Banki jako instytucje zaufania publicznego

Pojęcie instytucji, wyrażane w nauce socjologii czy nauce ekonomii, posiada wiele definicji.

Można zauważyć, iż instytucje towarzyszą człowiekowi od wielu tysiącleci. Gdyby spojrzeć jednak na ekonomiczne znaczenie instytucji, to zostało one wyróżnione dopiero wraz z powstaniem kapitalizmu. Zwrócono wówczas uwagę, iż system ekonomiczny zbudowany jest z wzajemnie ze sobą powiązanych instytucji, a przede wszystkim istotne wydały mechanizmy regulacyjne gospodarki, czy też prawa i stosunki własności³³¹. Najczęściej przytaczaną w literaturze definicją instytucji jest definicja D. Northa. W rozumieniu autora

„instytucje są regułami gry w społeczeństwie lub bardziej formalnie, są one obmyślonymi przez ludzi ograniczeniami, które kształtują ich wzajemne oddziaływanie na siebie³³². W naukach społecznych na szczególne uznanie zdaniem autorki zasługuje sposób rozumienia

331 M. Iwanek, J. Wilkin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, WNE UW, Warszawa 1998, s. 6.

332 D.C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, New York 1990, s. 3.

185 organizacji poprzez utożsamianie jej z instytucją. Zdaniem K. Doktóra „(…) dla zdefiniowania organizacji w sensie socjologicznym, możemy stwierdzić, że organizacje to instytucje, które są celowymi grupami zbiorowego działania, pewnymi wydzielonymi systemami społecznymi”³³³. Zarówno w podejściu D. Northa, jak i K. Doktóra można znaleźć wspólny dla rozumienia instytucji punkt. North wskazuje na tworzenie w instytucjach pewnych ograniczeń (związanych z realizacją zadań przez pracowników np. przepisy procedury), których autorami są ludzie, a które kierunkują postępowanie ludzi (pracowników) w organizacjach, w pewien oczekiwany przez organizacje sposób. Wszystko to dla realizacji danych celów organizacyjnych. Dla K. Doktóra organizacje są instytucjami, czyli celowymi grupami zbiorowego działania. Zbiorowe działanie powinno także mieć dookreślone zasady oraz reguły, aby móc realizować wspólne dla grupy cele. Cechą instytucji jest zatem posiadanie pewnych ograniczeń. Są to ograniczenia zarówno formalne (przepisy, procedury, prawo), jak i nieformalne (takie, które ewoluują w czasie). Ograniczenia, choć mają wydźwięk pejoratywny są w tej sytuacji, zdaniem autorki korzystne dla organizacji w sensie realizowania jej celów. Pozwalają bowiem na funkcjonowanie reguł w organizacji obowiązujących wszystkich pracowników. Także menedżerów. Zatem z jednej strony są korzystne dla organizacji, ponieważ jej pracownicy realizują zadania zgodnie z oczekiwanymi przez organizację schematami pozwalając osiągać jej cele. Z drugiej strony dają zarówno pracownikom, jak i kandydatom do pracy klarowną informację nt. obowiązujących w organizacji reguł pozwalając na swobodę w podejmowaniu decyzji o zatrudnieniu. Kształtują także kulturę organizacyjną.

Banki traktuje się jako instytucje zaufania publicznego. Zaufanie publiczne posiada różne źródła, a zdaniem P. Sztompki opiera się na trzech filarach będących pochodną wymiarów zaufania. Wymiary te to: wymiar relacji (wiarygodność adresata zaufania), osobowości (psychologiczna skłonność do obdarzania zaufaniem) oraz kultury (kultura zaufania)³³⁴. Problematykę zaufania publicznego w stosunku do banków można rozpatrywać w dwóch aspektach: deskryptywnym i normatywnym. Aspekt deskryptywny odnosi się szczególnie do realnego faktycznego poziomu zaufania publicznego do organizacji bankowych.

333 K. Doktór, Socjologia organizacji: szkoły i kierunki badawcze, [w:] W. Morawski (red.), Organizacje – socjologia struktur, procesów, ról, Warszawa 1976, s. 21.

334 P. Sztompka, Zaufanie: fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, s. 152.

186 Wymiar normatywny szczególnie wyraźny jest w doktrynie prawa oraz w orzecznictwie i opiera się o następujące argumenty³³⁵:

 banki są instytucjami zaufania publicznego ze względu na specyficzny charakter swojej działalności oraz jej znaczenie i społeczno-gospodarcze,

 status banków jako instytucji zaufania publicznego uwarunkowany jest reglamentacją dostępu do działalności bankowej powiązanej z koniecznością spełnienia wielu warunków i sankcjami za jej prowadzenie, bez stosownego zezwolenia,

 banki są instytucjami zaufania publicznego, ponieważ działalność bankowa i prowadzące ją podmioty poddane są szczególnemu nadzorowi, a organ nadzoru ma możliwość daleko idącej ingerencji w działania banku, w tym przejęcie w określonych sytuacjach kierowania nim poprzez wprowadzenie zarządu komisarycznego,

 banki są instytucjami zaufania publicznego ze względu na szczególne uprawnienia (w warunkach polskich zwraca się uwagę na przywilej egzekucyjny).

Obecnie istnieje problem w jednoznacznym postrzeganiu banków jako instytucji zaufania publicznego. Po upadku czwartego, co do wielkości banku inwestycyjnego w USA – Lehman Brothers, w 2008 roku, na skutek wydarzeń z tym związanych, a także kolejnych skutków dotykających także kryzysu finansowego w Europie, zaufanie publiczne do banków zdecydowanie zmalało. Dodatkowo biorąc pod uwagę fakt, iż przed upadkiem bank cieszył się aż 158 letnią tradycją działalności³³⁶, można uznać, iż w kontekście zaufania w tym zaufania do instytucji finansowych, w których społeczeństwo deponuje swoje środki, już nawet wieloletnia tradycja może nie być przekonująca w kontekście poczucia bezpieczeństwa oraz zaufania społeczeństwa.

W toku prac nad niniejszą dysertacją, w roku 2018, na rynku polskim mieliśmy do czynienia z aferą korupcyjną ujawnioną poprzez udostępnienie publiczne w listopadzie 2018 r. nagrań z rozmów Szefa KNF Marka Chrzanowskiego z polskim biznesmenem Leszkiem Czarneckim, które wywołały niepokój na rynku finansowym w Polsce.

335 T.J. Dąbrowski, Współczesny bank – między instytucją zaufania publicznego a przedsiębiorstwem,

„Bezpieczny Bank”, nr 1(66), BFG, Warszawa 2017, s. 137-138.

336 M. Banajski, Upadłość banku inwestycyjnego Lehman Brothers, [w:] P. Masiukiewicz (red.), Międzynarodowe bankructwa i afery bankowe, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2009, s. 140.

187 Z pewnością tego typu wydarzenia, jak kryzys finansowy, czy afery korupcyjne na rynku finansowym nie budują zaufania klientów do instytucji finansowych i traktowania ich jako instytucji zaufania publicznego. Pozostałą kwestią pozostaje wpływ takich wydarzeń na zaangażowanie pracowników, ale także na postrzeganie takich organizacji jako pracodawców.

Historia badanej instytucji finansowej pokazuje, że powstawała on wyniku różnych połączeń oraz fuzji. To z kolei powodowało mieszanie się kultur organizacyjnych, zasad zarządzania, stylów przywództwa, polityk związanych z zarządzaniem zasobami ludzkimi i wielu innych aspektów. Z punktu widzenia niniejszej pracy jest to ciekawa sfera. Dodatkowo, biorąc pod uwagę fakt, iż założycielem tej instytucji był polski przedsiębiorca oraz to, że przyłączane instytucje pochodziły z rynku polskiego, temat kultury organizacyjnej w tej organizacji, staje się jeszcze bardziej interesujący. Także dlatego, iż pozwala przypuszczać, że świadoma i celowa implementacja zagranicznych rozwiązań w zarządzaniu ludźmi była raczej marginalna. To, co także może być powodem do refleksji nad kulturą organizacyjną w opisywanej instytucji finansowej, to możliwy efekt strategii „profit sharing” stosowanej przez właściciela w procesie zatrudniania menedżerów.