uwarunkowań charakteru narodów, legitymizujących aspiracje terytorialne państwa. Korektę do męczeńskiego obrazu narodu bułgarskiego wprowadzał nurt euroazjatyzmu (→ bułgarski euroazjatyzm) i typowej dla tego czasu bio-polityki (→ народно здравe). Z kolei aspekt anarchizmu w mentalności Bułga-rów (→ anarchizm) eksponował w swych tekstach pisarz o Janusowym obliczu Anton Straszimirow (Книга за българите, 1918; Нашият народ, 1923).
Po przewrocie komunistycznym autorzy ci znaleźli się na liście pisarzy za-kazanych, dostęp do ich dzieł był utrudniany. Jednak już pod koniec lat 60., wraz z zainspirowanym przez Bułgarską Partię Komunistyczną zwrotem ku korzeniom narodowym ich idee zaczęto przywoływać w sposób zawoalo-wany w historycznych i literackich narracjach o bogomilstwie, Protobułga-rach, trackim orfizmie. W latach 70. XX wieku ku badaniom nad związkami psychologii narodowej i literatury zwrócił się reżimowy koryfeusz bułgar-skiego literaturoznawstwa marksistowbułgar-skiego Pantalej Zarew (1911–1997) (Народопсихология и литература, 1976). W latach 80. XX wieku Nikołaj Genczew (1931–2000) opublikował studia nad charakterologią i psycholo-gią warstw społecznych w okresie tzw. odrodzenia narodowego Социално--психологически типове в българската история – очерци (1987).
W latach 90. XX wieku powróciły idee okresu międzywojennego jako jawny punkt odniesienia w refleksji o psychologii narodu Marka Semowa (Народопси-хология: Размисли върху написаното и ненаписаното за българската на-родопсихология и национален характер (т. 1 1995), Нана-родопсихология:
Българинът и властта (т. 2 1995), Народопсихология: Комплексите и па-радоксите в българския характер (т. 3 1997) i całej rzeszy epigonów.
Todorowa M., Курсът и дискурсите на българския национализъм, http://www.li-brev.com/discussion-bulgaria-publisher/1940-2013-02-04-11-13-35.
Grażyna Szwat-Gyłybowa
BUŁGARSKI EUROAZJATYZM
Termin ten ma charakter opisowy i nazywa postawę ideową zorientowaną na eksponowanie wschodnich i neopogańskich źródeł kultury bułgarskiej, przy jednoczesnym dystansowaniu się wobec kultury europejskiego Zachodu. Po-czątki rozwoju idei eurazjatyckiej w Bułgarii przypadają na lata 20. XX wieku i związane są z działalnością tzw. rosyjskiej białej emigracji, której reprezen-tanci znaleźli krótkotrwałe schronienie w Sofii. Inicjatorem ruchu był wybit-ny filozof, historyk i lingwista Nikołaj Trubiecki (1890–1938). W 1920 roku ukazało się jego dzieło Европа и человечество, w którym opowiedział się m.in. przeciwko tendencjom unifikacyjnym w Europie, uznając kulturową
różnorodność za wartość. Choć w tej książce nie przywoływał terminu „eura-zjatyzm”, uważana jest ona za pierwszą wykładnię doktryny, która (jako anty-okcydentalna) przyciągała ludzi o bardzo zróżnicowanych poglądach. Wśród sofijskich eurazjatów znalazł się zarówno narodowy bolszewik Piotr Sawicki (autor samego terminu „eurazjaci”), jak i prawosławny teolog, historyk kultu-ry, filozof, a zarazem wróg ideologii bolszewickiej Piotr Suwczyński. W 1921 roku wydawnictwo Suwczyńskiego opublikowało zbiór studiów euroazjatyc-kich Исход к Востоку, wywołując zainteresowanie inteligencji bułgarskiej.
Dało temu wyraz awangardowe czasopismo Geo Milewa „Везни”, w którym pełne emfazy omówienie euroazjatyckiej koncepcji odnowy świata nie obyło się bez porównań do eschatonu (Утверждение евразийцев!, „Везни” 1921, III, бр. 2). W swojej interpretacji Milew (ukrywający się pod inicjałem T.) zlek-ceważył niejednoznaczny stosunek eurazjatów do bolszewickiej Rosji i zgod-nie z własnymi sympatiami politycznymi czynił z zgod-niej „gwiazdę wyłaniającą się z Chaosu”, która niesie światu „nową ewangelię”. Inni recenzenci dzieł Trubieckiego (np. Todorow [Borow] w czasopiśmie „Развигор” 1921, I, бр. 2) unikali paraleli między kulturową predestynacją Rosji i Bułgarii, analizę oma-wianych tekstów wekslując na problemy poboczne, na przykład niedostatek studiów klasycznych w Bułgarii. W odmiennym nieco kierunku szedł tok ro-zumowania Stefana Mładenowa, który w czasopiśmie „Съвременник” (1921–
1922, I, бр. 4–5) opublikował artykuł Национализъм, култура и човещина (С оглед на работите в Русия и по повод на сборника „Исход к Востоку.
Предчувствия и свершения. Итверждение Евразийцев”) w większości po-święcony refleksji nad łże-nacjonalizmem i nawołujący do rezygnacji z kultu-rowego naśladownictwa na rzecz postulowanego przez euroazjatów rozwoju na bazie samopoznania narodu, rozumianego jako obowiązek etyczny.
Choć sofijska grupa eurazjatów rozpierzchła się po Europie, a ich popular-ność pod koniec lat 30. ucichła, totalny projekt duchowej rewitalizacji świata, któremu patronować miała autonomiczna w sensie geozoficznym i historio-zoficznym Rosja, w latach 20. i 30. XX wieku stawał się na gruncie bułgarskim niejednoznacznym punktem odniesienia dla lokalnych konceptów kultury rodzimej. Autorytetem cieszącym się prestiżem okazał się dla zwolenników i sympatyków Białego Bractwa (Бяло братство) twórca tej szkoły ezoterycz-nej – Petyr Dynow, który kultywował wizję Słowiańszczyzny i Bułgarów jako wybrańców pozaziemskiej loży mędrców, od których zależy ocalenie rasy ludzkiej (→ dynowizm). Jednak na mocy paradoksu kategorie myślenia eu-roazjatów w większym stopniu przyjmowali myśliciele spoza grona komenta-torów tekstów rosyjskich ideologów, jak również wcale nie ci, którzy widzieli w Rosji patronkę nowej cywilizacji. Antycypował to zjawisko mało znany kry-tyk literacki Botio Sawow, którego koncepcje scytyjskich korzeni kultury buł-garskiej, upublicznione w 1924 roku (Скитско и славянско в българската литература, „Хиперион“, нр 4–5), opracowane zostały już w 1912 roku.
Jednakże szeroki kontekst kulturowy i polityczny tamtej doby, trauma prze-granej pierwszej wojny światowej, uwikłanie Bułgarii w polityczne związki
39
Bułgarski euroazjatyzm
z Trzecią Rzeszą (→ „bułgarski faszyzm”) i idący w ślad za tym dystans do słowiańskiego substratu narodu (stąd zawikłana recepcja Oswalda Spengle-ra) sprawiały, iż w tym okresie rosyjski wariant euroazjatyckiego antyokcy-dentalizmu zdominowały jego wersje bułgarskie, którym patronował przede wszystkim filozof wykształcony w Niemczech Najden Szejtanow. Jego kon-cepcja heterogeniczności kultury bułgarskiej czyniła z niej byt samorodny (→ автентичен български фолклор), autonomiczny, obarczony misją synte-tyzowania idei i odgrywania roli mostu między odległymi geokulturowo świa-tami (Великобългарски светоглед). Przyszłość kultury bułgarskiej wiązał z anamnezą źródeł Janko Janew (→ konserwatyzm – Bułgaria). Dialogicznym kontekstem bułgarskich poszukiwań tożsamościowych pozostawała w tym okresie kultura serbska, na przykład w 1931 roku czasopismo „Литературен глас” opublikowało komentowany w Bułgarii przekład manifestu serbskiego poety Rade Drainaca Манифест на балканската култура (nr 135), który był wykładnią antyeuropejskich obsesji i obaw przed niszczących wpływem
„nieludzkiego Zachodu”. Tanatyczny lęk przed Europą przekładał się na fascy-nację Wschodem sprzężoną z otwarciem na religijność niekościelną. Żywioł neopogański ogarnął w owym czasie zarówno obszar kultury popularnej, jak i bułgarskie salony (→ konserwatyzm – Bułgaria). W środowisku inteligenc-kim ważnym punktem odniesienia tej ideologii pozostawała twórczość mo-dernistycznego pisarza i historyka sztuki Nikołaja Rajnowa zafascynowanego teozofią, rosyjskim srebrnym wiekiem, archaiczną mistyką, a także postacią malarza i teozofa Nikołaja Roericha. W pewien sposób salon Rajnowów, nie-dotknięty przez powojenne antyinteligenckie represje, stał się dla Żywej Ety-ki Roerichów i rosyjsEty-kiej idei euroazjatycEty-kiej pasem transmisyjnym, który ją przeniósł przez pierwsze dziesięciolecia komunizmu w Bułgarii, kiedy idea ta formalnie została odrzucona jako element światopoglądu faszystowskiego.
Jednak już w latach 70., w okresie aktywności politycznej Ludmiły Żiwkowej (1973–1981), córki I sekretarza Bułgarskiej Partii Komunistycznej, idea eu-roazjatycka została zrewitalizowana i w formie marksistowsko-okultystycz-nego amalgamatu stała się elementem oficjalnej polityki kulturalnej państwa, legitymizowanej przez nepotyczny układ. Co więcej, bułgarski impuls wy-przedzał oficjalne odrodzenie ruchu eurazjatyckiego w Rosji, które w sposób jawny nastąpiło dopiero po rozpadzie ZSRR i od 1991 roku poczynając, szcze-gólnie w środowiskach rosyjskich nacjonalistów, eurazjatyzm traktowany jest jako poważna alternatywa światopoglądowa dla świata zachodniego; tego ro-dzaju doktrynę współcześnie głosi m.in. Aleksandr Dugin, geopolityk, filozof, zwolennik rewolucji konserwatywnej w Rosji i doradca prezydenta Władimi-ra Putina.
Żiwkowa ukierunkowała swą aktywność na propagowanie kultury bułgar-skiej za granicą jako skarbnicy starożytności (m.in. wystawa skarbów trackich, która w połowie lat 70. odwiedziła wiele krajów europejskich), a zarazem na tworzenie nowych instytucji kultury, które miały stworzyć punkt oparcia dla nowego holistycznego światopoglądu (Muzeum Historyczne, Muzeum
Sztuki Zagranicznej w Sofii, Narodowy Pałac Kultury, elitarne szkoły języko-we i artystyczne, instytucje naukojęzyko-we, np. prestiżojęzyko-we do dziś Centrum Cyry-lometodejskie czy Instytut Trakologii itd.). Po ponad trzech dziesięcioleciach socrealistycznego skostnienia i zastoju Żiwkowa doprowadziła do pewnego otwarcia Bułgarii również na starannie wyselekcjonowane wartości kultury Zachodu, a celem jej adresowanej do Bułgarów misji stała się kulturowa re-edukacja społeczeństwa. Oprócz wspominanych już wcześniej programów kształceniowych i naukowych z inicjatywy Żiwkowej powstał obliczony na całe dziesięciolecia projekt rewitalizacji starodawnych pokładów kultury buł-garskiej. Oznaczało to m.in. poparcie finansowe dla badań nad kulturą tracką, protobułgarską, tradycją cyrylometodejską (w jej zeświecczonym wariancie), a także ogromne nakłady na prace archeologiczne, konserwatorskie i ochronę dóbr kultury. Przemówienia Żiwkowej z tego okresu (np. wygłoszone w Ułan Bator w 1976 roku na VIII naradzie ministrów kultury krajów socjalistycznych Specyfika i tendencje rozwojowe bułgarskiej kultury i sztuki na obecnym etapie rozwoju socjalizmu; referat na III Kongresie Kultury Bułgarskiej w 1977 roku Kształtowanie kultury rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego – naszym zadaniem historycznym czy przemówienie w 1979 roku na IV Kongresie Związ-ku Pisarzy Bułgarskich Kultura duchowa będzie coraz bardziej zbliżała ludzi, kraje, narody), w większości wydane w zbiorach: По законите на красотата (1981), С априлското вдъхновение в борбата за мир и социализъм (1982), pozostają świadectwem meandrów myślowych Żiwkowej usiłującej pogodzić asocjatywną logikę teozofii z dwuwartościową logiką materializmu dialek-tycznego; przy czym za fasadą typowych dla nowomowy frazesów ukrywał się projekt odnowy duchowej Bułgara, zdradzający intencję Żiwkowej, by własną fascynację naukami ezoterycznymi przekształcić w chroniony przez państwo, oficjalny program kulturalny. Ogłoszony przez Todora Żiwkowa powrót do ko-rzeni jego córka interpretowała zarówno jako zwrot ku najgłębszym pogań-skim pokładom kultury bułgarskiej, jak i współczesnym zjawiskom religijnym z rodzimego podwórka: Białemu Bractwu Petyra Dynowa (→ dynowizm) czy prorokini Wandze. Zainteresowanie Żiwkowej zjawiskami paranormalnymi przekraczało jednak granice banalnego w środowiskach władzy (i często nie-zależnego od systemu politycznego) upodobania do wróżbiarstwa. W odkry-waniu i popularyzacji arkanów duchowości ezoterycznej, w tym Żywej Etyki Roerichów, widziała osobiste i społeczne posłannictwo. Popularyzacji istot-nych wartości teozofii Roericha służyć miały organizowane w całym kraju konferencje, seminaria, akademie, wystawy poświęcone wielkim postaciom, które wpłynęły na kierunek rozwoju ludzkiej cywilizacji. Na początku tej listy znalazła się postać szczególna – sam Nikołaj Roerich – rosyjski teozof, malarz, poeta, badacz egzotycznych cywilizacji i religii Wschodu. Rok 1978 Ludmiła Żiwkowa ogłosiła jego rokiem, kolejne lata miały upłynąć pod znakiem Leonar-da Leonar-da Vinci, Lenina, Tagorego, św. Konstantyna Filozofa, Łomonosowa, Goethe-go, Patriarchy Eutymiusza, Jana Ámosa Komenskiego. Kiedy z okazji wielkiej – zorganizowanej w 1978 roku z inicjatywy Ministerstwa Kultury – wystawy
41