danych GUS, dane roczne przeliczono na dane miesięczne. Ponadto, dane zastały przestawione w ujęciu realnym i wyrażone w cenach stałych z 2010 roku.

Porównanie wyników sugeruje, że średnie nakłady na edukację na poziomie wyższym otrzymane na podstawie analizy danych pochodzących z BBGD są niższe niż średnie nakłady otrzymane na podstawie analizy danych pochodzących z innych źródeł. Wynik ten może być konsekwencją braku uwzględnienia w analizie BBGD osób uczących się i przebywających poza miejscem zamieszkania oraz stosunkowo niskiej liczby gospodarstw domowych, w których znajdują się osoby pobierające naukę na poziomie wyższym i które raportują wydatki na szkoły wyższe (16%). Ponadto, różnica może

44 Koszty wyrażone są w dolarach według PPP i przeliczone na złotówki według kursu walut z uwzględnieniem parytetu siły nabywczej dostępnego w bazie danych OECD.

45 Najwyższe koszty szacowane są dla Holandii (110 480 $), Stanów Zjednoczonych (105 813 $) oraz Japonii (103 965 $).

128

wynikać z nieprecyzyjnego oszacowania wydatków ponoszonych na zakup podręczników, materiałów i pomocy naukowych na podstawie danych BBGD.

4.2.2. Nakłady czasu przeznaczanego na edukację wyższą w danych zastanych

Osobną kwestią, wymagającą specjalnych badań terenowych jest nakład czasu poświęcanego na kształcenie. Przestawiona poniżej, wstępna analiza czasu poświęcanego na kształcenie na poziomie wyższym została dokonana w oparciu o wyniki badania „Kształcenie dorosłych 2006” i „Kształcenie dorosłych 2011”.

W latach 2006 i 2011 GUS zbadał czas poświęcony na naukę w szkole (uczelni) przez osoby uczestniczące w edukacji formalnej w okresie 12 miesięcy. Nie obejmował on czasu przeznaczonego na odrabianie prac domowych, czy naukę własną, a także czasu dojazdu do szkoły lub uczelni. Czas przeznaczany na naukę dotyczy więc w głównej mierze czasu spędzanego na uczestnictwie w zajęciach w szkole/na uczelni wyższej.

Dane za rok 2011 wskazują, że średnia liczba godzin, jaką przeznaczyły osoby w wieku 18-24 lata uczestniczące w kształceniu formalnym to 810 godzin rocznie. Dla grupy wiekowej 25-34 lata analogiczna wielkość to 375 godzin. W przypadku danych dla 2006 roku średnia liczba godzin poświęconych na naukę dla osób w wieku 25-34 wyniosła 423 godziny. Dane te nie uwzględniają jednak poziomu kształcenia. W przypadku osób w wieku 25-34 lata, które uczą się na poziomie wyższym liczba godzin nauki wyniosła 573,6. Natomiast dla podgrupy osób w wieku 25-30 uczących się na poziomie edukacji wyższej liczba godzin nauki to 618,23.

Czas poświęcany na naukę jest przy tym znacznie zróżnicowany ze względu na miejsce zamieszkania i płeć: osoby zamieszkałe na terenach wiejskich oraz kobiety poświęcają mniej czasu na naukę. Według autorów raportu czas poświęcony na naukę jest ściśle związany z typem szkoły lub uczelni i ich programami szkolnymi.

W roku 2013 Główny Urząd Statystyczny przeprowadził badanie budżetu czasu ludności46, które trwało cały rok i w którym wzięły udział osoby w wieku 10 lat i więcej. Badanie to dostarcza informacji o rozkładzie czasu na poszczególne czynności, w tym na naukę. Dane jednostkowe z tego badania nie są obecnie jeszcze dostępne, gdyż trwa opracowywanie wyników. GUS zapowiedział publikację szczegółowego raportu z tego badania na I kwartał 2015 r. – publikacja ta jeszcze się nie ukazała. Na podstawie wstępnej notatki wydanej przez GUS47 można wnioskować, że dla populacji osób w wieku 20-24 przeciętny czas poświęcany na naukę wynosi około 10 godzin w tygodniu. Należy przy tym pamiętać, że w tej grupie znajdują się również osoby, które nie kontynuują kształcenia w formalnym systemie edukacji. 46 http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zycia/dochody-wydatki-i-warunki-zycia-ludnosci/badanie-budzetu-czasu-ludnosci-w-2013-r-,18,1.html 47 http://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5486/18/1/1/ notatka_bc_2013_22_08_ost__2_.pdf

129