CHORWACKA DIASPORA
Przyjmując standardowe rozumienie diaspory jako społeczno-politycznej for-macji powstałej w wyniku przesiedlenia członków wspólnoty narodowej bądź grupy etnicznej (utrzymującej następnie regularne lub czasowe kontakty z oj-czyzną i grupami o tym samym pochodzeniu w innych krajach), można stwier-dzić, że również w przypadku chorwackim jest to pojęcie węższe niż emigra-cja. Oprócz rozproszenia cechuje ją także pielęgnowane pragnienie ochrony własnego dziedzictwa kulturowego w celu zachowania tożsamości narodowej i aktywność w tym kierunku – podejmowana dzięki ponadpaństwowym sie-ciom i instytucjom. Największe skupiska chorwackiej diaspory znajdują się w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii, Austrii, Niemczech i krajach Ameryki Południowej (głównie w Argentynie).
Zideologizowany motyw chorwackiej diaspory konstytuuje jeden z mito-logemów nowoczesnego narodu chorwackiego (→ naród). Jego sakralizacja dokonywała się stopniowo od lat 70. XX wieku, a szczyt proces ten osiągnął pod koniec lat 80. i w czasie wojny w byłej Jugosławii w latach 1991–1995.
Vjekoslav Perica pisze, że etnokonfesyjne diaspory, do złudzenia przypomina-jące sposobem działania sekty religijne, stały się pod koniec wieku XX proto-typowymi modelami przyszłych narodów, które powstały w wyniku rozpadu Jugosławii (V. Perica, Mit o dijaspori u konstrukciji novog hrvatstva i srpstva,
„Politička misao” 2011, br. 4). Ideologizacja kategorii diaspory stała się szcze-gólnie użyteczna w pierwszej fazie istnienia nowoczesnego państwa chorwac-kiego, którego animatorzy obrali strategię kreowania mitu potęgi wspólnoty narodowej, dającego poczucie wielkości i siły, a także będącego remedium na odczuwalny kompleks tzw. małego narodu. Utrwalano więc – także przez różnego rodzaju rytuały i praktyki (para)religijne – rozumienie narodu jako wspólnoty żywych i umarłych, żyjących także poza jej granicami. Próba od-budowania wysokiej pozycji na globalnej scenie politycznej – bezpowrotnie utraconej po rozpadzie Jugosławii – przyczynia się zatem do ukucia w języ-ku refleksji języ-kulturowej i oficjalnej propagandy pojęcia „duchowej przestrzeni narodu”, rozumianego jako wspólnota kulturalna, religijna i polityczna Chor-watów rozsianych po całym świecie. Włączenie tej kategorii do słownika poli-tycznego, ale również faktyczne nawiązanie współpracy z chorwacką diaspo-rą (głównie z USA i Kanady) przez prezydenta Franjo Tuđmana było jednym z elementów szeroko zakrojonej polityki tzw. pojednania narodowego (→ po-jednanie narodowe).
Afirmacja diaspory możliwa była dzięki przewartościowaniu roli antykomu-nistycznej i antyjugosłowiańskiej emigracji, która już od końca lat 80. uznawa-na była za środowisko patriotyczne i ofiarę „wielkoserbskiego ludobójstwa”
(→ genocid – Chorwacja) czy „komunistycznego terroru nad Chorwatami”
(A. Beljo, YU-Genocide: Bleiburg, Death Marches, UDBA (Yugoslav Secret Police),
1995). Z drugiej strony zaś milcząco aprobowano ustaszowską przeszłość czę-ści emigracji, podkreślając, że rozwija się w tych społecznoczę-ściach tzw. grupa dysydencka dystansująca się od reżimu ustaszowskiego, ale jednak wspie-rająca samą ideę Niezależnego Państwa Chorwackiego (Nezavisna Država Hrvatska), które jest wyrazem dążenia do utworzenia wyłącznie rodzimego organizmu politycznego (V. Nikolić, U službi domovine: studije, ogledi, portreti, 1995; K. Spehnjak, T. Cipek, Disidenti, opozicija i otpor – Hrvatska i Jugoslavija 1945–1990., „Časopis za suvremenu povijest” 2007, br. 2). Dziedzictwo ruchu ustaszowskiego długo wpływało zarówno na organizację działań diaspory, jak i na jej postrzeganie w kraju (M. Tokić, The End of „Historical-Ideological Be-dazzlement”: Cold War Politics and Émigré Croatian Separatist Violence, 1950–
1980, „Social Science History” 2012, No. 3). Dodatkowo do złej opinii przyczy-niały się także radykalne organizacje popierające terrorystyczne metody walki politycznej (np. Hrvatski oslobodilački pokret Ante Pavelicia czy Hrvatski narodni otpor Vjekoslava Luburicia). Obraz ten zmienił się dopiero w latach 60., a wpływ na to miało niewątpliwie środowisko skupione wokół czasopi-sma „Nova Hrvatska”, działające na rzecz edukacji politycznej i odrzucające ideę o stworzeniu samodzielnego państwa narodowego przez globalny kon-flikt ideologiczny (koncentrowano się na kwestiach rozwoju ekonomicznego i politycznego i integracji z Europą) (J. Kušan, Bitka za Novu Hrvatsku, 2000).
Należy również dodać, że środowisko chorwackiej diaspory tworzyły też kręgi krytycznie nastawione wobec nacjonalistycznych ruchów rozwijających się od lat 70. i dominujących w latach 90. w kraju. Trzeba tu wspomnieć przede wszystkim Bogdana Radicę (1904–1992), a także postaci takie, jak Ivo Banac (ur. 1947), Krsto Cviić (1930–2010) czy Boris Maruna (1940–2007), którzy po powrocie z emigracji aktywnie zaangażowali się w proces demokratyza-cji kraju, krytycznie odnosząc się do polityki uprawianej przez ugrupowania prawicowe.
Diaspora stanowiła bez wątpienia istotne zaplecze finansowe formującego się państwa. Prezydent Tuđman wielokrotnie podkreślał fakt „ekonomicznego renesansu” Chorwacji dzięki środkom płynącym ze środowisk wychodźstwa.
Przeznaczano je w pierwszej kolejności na kampanie wyborcze Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej (Hrvatska demokratska zajednica – HDZ) i same-go prezydenta, a w latach 1991–1995 ze środków tych finansowano działa-nia militarne i organizowano pomoc humanitarną (S. Hrka, Financial Support from Diaspora, w: V. Šakić, H. Duncan, M. Sopta, Immigrants and Homeland, 2003). Diaspora odegrała tym samym bardzo ważną rolę jako aktywny uczest-nik konfrontacji zbrojnej z Serbami. Oprócz wspomnianej pomocy materialnej kształtowała również postrzeganie wojny w środkach masowego przekazu państw, które zamieszkiwała, lobbując na rzecz wsparcia Chorwacji w tym konflikcie. Rekrutowała się spośród niej także część uczestników działań wo-jennych (np. Ante Gotovina, były żołnierz Legii Cudzoziemskiej, od 1995 roku generał armii chorwackiej), jak również członkowie rządu administrowanego przez Tuđmana państwa. Najczęściej w tym kontekście podaje się przykład
65
Chorwacka diaspora
błyskawicznej kariery Gojko Šušaka, właściciela pizzerii w Kanadzie, który zo-stał ministrem ds. emigracji, a następnie ministrem obrony w rządzie Tuđma-na.Kluczową rolę w kształtowaniu podobnego rozumienia kategorii diaspory odegrał Kościół katolicki – szczególnie w okresie 1969–1979, kiedy Konferen-cja Episkopatu nadzorowała działalność rady odpowiedzialnej za koordyna-cję pracy duszpasterskiej w środowiskach zagranicznych. Nie jest to zresztą przypadek odosobniony, ponieważ dowartościowanie diaspory ma przeważ-nie związek z odrodzeprzeważ-niem się nacjonalizmów o charakterze religijnym. Nie-przypadkowy w tym świetle jest także fakt, że na określenie emigracji stosuje się pojęcie ze słownika mistyczno-teologicznego, odnoszącego się do opisanej w Biblii historii Żydów. W artykule Crkva u dijaspori („Katolici na internetu”, 1 II 2008) znajduje się bezpośrednie porównanie narodu chorwackiego do diaspory żydowskiej i romskiej. W tekście podkreślono, że poza ojczyzną żyją około trzy miliony Chorwatów, którzy w większości zachowali tożsamość na-rodową, wiarę, tradycję i kulturę oraz język ojczysty. Podkreśla się także rolę duchowieństwa w podtrzymywaniu i pielęgnowaniu świadomości narodowej w środowiskach emigracyjnych.
Idea diaspory jako czynnika integracyjnego jest w kulturze chorwackiej waż-na z kilku powodów. Po pierwsze, wiąże się z charakterystyczną dla ideologii etnonacjonalizmu obsesją demografii, zadaniem macierzy połączonej właśnie z diasporą jest bowiem tworzenie iluzji narodowej potęgi. Z drugiej strony zaś powód jej afirmacji jest prozaiczny, chodzi bowiem o wsparcie finansowe i głosy elektoratu. Jak zauważa Vjekoslav Perica, chorwacki mechanizm wła-dzy od 1990 roku strukturyzuje schemat „HDZ – Kościoł – diaspora” (V. Perica, Mit o dijaspori u konstrukciji novog hrvatstva i srpstva, „Politička misao” 2011, br. 4). Badacz ten widzi mit o diasporze jako wariant archetypicznego mitu o sakralnym centrum i wiecznym powrocie wywodzący się z tradycji hebraj-skiej, a rozwinięty przez Nietzschego i Eliadego. Wskazuje również inne moż-liwe interpretacje: jako wariant mitu ofiary i męczeństwa (według klasyfikacji Anthony’ego Smitha), raju utraconego, ziemi świętej, narodu wybranego. Ideę tę można wreszcie rozważać w świetle wielkiego archetypicznego mitu Histo-rii będącego formacyjną narracją judaizmu – mówiącego o wygnaniu z domu, rozproszeniu, a następnie powrocie do rodzinnej ziemi.
Należy wspomnieć, że na gruncie chorwackim przyjęło się uważać, iż Chor-waci z obecnej Bośni i Hercegowiny stanowią część chorwackiej diaspory, jed-nak zgodnie z utrwaloną w nauce definicją (Gabriel Scheffer) nie należą oni do niej, ponieważ są pełnoprawnym i konstytutywnym narodem tego państwa.
Jak wskazuje Mirjana Kasapović, w Chorwacji zwyciężyło archaiczne i „eksten-sywne” rozumienie diaspory etnicznej – bliższe raczej koncepcji wspólnoty wyobrażonej – zgodnie z którym włącza się do niej wszystkich Chorwatów żyjących poza granicami kraju bez względu na ich stosunek do źródłowej toż-samości, relacji z ojczyzną i łączności z innymi grupami o tym samym pocho-dzeniu etnicznym (M. Kasapović, Tko i kako predstavlja „dijasporu”, „Političke
analize” 2010, br. 3). Dragan Hazler, prezes Chorwackiej Akademii Nauk i Sztuk w Diasporze (Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti u dijaspori), w 2011 roku zaapelował w tym kontekście do chorwackiego środowiska akademic-kiego, politycznego i dziennikarskiego o właściwe używanie pojęcia diaspory.
Na określenie Chorwatów w Bośni i Hercegowinie zaproponował na przykład pojęcie „rdzenny naród chorwacki w regionie” (starosjedilački Hrvatski narod u okruženju), podkreślając, że Chorwaci zamieszkujący ten kraj (ale też Woj-wodinę, pozostałe rejony Serbii i inne obszary byłej Jugosławii) są rodowitą ludnością tych części regionu. Dwie pozostałe części narodu chorwackiego to
„naród państwotwórczy” (državotvorni narod) oraz omawiana „diaspora naro-du chorwackiego”. Kwestią sporną w tym kontekście jest przyznanie bośniac-ko-hercegowińskim Chorwatom prawa wyborczego w Republice Chorwacji, co interpretowane jest jako polityczny i symboliczny łącznik z tym państwem, mający szczególne znaczenie w połowie lat 90. (M. Kasapović, Hrvati, hrvatski državljani i dijaspora, „Političke analize” 2010, br. 2).
Didov san: transgranična iskustva hrvatskih iseljenika, ur. J. Čapo, C. Hornstein Tomić, K. Jurčević, Zagreb 2014; Grbić Jakopović J., Multipliciranje zavičaja i domovina. Hrvat-ska dijaspora: kronologija, dijaspora i identitet, Zagreb 2014; Sopta M., Hrvati u Kanadi.
Oblikovanje hrvatske zajednice od 1945. do 1995., Zagreb 2012.
Ewa Wróblewska-Trochimiuk