Wprowadzenie

Analiza preferencji stojących u podstaw wyborów edukacyjnych jest zadaniem niezwykle ważnym z punktu widzenia poznania mechanizmów kształtowania się zasobów kapitału ludzkiego gospodarce. Na chwilę obecną literatura polska nie oferuje całościowego opisu preferencji na usługi edukacyjne na poziomie wyższym. W dużej mierze wynika to z faktu, że badanie preferencji jest niezwykle skomplikowanym zagadnieniem badawczym. Nie jest bowiem możliwe bezpośrednie obserwowanie preferencji, a co więcej osoby podejmujące decyzje o wyborze studiów wyższych17 nie są ich zwykle świadome (nie potrafią ich adekwatnie opisać w odpowiedziach na pytania zadawanych wprost). Fakty te czynią jednak badania preferencji względem usług edukacyjnych niezwykle frapującym zadaniem dla ekonomisty, zmuszając do zmierzenia się z wieloma wyzwaniami dotyczącymi zarówno teoretycznego modelowania zachowań konsumentów, jak i zagadnień związanych z uzyskiwaniem odpowiednich danych i ich analizą.

Przedmiotem zaprezentowanych niżej analiz były determinanty preferencji Polaków w wieku 19-30 lat względem usług edukacyjnych na poziomie wyższym. W badaniu wykorzystano autorską metodologię, charakteryzująca się przede wszystkim kompleksowym podejściem do badanych zjawisk. Zadanie to wykonane zostało z użyciem analizy informacji o faktycznych zachowaniach i deklaracjach osób będących (w przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości) nabywcami takich usług, zarówno z wykorzystaniem metod dobrze ugruntowanych w badaniach wyborów konsumenta, jak i z zastosowaniem najnowszych narzędzi z zakresu mikroekonomii i mikroekonometrii. W niniejszym rozdziale przedstawiono opis wyników tych badań i wnioski z nich płynące.

Przedstawiona w rozdziale analiza preferencji wobec edukacji na poziomie wyższym oparta jest o neoklasyczną teorię wyboru konsumenta, zgodnie z którą istnieje możliwość odtworzenia informacji o preferencjach na podstawie informacji o podejmowanych w konkretnych okolicznościach wyborach (przy założeniu znajomości ograniczeń, którym podlega/podlegał konsument w momencie dokonywania wyboru). W ekonomii neoklasycznej preferencje modeluje się zwykle z wykorzystaniem pojęcia funkcji użyteczności, która jest ich sformalizowanym ujęciem. Preferencje są odzwierciedleniem gustów konsumentów, które – przy danym ograniczeniu – determinują wybory, poprzez które konsumenci zaspakajają swoje potrzeby w najlepszy dla nich sposób. W tym kontekście, to właśnie wybory są najcelniejszą obserwowaną dostępną realizacją preferencji. W niniejszym opracowaniu, badane są zarówno wybory dokonane w rzeczywistości przez respondentów (manifestujące preferencje ujawnione - stanowiące wynik konfrontacji preferencji z ograniczeniami), jak i wybory dokonane w hipotetycznej sytuacji wyboru, przed którymi stawiany jest respondent. W tym

17 W dalszej części książki osoby takie nazywamy konsumentami. Jest to strategia tudzież wygodna, co nie odzwierciedlająca w pełni natury decyzji o wyborze studiów. Postulujemy, iż ma wiele cech decyzji inwestycyjnej. W jakimś sensie jest jednak decyzją konsumpcyjną, gdyż prowadzi do wzrostu poziomu użyteczności za cenę rezygnacji z zasobów dóbr rzadkich (nakłady finansowe, rzeczowe i czasowe) na edukację.

44

ujęciu mówimy o tzw. preferencjach deklarowanych. Można je niezwykle precyzyjnie opisać, lecz nie są poparte faktyczną realizacją.

Przystępując do analizy preferencji należy nakreślić założenia przyjętego podejścia oraz kontekst instytucjonalny dokonywanych wyborów edukacyjnych. Wybór ścieżki edukacyjnej traktować można jako sekwencję decyzji, przy czym kluczowe wydają się determinanty wyboru pomiędzy kontynuacją a rezygnacją z edukacji (Willis i Rosen, 1979). Badanie tego zjawiska nie jest łatwe, ponieważ trudno określić moment, w którym decyzja o rezygnacji z kontynuowania edukacji na poziomie wyższym zapada. W najprostszym, modelowym ujęciu, uczeń (oraz - a może przede wszystkim - jego rodzice/opiekunowie) po ukończeniu edukacji na poziomie elementarnym (szkoła podstawowa i gimnazjum) decyduje o dalszej ścieżce kształcenia. W Polsce istnieje obowiązek nauki aż do uzyskania pełnoletniości (choć obowiązek szkolny dotyczy jedynie szkoły podstawowej i gimnazjum). W praktyce większość uczniów rozważa wybór miedzy liceum ogólnokształcącym, technikum a zasadniczą szkołą zawodową (ZSZ). Jedynie dwie pierwsze z wymienionych ścieżek przygotowują do egzaminu maturalnego otwierającego możliwość podjęcia studiów wyższych, za to dwie ostatnie – dają przygotowanie zawodowe przygotowujące absolwenta (przynajmniej w założeniu) do bezpośredniego wejścia na rynek pracy18. Można zatem powiedzieć, że ci, którzy wybierają ZSZ w zasadzie decydują o rezygnacji z edukacji wyższej, a ci, który wybierają technika lub licea ogólnokształcące odkładają tę decyzję w czasie. Po zakończeniu edukacji ponadgimnazjalnej decydują czy i co chcą studiować. Fakt przygotowania zawodowego absolwentów techników (ale także ich przeciętnie słabsze przygotowanie z przedmiotów ogólnych) sprawia, iż w praktyce znacznie rzadziej podejmują oni studia w szkołach wyższych. Wśród absolwentów szkół średnich studia podejmuje około 66% osób, przy czym wśród absolwentów liceów ogólnokształcących odsetek ten wynosi 85%, a wśród absolwentów techników zaledwie 50% (Szapiro, 2004). W praktyce, problem podjęcia studiów wyższych jest bardziej skomplikowany, gdyż także absolwent ZSZ ma możliwość uzupełnienia wykształcenia, złożenia egzaminu maturalnego i podjęcia studiów wyższych. Są to przypadki marginalne, ale możliwe. Także po uzyskaniu świadectwa maturalnego dalsze decyzje można odkładać w czasie, czasem nawet o wiele lat. Zatem faktycznie trudno jest jednoznacznie wskazać moment podejmowania decyzji o niekontynuowaniu kształcenia na poziomie wyższym.

Poza wyborem dotyczącym kontynuowania edukacji wyższej, dalsze decyzje jej dotyczące (w przypadku kontynuacji) odnoszą się do kierunku, trybu studiów i wyboru uczelni. Właśnie te kwestie są przedmiotem analiz, których wyniki przedstawiono w niniejszym rozdziale. W najprostszym ujęciu proces decyzyjny kandydata na studia/studenta podzielić można zatem na następujące etapy: decydowania o studiowaniu, poszukiwania oferty studiów i jej wyboru oraz ewaluacji podjętych decyzji (Sojkin et al. 2012). Przebieg tego procesu zależy w dużym stopniu od specyficznych uwarunkowań społeczno-ekonomicznych. Początek procesu transformacji ustrojowej w Polsce zainicjował zasadnicze przekształcenia w systemie edukacji. Reformy gospodarcze i instytucjonalne wpłynęły na strukturę procesów edukacyjnych poprzez zmiany zarówno w wielkości i strukturze populacji młodzieży kształcącej się w szkołach średnich i wyższych, jak i kierunkowej strukturze kształcenia. W odniesieniu do sfery społecznej, miał miejsce prawdziwy przełom w podejściu do edukacji (Sztanderska, 2004). Wraz ze wzrostem popytu na kształcenie ogólne i wyższe, zwiększyła się

18 Choć zmiany w systemie edukacyjni wyższej w ostatnich dwóch dekadach powodowały, iż istniały różnego typu szkoły ponadgimnazjalne (np. licea profilowane czy licea zawodowe)., z punktu widzenia możliwości dalszego kształcenia w szkole wyższej, zawsze był to wybór podobnej natury: wykształcenie w zawodzie z możliwością podjęcia studiów wyższych, wykształcenie w zawodzie bez możliwości podjęcia studiów wyższych, wykształcenie ogólne z możliwością podjęcia studiów wyższych.

45

gotowość do partycypacji w jego kosztach, co znalazło odzwierciedlenie we wzroście finansowania edukacji ze środków prywatnych. Po okresie wyraźnego boomu edukacyjnego na poziomie wyższym, w ostatnich latach, w związku z coraz bardziej niekorzystną sytuacją demograficzną (wynikającą z wchodzenia w wiek typowy dla nauki na poziomie wyższym roczników niżu demograficznego lat 90-tych) i nieznacznym spadkiem stopy skolaryzacji, liczba studentów w Polsce zaczęła maleć. W tych warunkach po stronie podażowej rynku usług edukacji wyższej pojawiły się „niewykorzystane moce produkcyjne” i wyraźnie zaostrzyła się konkurencja między szkołami wyższymi. Spowodowało to wzrost zainteresowania władz uczelni czynnikami wpływającymi na wybór szkoły wyższej i kierunku studiów przez kandydatów. Jednocześnie, wyraźnie zwiększył się udział osób z wyższym wykształceniem w populacji ogółem, a w grupie aktywnych zawodowo – w szczególności. Nie wszyscy absolwenci studiów wyższych znajdują pracę w zawodach odpowiadających ich kompetencjom i pojawiały się symptomy pogarszania się relatywnej sytuacji osób z wyższym wykształcenie.19 W efekcie w dyskursie publicznym coraz częściej stawiane są pytania o racjonalność decyzji edukacyjnych podejmowanych przez młodych ludzi, także w zakresie wyboru kierunku kształcenia czy uczelni oraz o efektywność wydatkowania środków publicznych w tym zakresie.

Tymczasem, pomimo rosnącej liczby badań w tym zakresie, nadal w obszarze wiedzy o determinantach preferencji młodzieży i sposobie podejmowania decyzji edukacyjnych (Garcia et al. 2007), w szczególności na poziomie wyższym, pozostaje wiele pytań bez odpowiedzi. Także w Polsce takich badań było niewiele i miały wycinkowy charakter. Większość skupiała się na badaniu faktu podejmowania edukacji wyższej, a nie doborze jej charakterystyk. Tymczasem rozpoznanie mechanizmów podejmowania decyzji o wyborze ścieżki kształcenia jest kluczowe dla badania kształtowania się zasobów kapitału ludzkiego, co z kolei determinuje rozwój społeczno-ekonomiczny kraju.

Pytania badawcze dla dokumentowanych w tym rozdziale analiz dotyczyły przede wszystkim zidentyfikowania atrybutów studiów wyższych, które - zgodnie z przyjętym podejściem teoretycznym - są istotne (z punktu widzenia czerpanej użyteczności) przy dokonywaniu wyborów. Drugim celem analiz było określenie skali heterogeniczności preferencji w przekrojach cech konsumentów (ze względu na cechy społeczne, ekonomiczne oraz ścieżki wcześniejszego kształcenia). Rozważania toczą się w dwóch nurtach analiz empirycznych: badania preferencji ujawnionych (tj. w wyborach rzeczywistych) i preferencji deklarowanych (tj. w wyborach hipotetycznych). Ze względu na nowatorski charakter zastosowanych metod, sporo miejsca w rozdziale poświęcono kwestiom technicznym metodologicznym, wskazując na ich zalety i wady oraz dokumentując ich komplementarność. Należy jednak zaznaczyć, że szczegółowy przegląd literatury przedmiotu z punktu widzenia metodologicznego, a także przegląd zagranicznych badań empirycznych (które z oczywistych względów nie przystają do polskiej specyfiki) został wyłączony z tego opracowania20.

Struktura tekstu rozdziału została zorganizowania następująco. W drugim podrozdziale omówiono uwarunkowania decyzji edukacyjnych na poziomie wyższym w świetle literatury ekonomicznej. W tej części rozdziału skupiono się na ujęciu teoretycznym, które prowadzi do uzasadnienia przyjętego podejścia badawczego w części empirycznej. Sekcja 3.3 zawiera krótki przegląd (w przeważającej

19 Wzrost podaży osób z wyższym wykształceniem spowodował, że wielu absolwentów studiów zmuszonych jest wykonywać prace poniżej swoich kwalifikacji. Zjawisko przerostu kwalifikacji (ang.

overeduaction) jest przedmiotem licznych badań (Kryńska, 2011; Kiersztyn, 2012; 2011).

20 Szczegółowy opis przyjętej metodologii znaleźć można w „Końcowym raporcie metodologicznym”, który był produktem nr 8 badani naukowego „Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania wyborów osób w wieku 19 - 30 lat dotyczących studiowania”.

46

części) polskich ekonomicznych badań wyborów edukacyjnych, w którym nakreślono lokalny kontekst analizowanej tematyki. W czwartym podrozdziale omówiono modele ekonometryczne, które zostały zaimplementowane w analizach empirycznych dotyczących preferencji względem studiów wyższych. W kolejnych dwóch podrozdziałach omówiono uzyskane wyniki analiz, a więc zidentyfikowane determinanty preferencji ujawnionych w rzeczywistych wyborach (podrozdział 3.5) oraz charakterystykę preferencji deklarowanych przez respondentów (podrozdział 3.6). Podsumowanie tej części książki zawiera wnioski z badań preferencji młodzieży wobec usług edukacyjnych na poziomie wyższym, wskazując na możliwości wykorzystania tej wiedzy przez uczniów, ich rodziców, szkoły, uczelnie, a także władze publiczne. W podsumowaniu wskazano także dalsze kierunki badań w zakresie preferencji względem studiów wyższych.

3.2. Preferencje młodzieży wobec usług edukacyjnych w