Informacje na temat jawnych nakładów prywatnych na kształcenia na poziomie wyższym

Do analizy prywatnych nakładów finansowych ponoszonych w związku z kształceniem się w szkołach wyższych w Polsce posłużono się danymi zastanymi pochodzącymi z Badania Budżetów Gospodarstw Domowych. W charakterze danych kontekstowych skorzystano także z informacji zawartych w bazach danych OECD13. Ponadto, analiza ilościowa została poszerzona o dane zagregowane przedstawione w istniejących opracowaniach poświęconych kosztom edukacji w Polsce. W szczególności odwołano się do raportów GUS z badania pt. „Kształcenie dorosłych” z 2006 i 2009 roku, a także do raportów OECD poświęconym zagadnieniom związanym z edukacją („Education at

Glance”).

Badanie Budżetów Gospodarstw Domowych

Głównym celem Badania Budżetów Gospodarstw Domowych (BBGD) jest zgromadzenie aktualnych danych dotyczących poziomu życia ludności w Polsce, a w szczególności wielkości miesięcznych przychodów i rozchodów gospodarstw domowych. Dodatkowo, badanie dostarcza informacji dotyczących struktury demograficznej gospodarstw domowych, sytuacji na rynku pracy, a także warunków mieszkaniowych. Badanie prowadzone jest co roku i oparte jest na metodzie reprezentacyjnej. Obecnie stosowanym podejściem gromadzenia danych jest podejście terytorialne na zasadzie rotacji miesięcznej.

W badaniu przeprowadzonym w roku 2013 w każdym miesiącu badaniem objęto 3 132 mieszkania (1 566 tpb). Wyniki roczne dotyczą gospodarstw domowych zamieszkujących 37 584 mieszkania. Niestosowanie zamiany mieszkań w ww. sytuacjach oraz badanie w niektórych przypadkach więcej niż jednego gospodarstwa w wylosowanym mieszkaniu powoduje, że liczba gospodarstw zbadanych w danym okresie rożni się (w praktyce jest niższa) od liczby mieszkań wylosowanych na ten okres. Liczba gospodarstw zbadanych, czyli gospodarstw, dla których wypełniono wszystkie wymagane kwestionariusze kształtuje się (w poszczególnych latach) na poziomie około 37 tysięcy.

W BBGD koszty ponoszone na edukację wyższą stanowią jedną z kategorii rozchodów gospodarstw domowych. W kosztach tych uwzględniane są nakłady ponoszone na edukację (szkołę) oraz korepetycje. Taka definicja prywatnych nakładów na edukację jest jednak znacznie ograniczona, gdyż nie obejmuje kosztów np. związanych z zakupem podręczników i innych pomocy naukowych. W rezultacie, w analizie nakładów na kształcenie wyższe na podstawie danych pochodzących z BBGD posłużono się dodatkowymi kategoriami kosztów, jakimi są opłaty za książki i materiały edukacyjne oraz Internet. Klasyfikacja ta jest zgodna z podejściem zaproponowanym przez autorów raportu IBE (IBE, 2013)14, w którym na podstawie danych BBGD przeanalizowano prywatne nakłady na edukację ponadgimnazjalną i policealną w Polsce. Przyjęta w naszej analizie definicja nakładów prywatnych uwzględnia cztery kategorie wydatków. Są to:

 wydatki na edukację wyższą (szkołę);  wydatki na korepetycje;

13 Dane prezentowane w ramach wskaźników „Education at a Glance” pochodzą ze źródeł krajowych i nie są danymi pierwotnie zbieranymi przez OECD a jedynie polegają na przetwarzaniu danych pochodzących z publikacji Głównego Urzędu Statystycznego, wyników międzynarodowych badań, jak np. PIAAC i in.

32

 wydatki na książki i materiały edukacyjne (tj. podręczniki, gazety i czasopisma, artykuły i materiały piśmiennicze);

 wydatki związane z Internetem.

W związku z metodologią BBGD domowych, która zakłada agregację danych na poziomie gospodarstw domowych, do analizy nakładów prywatnych na edukację na poziomie wyższym wyodrębniono gospodarstwa domowe, w których znajduje się przynajmniej jedna osoba w wieku 18-30 lat i która w momencie badania kontynuuje naukę w/na:

 kolegium;

 studiach licencjackich lub inżynierskich;  studiach magisterskich;

 studiach doktoranckich.

Dane na poziomie gospodarstw domowych zostały następnie uśrednione poprzez uwzględnienie liczby osób w wieku 18-30 lat, które pobierają naukę na poziomie wyższym.

Należy zaznaczyć, że w Badaniu Budżetów Gospodarstw Domowych nie są uwzględniane osoby powyżej 15 roku życia, które przebywają poza gospodarstwem domowym. Brak uwzględnienia osób uczących się poza gospodarstwem domowym jest problematyczne i może prowadzić do poważnych obciążeń oszacowań. W przypadku szkolnictwa wyższego częściej bowiem niż w przypadku niższych poziomów edukacji, mamy do czynienia z pobieraniem nauki poza miejscem zamieszkania. Odsetek gospodarstw domowych, w których raportowane są wydatki związane ze szkolnictwem wyższym, ale w których brak jest osób uczących się na uczelniach wyższych wynosi ok. 20,1%15. w związku z tym, że w bazie danych nie ma informacji o liczbie osób kształcących się poza miejscem zamieszkania, nie jest możliwa analiza średnich prywatnych kosztów edukacji dla tych osób. W rezultacie, przedstawione dane dotyczą jedynie prywatnych wydatków na kształcenie wyższe gospodarstw domowych, w których znajdują się osoby uczące się na tym poziomie nauczania i które są w wieku 18-30 lat.

Inne źródła danych o jawnych nakładach prywatnych na kształcenie na poziomie wyższym

Drugim ważnym źródłem informacji dotyczących kosztów kształcenia, w tym prywatnych nakładów na edukację, są badania GUS pt. „Kształcenie dorosłych”. Głównym celem badań jest zgromadzenie informacji dotyczących uczestnictwa osób dorosłych w kształceniu formalnym i pozaformalnym oraz nieformalnym uczeniu się, jak i posiadanych umiejętności, takich jak obsługa komputera, czy znajomość języków obcych. Do tej pory badanie “Kształcenie dorosłych” zostało przeprowadzone przez GUS dwukrotnie – w latach 2006 i 201116. W 2006 roku w Polsce badaniem objęto osoby w wieku 25-64 lata; w 2011 roku próbę poszerzono o osoby w wieku 18-25 lat i 64-69 lat.

W obu badaniach – z 2006 i 2011 roku - prywatne nakłady na edukację definiowane są jako wydatki na czesne, opłaty rejestracyjne, opłaty za egzaminy, wydatki na książki, materiały i inne pomoce naukowe ponoszone przez ankietowanego lub członka jego gospodarstwa domowego.

Istotnym źródłem danych dotyczących kosztów prywatnych ponoszonych przez gospodarstwa domowe na kształcenie na poziomie wyższym są dane OECD dostępne on-line w bazie OECD Stats.

15 Średnie wydatki na kształcenie w szkołach wyższych dla gospodarstw domowych, w których brak jest osób uczących się wynoszą 651,69 zł.

16 Analogiczne badania realizowane są w pozostałych krajach należących do UE w ramach „Adult Education Survey”.

33

Baza danych OECD zawiera zagregowane dane dla krajów OECD dotyczące szerokiego zakresu zagadnień społeczno-ekonomicznych, takich jak edukacja, sytuacja na rynku pracy, zdrowie, demografia, czy też rachunki narodowe i ceny.

Prywatne koszty kształcenia definiowane są tu jako suma nakładów ponoszonych bezpośrednio przez gospodarstwa domowe oraz nakładów ponoszonych przez pozostałe podmioty prywatne, w tym np. prywatnych przedsiębiorców. Wydatki uwzględniają nakłady ponoszone na czesne, książki i inne pomoce naukowe, korepetycje, koszty transportu oraz koszty zakwaterowania.

W raportach OECD „Education at Glance” (2014) wyróżniane są ponadto tzw. koszty ponoszone przez daną osobę w związku z edukacją na poziomie wyższym. Koszty te definiowane są jako wydatki związane ze zdobyciem wykształcenia na poziomie wyższym ponoszone przez osobę posiadającą wykształcenie średnie. Do kosztów zaliczane są zarówno koszty bezpośrednie, jak i wartość zarobków utraconych w związku z biernym uczestnictwem na rynku pracy.

Dane o nakładach czasu na edukację wyższą

Osobną kwestią, wymagającą specjalnych badań terenowych jest nakład czasu poświęcanego na kształcenie. Przestawiona poniżej, wstępna analiza czasu poświęcanego na kształcenie na poziomie wyższym została dokonana w oparciu o wyniki badania „Kształcenie dorosłych 2006” i „Kształcenie dorosłych 2011”.

W latach 2006 i 2011 GUS zbadał czas poświęcony na naukę w szkole (uczelni) przez osoby uczestniczące w edukacji formalnej w okresie 12 miesięcy. Nie obejmował on czasu przeznaczonego na odrabianie prac domowych, czy naukę własną, a także czasu dojazdu do szkoły lub uczelni. Czas przeznaczany na naukę dotyczy więc w głównej mierze czasu spędzanego na uczestnictwie w zajęciach w szkole/na uczelni wyższej.

2.1.3. Informacje potrzebne do oszacowania kosztów alternatywnych kształcenia na poziomie wyższym

Dane o wynagrodzeniach i sytuacji na rynku pracy są niezbędne dla oszacowania strumieni utraconych korzyści wskutek podjęcia decyzji o studiowaniu, a także do oszacowania przyszłych oczekiwanych strumieni dochodów, które posłużą do określenia profili płac w cyklu życia i wyznaczenia bieżącej wartości oczekiwanej netto wykształcenia wyższego. Dane o samych wynagrodzeniach nie są jednak wystarczające, gdyż – jak pokazano w rozdziale 5 – do określenia zarówno strumieni utraconych korzyści, jak i oczekiwanych dochodów, konieczne jest oszacowanie modelu płac, w którym wynagrodzenia będą modelowane cechami poszczególnych jednostek, które w myśl teorii mogą na nie wpływać. Spośród dostępnych danych zastanych, zbiory, które spełniają postawione wymagania to przede wszystkim Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności oraz Badanie Budżetów Gospodarstw Domowych. Ponieważ w zaprojektowanym specjalnym badaniu terenowym w części ankiety dotyczącej aktywności ekonomicznej stosowano metodologię BAEL, w niniejszym opracowaniu zdecydowano się korzystać wyłącznie z danych BAEL, jako zbioru danych zastanych.

W określaniu profili płac w cyklu życia pojawia się trudność związana z tym, że w istniejących w Polsce zbiorach danych mamy do czynienia z tzw. danymi przekrojowymi, nie zaś wieloletnimi panelowymi obserwacjami tych samych kohort, jak to ma miejsce w niektórych krajach (w USA takim

34

zbiorem danych jest np. National Longitudinal Survey of the Youth – NLSY, w którym w roku 1979 badano osoby w wieku 14-21 lat i następnie kontynuowano ich obserwację do roku 2000).

Szacując profile płac na danych przekrojowych należy mieć na uwadze szczególnie istotne założenie, które trzeba przyjąć, aby takie oszacowanie przeprowadzić. Przyjmuje się, że sytuację na rynku pracy – a więc aktywność zawodową i uzyskiwane wynagrodzenia – dzisiejszych trzydziestolatków w okresie np. za 10 lat dobrze opisuje obecna sytuacja dzisiejszych czterdziestolatków. Rzeczywistość za 10 lat może istotnie odbiegać od tej predykcji, jednak można sądzić, że jeśli dzisiejsze zachowania na rynku edukacyjnym i rynku pracy zależą od oczekiwań skierowanych w przyszłość, to są one formułowane na podstawie faktycznie dokonywanych obserwacji dla starszych kohort. Im bardziej oddalone w czasie są owe kohorty, tym siła predykcji mniejsza i należy mieć to na uwadze interpretując wyniki dotyczące profili oczekiwanych zarobków w cyklu życia.

Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności

Ogólne informacje o badaniu BAEL przestawiono w rozdziale 2.1.1. Poniżej przedstawiono jedynie komentarz dotyczący użyteczności tego źródła danych z punktu widzenia badań kosztów alternatywnych podejmowania studiów wyższych i korzyści związanych z uzyskiwaniem wyższych strumieni dochodu w okresie kariery zawodowej przez absolwentów takich studiów (w odniesieniu do tych pracowników, którzy zakończyli edukację na wcześniejszych etapach).

W bazie danych BAEL znajdują się kluczowe zmienne, dzięki którym możliwe jest oszacowanie modelu wynagrodzeń oraz prawdopodobieństwa zatrudnienia, które służą do określenia profili oczekiwanych wynagrodzeń w cyklu życia. Zmienne te wraz z ich zakresami wartości i strukturą próbki dla połączonych danych z 2012 i 2013 r. zaprezentowano w tabeli B13 w aneksie statystycznym.

Z punktu widzenia celów badania, najważniejszą wykorzystywaną zmienną jest wynagrodzenie. W BAEL płace podawane są deklaratywnie w ujęciu miesięcznym netto. Dodatkowo, dla osób, które odmawiają lub nie pamiętają dokładnej wartości wynagrodzenia, wprowadzono możliwość podania przedziału, w którym znajduje się wynagrodzenie. Nieco problematyczna jest kwestia braków odpowiedzi dotyczących wynagrodzeń. Kwestia ta była już dyskutowana przy okazji problemu uzyskania przybliżenia dla oczekiwanych wynagrodzeń absolwentów poszczególnych grup kierunków studiów w podrozdziale 2.1.1. Struktura populacji BAEL opisana w tabeli B13 pokazuje jednak, że różnice między całą populacją pracujących a podgrupą, dla której istnieją informacje o płacach są bardzo małe. W przeważającej mierze biorą się one z faktu braku dochodów dla rolników, którzy relatywnie rzadko są pracownikami najemnymi. Można zatem sądzić, że kontrola wszystkich wymienionych w tabeli cech populacji w modelu wynagrodzeń z kontrolą selekcji do próby pracujących w dobry sposób ujmuje wpływ poszczególnych cech na płace.

Alternatywą dla BAEL w kontekście badania kształtowania się wynagrodzeń w zależności od wyboru ścieżki edukacyjnej są dane pochodzące z Badania Budżetów Gospodarstw Domowych. Ogólne informacje o organizacji BBGD przestawiono w podrozdziale 2.1.2. Choć BBGD zawiera szereg informacji kluczowych informacji z punktu widzenia możliwości oszacowania równań wynagrodzeń i stworzenia profili płac w cyklu życia, charakteryzuje się także szeregiem wad, które czynią ją mniej użyteczną niż dane pochodzące z BAEL.

35

Istotne braki informacyjne BBGD z punktu widzenia analizy płac to:

 brak informacji o roku ukończenia ostatniego poziomu wykształcenia powoduje, że profile płac należy szacować względem wieku, a nie względem roku ukończenia ostatniego poziomu wykształcenia.

 brak informacji o całkowitym stażu pracy i stażu w danym miejscu pracy uniemożliwia uwzględnienie w równaniach wynagrodzeń zmiennych obrazujących zgromadzone doświadczenie w postaci ogólnego kapitału ludzkiego i kapitału specyficznego dla bieżącego miejsca pracy.

 brak informacji o liczbie przepracowanych godzin uniemożliwia oszacowanie modelu dla stawek płac godzinowych. Możliwe jest jednak oszacowanie modelu dla wynagrodzeń miesięcznych dla osób zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy, lub przyjęcie założenia, że niepełny wymiar czasu pracy obejmuje np. pół etatu.

Braki te sprawiają, że preferowaną bazą do szacowania profili wynagrodzeń stało się Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności.