Podstawowe założenia

Analizując koncepcję E. Scheina można zauważyć, iż podstawowe założenia zwane również założeniami kulturowymi stanowią jądro kultury. Jednocześnie są najtrwalszym jej elementem. Oznacza to, iż niezwykle trudno jest je zmienić. Założenia kulturowe stanowią element nieuświadomiony i można odnieść wrażenie, iż ich charakter jest abstrakcyjny.

Jednocześnie są wyznacznikiem i nadają kierunek pozostałym elementom kultury. Ludzka świadomość nie poddaje kontroli wszystkich czynności, działania oraz zachowania jednostki w jej codziennym życiu. Pewne działania, np. sekwencyjne, są realizowane na poziomie nieuświadomionym. F. Trompenaars i Ch. Hampden-Turner posłużyli się przykładem, który obrazuje wyłączenie ludzkiej świadomości z kontroli oraz wpływu na wszystkie czynności wykonywane przez człowieka. W przykładzie tym zaproponowali, aby wyobrazić sobie konieczność koncentrowania się przez człowieka na potrzebie dostarczania organizmowi tlenu co 30 sekund. Jednocześnie badacze uważają, iż „działania, które są często powtarzane i są wykonywane automatycznie stają się częścią systemu podstawowych założeń”⁵⁰. Zmiana podstawowych założeń jest niezwykle trudna. E. Schein uznaje, iż ludzki mózg potrzebuje pewnej stabilności poznawczej, dlatego też kwestionowanie obowiązujących podstawowych założeń wywołuje wśród jednostek jednocześnie lęk i obronę⁵¹. Zdaniem K. Camerona i R. Quinna zlokalizowane na poziomie pierwszym kultury założenia, pozostają na poziomie nieuświadomionym. Dzieje się tak jednak do czasu, kiedy pojawią się założenia sprzeczne z dotychczasowymi lub takie, których nie da się pogodzić⁵². Podstawowe założenia to „zbiory podstawowych wzorców orientacji i wyobrażeń oraz założenia filozoficzne

49 L. Zbiegień-Maciąg, op. cit., s. 24.

50 F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, op. cit., s. 38.

51 E. Schein, Organizational Culture and Leadership, Jossey-Bass, San Francisco 2004, s. 32.

52 K.S. Cameron, R.E. Quinn, op. cit., s. 28.

31 i światopoglądowe kierujące postrzeganiem i działaniem”⁵³. Według C. Kluckhohna i F. Strodtbecka podstawowe założenia są uporządkowane zgodnie z pięcioma podstawowymi zagadnieniami, które charakterystyczne są dla różnych kultur, również kultury organizacyjnej.

Są to: a) założenia dotyczące otoczenia, b) pojmowanie prawdy i czasu, c) założenia dotyczące natury człowieka, d) założenia dotyczące natury ludzkiego działania, e) założenia dotyczące stosunków międzyludzkich⁵⁴.

Założenia dotyczące otoczenia. Istotnym w tym miejscu staje się sposób postrzegania otoczenia przez jednostki. Czy otoczenie jest przyjazne, czy zagrażające. Ważny nacisk powinno kłaść się również na analizę przyczyny, co powoduje, iż otoczenie jest interpretowane w taki a nie inny sposób⁵⁵. Założenia dotyczące otoczenia można również obserwować w zakresie podejścia oraz sposobu kontrolowania otoczenia przez jednostkę.

Przekładając te kwestie na organizację: gdy w organizacji przywiązuje się znacząco wagę do planowania, wówczas zachodzi większa konieczność kontrolowania otoczenia. Gdy z kolei otoczenie nie jest dostatecznie kontrolowane, skutkiem może być większa potrzeba nadzorowania pracowników oraz zadań przez nich realizowanych⁵⁶.

Pojmowanie prawdy i czasu. Pojmowanie prawdy sięga dylematu, czym kieruje się jednostka, gdy próbuje dokonać wyboru – czy wpływ na decyzje mają doświadczenia wynikające z tradycji, wiedzy, pragmatyk, czy wpływu autorytetów⁵⁷. Pojmowanie prawdy to także kwestia definiowania prawdy i fałszu czy rzeczywistości i fikcji⁵⁸. Pojmowanie czasu w zakresie kultur postrzegane jest często jako trudne do interpretacji, ale z kolei łatwe do zaobserwowania. E.T. Hall podzielił czas na monochroniczny oraz polichroniczny⁵⁹. Monochroniczne postrzeganie czasu występuje w firmach, w których czynności wykonuje się regularnie, sekwencyjnie z wcześniej zaplanowaną kolejnością. Pracownicy organizacji są zazwyczaj punktualni, a czas wykorzystuje się efektywnie. W organizacjach, w których występuje polichromatyczne ujęcie czasu wiele zadań i procesów toczy się jednocześnie.

Charakterystyczną cechę stanowi tutaj pewna nieregularność i zmienność⁶⁰. Pojmowanie

53 S. Stańczyk, op. cit., s. 33.

54 H. Steinmann, G. Schreyögg, Zarządzanie. Podstawy kierowania przedsiębiorstwem. Koncepcje, funkcje, przykłady, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2001, s. 472-473.

55 Ibidem, s. 472.

56 A. Sitko-Lutek, Kulturowe uwarunkowania doskonalenia menedżerów, UMCS, Lublin 2004, s. 34.

57 M. Czerska, Zmiana kulturowa w organizacji. Wyzwanie dla współczesnego menedżera, Difin, Warszawa 2003, s. 16.

58 S. Stańczyk, op. cit., s. 34.

59 E.T. Hall, Understanding Cultural Difference, Intercultural Press, New York 1990, s. 13.

60 H. Steinmann, G. Schreyögg, op. cit., s. 472.

32 czasu w kontekście kulturowym można także rozpatrywać jako przejaw podejścia społeczeństw oraz organizacji do zmian, jak również w ujęciu zorientowania społeczeństw na przyszłość, teraźniejszość lub przeszłość⁶¹.

Założenia dotyczące natury człowieka. Założenie to dotyczy interpretacji czy natura ludzka jest dobra, czy zła oraz związane jest z zagadnieniem ludzkich cech charakterologicznych. Dla G. Hofstede natura ludzka jest „uniwersalnym poziomem zaprogramowania umysłu”, zdolnością do odczuwania emocji. Jednocześnie sposób w jaki wyrażamy emocje jest już zdaniem badacza kształtowany przez kulturę⁶². Przenosząc założenie dotyczące natury człowieka na grunt organizacji można poddać analizie zadowolenie z pracy i deklarowanie chęci rozwoju oraz zaangażowanie przez jej pracowników. Z drugiej strony można zaobserwować, czy pracownicy stronią od realizowanych zadań, są leniwi i mało ambitni⁶³. W kontekście zarządzania można zauważyć, iż D. McGregor opiera na tym założeniu swoją teorię X i Y. Zgodnie z teorią X ludzie są leniwi, unikają pracy i odpowiedzialności a ich ambicje są niewielkie. Teoria Y z kolei opisuje ludzi jako wewnętrznie motywowanych do realizacji celów, przyjmujących na siebie odpowiedzialność, zdolnych rozwiązywania problemów w sposób nowatorski⁶⁴.

Założenia dotyczące natury ludzkiego działania. Wspólną płaszczyzną w założeniach dotyczących natury ludzkiego działania jest poziom aktywności człowieka.

Doprecyzowując – czy człowiek jest aktywny, czy szybko podejmuje decyzje, bierze sprawy w swoje ręce, czy raczej czeka i dostosowuje się do zaistniałej sytuacji. Można powiedzieć, że z praktycznego punktu widzenia natura ludzkich działań jest obserwowana jako zorientowanie na działanie, podejmowanie decyzji, bądź na refleksję czy analizę⁶⁵. W odniesieniu do organizacji należy zdefiniować, czym jest praca, a także znaleźć różnice pomiędzy pracą a zabawą.

Założenia dotyczące stosunków międzyludzkich. Każda kultura zawiera wzory stosunków międzyludzkich. Założenia te można rozpatrywać zarówno w aspektach formalnych jak i nieformalnych, ze względu na wiek, płeć, pochodzenie, rolę jaką pełni się w rodzinie, czy innym środowisku np. rówieśniczym, czy zawodowym. Przekładając ten

61 A. Sitko-Lutek, op. cit., s. 38.

62 G. Hofstede, G.J. Hofstede, M. Minkov, op. cit., s. 21.

63 A. Sitko-Lutek, op. cit., s. 37.; H. Steinmann, G. Schreyögg, op. cit., s. 473.

64 R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2015, s. 49.

65 A. Sitko-Lutek, op. cit., s. 34.

33 aspekt na organizację należy wziąć pod uwagę między innymi stosunki zachodzące pomiędzy pracownikami w uzależnieniu od tego czy organizacja jest bardziej hierarchiczna, czy bardziej egalitarna, czy obowiązuje w niej rywalizacja, czy współpraca, czy organizacja ma charakter bardziej indywidualistyczny, czy kolektywistyczny. Równie istotnym w założeniach dotyczących stosunków międzyludzkich jest problematyka emocji, przyjętego i dopuszczanego sposobu ich wyrażania⁶⁶.

W literaturze przedmiotu poza wymienionymi pięcioma podstawowymi założeniami kultury autorstwa C. Kluckhohna - F. Strodtbecka badacze zwracają również uwagę na założenia jakimi są: natura organizacji, stosunek jednorodności do różnorodności oraz przestrzeń.

Natura organizacji. Naturę organizacji można definiować biorąc pod uwagę jej otoczenie. Otoczenie to głównie pozycja organizacji na rynku i odpowiedź na pytanie czy organizacja ma pozycje dominującą, konkurencyjną, czy raczej próbuje zaistnieć na rynku, wydobywając się z niszy. Otoczenie stanowi również o tym czy organizacja ma wpływ na kontrolowanie otoczenia, czy raczej powinna się do niego dostosować lub wręcz podporządkować⁶⁷.

Stosunek jednorodności do różnorodności. W aspekcie jednorodność vs. różnorodność uwagę koncentruje się na postrzeganiu roli grupy. Grupy mogą być jednorodne, homogeniczne lub bardziej zróżnicowane. Członków grupy można zachęcać do inicjatywy czy eksperymentowania bądź można oczekiwać podporządkowania się do zasad w grupie obowiązujących. Istotnym staje się określenie, czy grupa korzysta na swojej różnorodności, czy może na swej jednorodności⁶⁸.

Przestrzeń. Założenia, które dotyczą przestrzeni można rozpatrywać zarówno pod kątem przestrzeni fizycznej jak i personalnej. Przestrzeń fizyczna to architektura, wystrój wnętrz, organizacja aranżacji biur i ich wyposażenie. Przestrzeń personalna to kwestia bardziej osobista. Szczególną uwagę na problematykę przestrzeni personalnej zwrócił E. Hall.

Autor zdefiniował przestrzeń personalną jako strefę dystansu wyróżniając cztery rodzaje dystansów w relacjach interpersonalnych. Są to 1) dystans intymny 2) dystans osobniczy 3) dystans społeczny 4) dystans publiczny⁶⁹. Dystanse te są stosowane w zależności od

66 S. Stańczyk, op. cit., s. 34.; H. Steinmann, G. Schreyögg, op. cit., s. 473.

67 S. Stańczyk, op. cit., s. 34.

68 Ibidem.

69 E.T. Hall, Ukryty wymiar, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2003, s. 149-162.

34 spotykanych osób oraz sytuacji, miejsca, okoliczności jakich jednostka w danej chwili doświadcza.

Podstawowe założenia, powstają w sposób nieplanowany, nieświadomy i mają wyjątkowo trwały charakter. Nie są jednak elementem oderwanym od kultury. Są ukryte w najgłębszej warstwie i wraz z pozostałymi elementami kultury stanowią jej model. Trudno by było zrozumieć kulturę nie analizując podstawowego jej poziomu stanowiącego fundament, na którym budowane są pozostałe elementy kultury. Podstawowe założenia różnią się w zależności od społeczeństwa, różnicując tym samym kultury zarówno narodowe jak i organizacyjne. Ich znaczenie i interpretowanie stają się elementem niezbędnym, aby poznać i zrozumieć kulturę, również kulturę organizacyjną.