malarstwa Nikołaja Roericha ukazała się jego biografia pióra Bogomiła Rajno-wa, Żiwkowa napisała przedmowę do tego tekstu. Uderza w niej otwarta afir-macja Roericha i jego Żywej Etyki oraz deklarowana wiara w teurgiczną moc Piękna i Sztuki. Jej projekt spotykał się z gorącym przyjęciem ze strony części inteligencji bułgarskiej i wrogością dużej części partyjnego establishmentu.
Realizację planów przerwała przedwczesna i niewyjaśniona śmierć minister kultury, ale po przełomie 1989 roku do sukcesji po Ludmile Żiwkowej aspiro-wało wiele środowisk, poczynając od Fundacji „Рупите” Swetlina Rusewa, po Stowarzyszenie Tangra dedykowane protobułgarskim korzeniom narodowej kultury i odgrywające ogromną rolę na rynku historycznej książki paranauko-wej (www.tangra-bg.org). W tym nurcie imagologii mieści się także renowa-cja bogomilstwa (→ bogomilstwo) jako światopoglądu, czyniącego Bułgarów pionierami synkretyzmu kulturowego, religijnego, duchowego. Przywiązanie do idei eurazjatyckiej dla jednych wynika z aspiracji biznesowych, dla innych z potrzeby godnościotwórczej alternatywy dla kompleksów zrodzonych na bazie idei postępu (→ postęp – Bułgaria), a wynikających z przekonania o za-późnieniu cywilizacyjnym i potrzebie → doganiania.
Wyrafinowana intelektualnie kpina z tych tendencji, której początek dał w 1991 roku Nikoła Georgijew w głośnych esejach Нова книга за българския народ, a która miała kontynuację w formie polemicznej rozprawy Rumena Da-skałowa z 2011 roku Чудният свят на древните българи, stanowi formę ekspresji, z jaką utożsamiają się proeuropejsko zorientowane elity bułgarskie.
Pomiędzy tymi postawami znajduje się sfera wynikająca z niejednoznacznych interpretacji bułgarskiej recepcji euroazjatyzmu i jego lokalnych wariantów (np. Jordana Ljuckanowa książka Ранното евразийство и българските му съседи. (По)мицлимостта на друг(ия), 2012).
Люцканов Й., Ранното евразийство и българските му съседи. (По)мицлимостта на друг(ия), София 2012; Sujecka J., Między słowiańskością a scytyjskością. Rosja Eu-roazjatów. Bułgaria scytyjska. Bułgaria słowiańska, w: J. Sujecka, Ikona domu, Warsza-wa 2001, s. 136–179; SzWarsza-wat-GyłyboWarsza-wa G., Projekt desekularyzacji kultury bułgarskiej w czasach Żiwkowowskich?, w: Slavica leguntur. Aktualne problemy badawcze slawisty-ki, red. J. Królak, J. Molas, Warszawa 2006, s. 333–341.
Grażyna Szwat-Gyłybowa
„BUŁGARSKI FASZYZM”
Do grupy nowoczesnych (pseudo)historycznych legend narodotwórczych (→ naród), które na gruncie bułgarskim przywołują starą symbolikę wiązki gałązek, jako symbolu siły płynącej z jedności wspólnoty, należy opowieść
o pożegnalnych słowach protobułgarskiego chana Kubrata (оk. 605 – оk. 665), który na łożu śmierci w ten właśnie sposób zobrazował swoje przesłanie do synów. Motyw ten (łac. fascis), popularny w wielu kulturach (także we wło-skiej tradycji municypalnej), w XX wieku zawłaszczony został przez włoski ruch faszystowski. Na gruncie bułgarskim zadomowił się za pośrednictwem szkolnego podręcznika do historii autorstwa Stefana Bobczewa Кратък учебник върху българската история, от най-старо време и до днес (1882).
Trudno dziś ustalić, skąd popłynęła bezpośrednia inspiracja, ale ta krótka opowiastka pouczająca stała się narzędziem kształtowania propaństwowych postaw młodzieży i od lat 80. XIX wieku do chwili obecnej powraca nie tyl-ko w zmieniającej swój tyl-kontekst bieżącej propagandzie politycznej, ale także w podręcznikach szkolnych, we wszelkiego rodzaju kompendiach historycz-nych, w literaturze (m.in. w okresie międzywojennym u Angeła Karalijczewa w opowiadaniu Заветът на хан Кубрат z tomu Най-тежкото имане, b.r.
i współcześnie w powieści-rzece Stefana Canewa Български хроники, т. 1, 2007). Wiązka gałązek chana Kruma nie stała się jednak jedynym symbolem bułgarskiej odmiany „faszyzmu”, choć międzywojenny flirt z tą ideologią miał za swe tło poparcie państwa dla afirmacji protobułgarskich (a więc niesło-wiańskich) korzeni narodu. Propagowaniu mocy bułgarskiego woja i jego kulturotwórczych tradycji towarzyszył w tym czasie rozwój sztuki o tematy-ce protobułgarskiej (zob. Leksykon tradycji bułgarskiej, 2011), rozwój badań archeologicznych nad zabytkami protobułgarskimi (przy udziale węgierskich badaczy, np. Gézy Fehéra) i nad przedchrześcijańskim nurtem bułgarskiej du-chowości (→ bułgarski euroazjatyzm).
Punktem odniesienia dla przybierającego w okresie międzywojennym na sile nacjonalizmu bułgarskiego pozostawała trauma przegranych wojen (bał-kańskiej i pierwszej wojny światowej), utrata wcześniej zdobytych ziem oraz niestabilna sytuacja gospodarcza kraju, a w ślad za tym poziom życia ludno-ści. Najbardziej radykalnych odpowiedzi na piętrzące się problemy udzielały w owym czasie dwa populistyczne ugrupowania – wspierani przez ZSRR, ale wewnętrznie skłóceni komuniści oraz tzw. faszyzująca prawica. Współcześni badacze tego okresu twierdzą, że choć na gruncie życia politycznego i sze-rzej – społecznego było inaczej, to w sferze kultury literackiej i filozoficznej nie doszło w Bułgarii do ukonstytuowania się zwartego „projektu prawico-wego” (Iwan Elenkow w książce Родно и дясно. Принос към историята на несбъднатия „десен проект“ в България от времето между двете световни войни, 1998). Choć ukazywały się utwory literackie o wymowie nacjonalistycznej (emblematycznym znakiem takiej formacji stały się na przykład powieści historyczne Fani Mutafowej-Popowej, 1902–1977), pu-blikowano też teksty krytyczne wobec ideologii faszystowskiej (np. grote-skowe opowiadania Swestosława Minkowa (1902–1966) z tomu Дамата с рентгеновите очи, 1934) czy antywojenne, jak na przykład powieść socja-listy Ludmiła Stojanowa (1886–1973) Холера (1935). Ukazywały się pisma o walorach ideowo-moralnych, kojarzonych z liberalizmem (→ liberalizm),
43
„Bułgarski faszyzm”
jak redagowany przez Władimira Wasilewa „Златорог” (1920–1943), czy Dymitra Michałczewa (→ремкеанство) „Философски преглед” (1929–
1943). Dokumentów szowinistycznej emfazy w sferze publicznej jednak nie brakowało, poczynając od tzw. poezji kapralskiej czasów I wojny światowej (a podkreślić należy, że bułgarski nacjonalizm trafiał na podatny grunt nade wszystko w armii), przez pełne patosu wiersze koryfeusza literatury bułgar-skiej Iwana Wazowa (1850–1921), prozę pisarzy zafascynowanych psycholo-gią narodu (→ bułgarska psychologia narodowa), jak na przykład Todor Pa-now (1885–1945), Georgi KonstantiPa-now (1902–1970), Konstantin PetkaPa-now (1891–1952), Anton Straszimirow (1872–1937), odzwierciedlającą heroicz-no-martyrologiczny aspekt wojennych doświadczeń Bułgarów, po filozofię kultury uprawianą przez reprezentantów kręgów narodowych, wykształ-conych głównie w Niemczech, jak m.in. Spiridon Kazandżijew (1882–1951), Najden Szejtanow (1890–1970), Janko Janew (1900–1945), Jordan Badew (1888–1944). Nie sposób tu nie wspomnieć o rozprawach biologa Metodego Popowa (1881–1954), gloryfikującego „rasę bułgarską” i szukającego jej „sub-stancji”. W dyskusjach o specyfice narodu i jego zwróconych ku przyszłości projektach powracał antyurbanizm, apologia rodzimej wsi jako matecznika
„czystej bułgarskiej narodowej substancji”, niechęć do inteligencji (→ inteli-gencja bułgarska), której źródłem była ona sama.
Kult ludu/narodu propagowany był w pismach, wydawanych w latach 30.
i 40. przez organizacje nacjonalistyczne, poczynając od tych o programie
„oświatowym” (jak na przykład towarzystwo Българска орда, 1937–1944, odrodzone w 1995 roku) po paramilitarne, wzorowane na faszystowskich formacjach Włoch, Niemiec, Rumunii, jak na przykład Всебългарският съюз „Отец Паисий” (1927–1944), Български народен съюз „Кубрат”
(w konspiracji 1913–1923 i jawnie 1923–1941), Ратничество за напредък на българщината /Ратник (1936–1944), Съюз на българските национални легиони (1932–1944), Съюзът на българите фашисти (1926–1932), Бранник (1940–1944) etc. W większości ideologicznych założeń programo-wych tych formacji powracały aspekty ekonomiczne, temat biedy i zapowiedź walki o poprawę warunków życia Bułgarów. To na tym podłożu (czy też raczej pod tym pretekstem) po II wojnie światowej mogła się rozwinąć teoretycz-nie teoretycz-niemożliwa (i przemilczana) współpraca formacji faszystowskich z ko-munistami, czego jaskrawym przykładem pozostają chociażby tzw. legioniści, którzy po przewrocie 9 września 1944 rok pozostali w kontrolowanym już przez komunistów Froncie Ojczyźnianym. Interesującym świadectwem zaak-ceptowanej przez konstytuujący się reżim fuzji światopoglądowej (będącej odwrotnością drogi Georges’a Sorela) pozostaje m.in. emblematyczna postać Kimona Georgiewa (1882–1969). Ten uczestnik I wojny światowej należał do Ligi Wojskowej, która wraz z ugrupowaniem Звено dokonała głośnego i brze-miennego w skutki przewrotu 19 maja 1934, przez historiografię uznawa-nego za moment wprowadzenia wojskowej dyktatury monarchicznej w Buł-garii. Georgiew w latach 1934–1935 był premierem utworzonego wówczas,
skrajnie antydemokratycznego rządu (w polityce zagranicznej zwróconego jednak bardziej ku Francji niż Niemcom), po czym w latach 1944–1946 stanął na czele rządu kontrolowanego przez ZSRR i pozostał aktywnym politykiem Ludowej Republiki Bułgarii aż do swojej śmierci w 1969 roku, zajmując wy-sokie stanowiska naprzemiennie w strukturach władzy wykonawczej i usta-wodawczej. Transgresje światopoglądowe (także ludzi służb bezpieczeństwa) pozostają na gruncie bułgarskim w strefie poznawczego półmroku, czekając na swoich badaczy; nade wszystko jednak temat przykuwa uwagę pisarzy (np.
Stafena Canewa powieść Мравки и богове. Хроника на ХХ век, 2000).
W okresie od 1934 do 1944 roku główni aktorzy polityczni oscylowali mię-dzy dążeniami do niczym nieskrępowanego, gwałcącego reguły demokracji autorytaryzmu, flirtem z nacjonalistycznymi formacjami populistycznymi a tendencjami do przywrócenia choćby pozorów parlamentaryzmu (Richard Crampton A Short History of Modern Bulgaria, 1987).
Próby historiograficzne ani w przypadku zwolenników tezy o pełnej faszy-zacji kraju w okresie międzywojennym, ani w przypadku jej przeciwników, nie zaowocowały spójną wykładnią procesów historycznych tamtej doby.
Wynikać to może z wielu sprzeczności po pierwsze w polityce wewnętrznej międzywojnia (np. fale krwawego terroru „antykomunistycznego”, ale brak masowej partii faszystowskiej, rządy dyktatorskie przy fasadowym parla-mentaryzmie lub braku parlamentu, ale względny liberalizm w sferze kultury, przemoc antymuzułmańska, ale powściągliwość w kwestii żydowskiej, hy-brydowe idee rasizmu i preferowanie tzw. pozytywnej eugeniki → народно здравe), po drugie – w polityce zagranicznej (pakt z Hitlerem i przystąpie-nie do grupy państw Osi, ale lawirowaprzystąpie-nie w relacjach z aliantami i Związkiem Radzieckim, strategia uników w kwestii zbrojnego przystąpienia Bułgarii do działań militarnych, częściowe wypowiedzenie posłuszeństwa w kwestii ży-dowskiej itd.). Choć o mienie „opuszczone” przez internowanych bułgarskich Żydów ubiegały się zastępy chciwych zysku nowych właścicieli (rozmiary tego procederu pokazał Rumen Awramow w książce „Спасение” и падение:
Микроикономика на държавния антисемитизъм в България 1940–1944 г., 2012), społeczeństwo okazało się też zdolne do działań w obronie żydow-skich współobywateli i pod tym względem skuteczne (Оцеляването. Сборник от документи 1940–1944, pod red. D. Koen, 1995). Mimo to transporty do Treblinki wyruszyły w 1943 roku z tzw. ziem okupowanych przez Bułgarię i będących obiektem jej roszczeń terytorialnych: z Macedonii, Tracji i okręgu Pirotu (zbiór dokumentów pod redakcją Nadii Danowej i Rumena Awramowa Депортирането на евреите от Вардарска Македония, Беломорска Тракия и Пирот. Март 1943, tom 1, 2, 2013). Paradoksy tamtej doby można mnożyć.
Do działań na rzecz ocalenia bułgarskich Żydów włączyła się ta sama Bułgar-ska Cerkiew Prawosławna (Българската православна църква), której wy-chodzący nieprzerwanie od 1900 roku organ prasowy „Църковен вестник”
w latach 30. i 40. XX wieku zamieszczał artykuły o treściach profaszystowskich, gloryfikujące naród niemiecki i jego wodza jako wybrańca Boga, powołanego
45
„Bułgarski faszyzm”
do obrony świata przed bolszewizmem (П., Оправдани надежди, „Църковен вестник” 1940, бр. 30). Niedługo wcześniej, bo w 1941 roku, Cerkiew wspie-rała działalność „patriotycznego” stowarzyszenia Българомохамеданската културно-просветна и благотворителна дружба „Родина” (1937–1947), którego celem była chrystianizacja i asymilacja Pomaków, powszechnie uzna-wanych wówczas za zislamizouzna-wanych przemocą Bułgarów.
Wydarzenia okresu międzywojennego (m.in. krwawy terror po powstaniu wrześniowym 1923 roku, delegalizacja w 1924 roku partii komunistycznej na mocy Ustawy o ochronie państwa (Законът за защита на държавата), przemoc w reakcji na przeprowadzony 16 kwietnia 1925 roku przez komu-nistów zamach terrorystyczny w cerkwi św. Niedzieli) sprzyjały postrzeganiu przez bułgarską lewicę kraju jako owładniętego ideologią faszystowską. Stąd też badania nad bułgarskim faszyzmem po zakończeniu drugiej wojny świa-towej rezonowały z tym doświadczeniem. Narzucony przez Armię Czerwoną reżim komunistyczny (tzw. rewolucja 9 września 1944 roku; → rewolucja – Bułgaria) potrzebował legitymizacji. Na wzór radziecki komuniści bułgarscy obwoływali faszystami wszystkich przeciwników politycznych, przy czym sam „faszyzm” interpretowali w kategoriach klasowych, jako odrośl kapitali-zmu państwowo-monopolistycznego: „Najbardziej reakcyjny nurt polityczny w świecie kapitalistycznym, który wyraża interesy najbardziej agresywnych kręgów imperialistycznej burżuazji. Prowadzi wewnętrzną politykę jawnej, opartej na terrorze dyktatury monopolistycznego kapitału w celu likwidacji wszystkich demokratycznych organizacji, militaryzacji aparatu państwowego i całego życia społecznego, a w sferze polityki zagranicznej zmierza do agre-sywnych i wyniszczających wojen” (Речник на чуждите думи в български език, peд. A. Milewa, 1978).
Ta wielokrotnie powielana jeszcze przez samego Georgiego Dymitrowa (1882–1949) definicja faszyzmu przetrwała w refleksji marksistowskiej do lat 70. XX wieku. W strategiach rozliczania się z poprzednim reżimem mianem
„faszyzm” określano wszelkie formy działania, partie polityczne, organizacje, osoby należące do dawnego establishmentu, ale także ludzi po prostu dystan-sujących się wobec totalitaryzmu komunistycznego, a opowiadających się za demokracją liberalną. Wobec nich wszystkich służba bezpieczeństwa stoso-wała zaadaptowaną z ZSRR kategorię „byłych ludzi” (bułg. бивши хора; zob.
Wili Lilkow i Christo Christow w książce Бивши хора по класификацията на Държавна сигурност, 2017). W wyniku działania w Bułgarii tzw. Sądu Ludo-wego (Народен съд) (od grudnia 1944 do kwietnia 1945 roku) wydano bli-sko trzy tysiące wyroków śmierci, wielu ludzi zamordowano bez wyroku, zaś sposób rozliczania się z poprzednią epoką daleki był i od sprawiedliwości i od przeźroczystości. Spektakularnym kozłem ofiarnym powojennych procesów stał się przywódca partii chłopskiej Български земеделски народен съюз Nikoła Petkow, stracony w 1947 roku. Ofiarami represji padło też wielu obwo-łanych faszystami humanistów, w tym na przykład filozof Najden Szejtanow, archeolog Bogdan Fiłow (stracony w 1945 roku), filolog Borys Jocow (stracony
w 1945 roku), filolog i folklorysta Michaił Arnaudow. Jeśli przeżyli, ich nazwi-ska objęła infamia (Wili Lilkow i Christo Christow w Погубената България.
За съдбата на българския елит след 9 септември 1944 г., 2019). Jednocze-śnie w historiografii reżimowej umacniano i gloryfikowano bułgarską narrację antyfaszystowską, a w jej obrębie zwrócone przeciwko dyktaturze wojskowej powstanie 1923 roku uznano za pierwsze na świecie powstanie antyfaszy-stowskie. Walkę o → socjalizm („najbardziej sprawiedliwy ustrój społeczny”) utożsamiano z walką przeciwko faszyzmowi (История на антифашистката борба, 1976). Meandry ówczesnej historiografii Rumen Daskałow przedstawił w książce От Стамболов до Живков. Големите спорове в новата българска история (2009). Do obsługi potrzeb propagandowych już pod koniec lat 40.
powołano instytucje naukowe, które miały nadawać kierunek formom kształ-cenia. Do grona historyków broniących tezy o długim trwaniu faszyzmu w Buł-garii od 1923 do 1944 roku należeli m.in. Jarosław Jocow, Żak Natan, Jono Mi-tew, Dimityr Kosew. Koncepcja ta, prezentowana m.in. w akademickiej historii Bułgarii (1955), cieszyła się poparciem badaczy radzieckich.
W okresie postalinowskiej odwilży rozwój badań nad faszyzmem skorelowa-ny był ze stopniowym zwrotem państwa ku wartościom narodowym. Granice dopuszczalnych interpretacji określały przemówienia I sekretarza Bułgarskiej Partii Komunistycznej (Българска комунистическа партия) Todora Żiwko-wa, które podlegały zmiennym wpływom koniunktury w ZSRR. Rok 1967 zo-stał upamiętniony postulatem Żiwkowa (w przemówieniu Kultura narodowa, kultura socjalistyczna), by twórcy w jednakim stopniu kultywowali idee socja-lizmu (→ socjalizm – Bułgaria) i tradycje kultury narodowej (→ tradycja). Był to moment ujawnienia partyjno-państwowego socnacjonalizmu, który w nie-jawny sposób nawiązywał do przedwojennej myśli bułgarskiej prawicy, z typo-wym dla niej kultem państwa, tradycji protobułgarskiej i neopogańskiej.
Choć w oficjalnej ideologii nie mogło to oznaczać rehabilitacji tamtej epoki, w połowie lat 60. XX wieku zapoczątkowany został cykl debat o bułgarskim faszyzmie. Pierwsza z nich odbyła się na przełomie 1965 i 1966 roku z ini-cjatywy Bułgarskiego Towarzystwa Historycznego, a jej pokłosiem była seria artykułów na łamach czasopisma „Исторически преглед” (6/1966–1/1969).
Głosem polemicznym wobec kanonicznych tez reżimowej historiografii było wtedy wystąpienie Nikołaja Genczewa (1931–2000), który podważał twier-dzenia o faszystowskim charakterze przedwojennych rządów Andreja Liap-czewa (również w skierowanej na przemiał książce z 1968 roku Външната политика на България 1938–1941 /wyd. 2 dopiero w 1998/, gdzie dowo-dził skuteczności dyplomacji cara Borysa III, która zdaniem badacza uchroni-ła Bułgarię przed zniszczeniami wojennymi na większą skalę). Druga wielka dyskusja miała charakter pokazowy i zorganizowana została w 1969 roku z inspiracji Instytutu Historii Bułgarskiej Partii Komunistycznej (przy KC BKP); dotyczyła przewrotu 19 maja 1934 roku i służyła umocnieniu kanonicz-nej, komunistycznej wizji „bułgarskiego faszyzmu”. Stopniowo dopuszczano jednak też inne głosy, na przykład w 1972 roku odbyła się polsko-bułgarska
47
„Bułgarski faszyzm”
konferencja historyków, podczas której Janusz Żarnowski, przywołując idee polskiego historyka Franciszka Ryszki i węgierskiego Miklósa Lackó, po-dał w wątpliwość tezę o faszystowskim charakterze reżimów autorytarnych w Europie Środkowo-Wschodniej („Исторически преглед” 1973, 29, кн. 2), stając tym samym po stronie takich badaczy jak m.in. Ernst Nolte, Peter Sugar, Wolfgang Wipperman, Holm Sudhaussen. Gospodarzem trzeciej – akademic-kiej dyskusji o faszyzmie w Europie i na Bałkanach, był Instytut Bałkanistyki Bułgarskiej Akademii Nauk (Българска академия на науките). Konferencja miała miejsce w 1983 roku, referatów nie opublikowano, ale w czasopiśmie
„Исторически преглед” (1983, бр. 4) ukazało się ich krótkie omówienie (Научна дискусия за фашизма на Балканите Jordanki Geszewej). Być może jedną w przyczyn wyciszenia tej dyskusji stał się fakt, iż konferencja odbyła się w rok po ukazaniu się książki Żelju Żelewa Фашизмът (1982), w której zna-lazła się drobiazgowa i sugestywna analiza totalitaryzmu w faszystowskich Niemczech, Włoszech i Hiszpanii. W odbiorze społecznym i zgodnie z intencją autora jego dzieło stało się czytelną aluzją do przejawów patologii ustrojo-wej Ludoustrojo-wej Republiki Bułgarii jako państwa totalitarnego. Książkę wycofano z księgarń, ale ocalałe egzemplarze stały się dla bułgarskiej inteligencji swego rodzaju elementarzem wiedzy o państwie totalitarnym. Niemniej dyskusja na temat „bułgarskiego faszyzmu” na kolejne lata została zablokowana. Publi-kacje historyków zaczęły się ponownie pojawiać dopiero pod koniec lat 80., głównie w czasopiśmie „Исторически преглед” (nr 6 /1987, nr 8 /1989).
W 1990 roku, a więc już po przełomie antykomunistycznym, na łamach gazety „Демокрация” podjęto próbę wolnej od ograniczeń cenzury i auto-cenzury dyskusji na temat faszyzacji Bułgarii w okresie międzywojennym i podczas II wojny światowej. Odpowiedzi negującej istnienie faszyzmu w Buł-garii udzielił wówczas Miłczo Spasow („Демокрация”, 13/1990), który swój pogląd podtrzymał i podbudował głębszą argumentacją w książce Имало ли е фашизъм в България? (1998). W 1996 roku redagowane przez Michaiła Nedełczewa pismo „Демократически преглед” zainicjowało kolejną debatę na temat „bułgarskiego faszyzmu”. Na rozesłaną ankietę odpowiedziało kil-ku zaledwie badaczy – Nikołaj Poppetrow, Marko Semkow, Władimir Migew, Płamen Cwetkow („Демократически преглед”, 4–5/1996). W swoich artyku-łach postulowali oni pogłębienie badań, ale kwestionowali słuszność stosowa-nia pojęć „faszyzm” i „dyktatura monarcho-faszystowska” w odniesieniu do re-aliów bułgarskich. Miejsce syntez okresu międzywojnia miałyby zająć studia nad konkretnymi ruchami, organizacjami, postaciami (np. Nikołaja Poppetro-wa Фашизмът в България, 2008). Ta tendencja, podszyta obaPoppetro-wami przed in-strumentalizacją historii (D. Kolewa, I. Elenkow, Промените в българската историческа наука след 1989 г.: очертания и граници, 2004–2006), domi-nowała przez ostatnie dziesięciolecia.
Wskutek niejasnych impulsów i zaniechań kwestia zaistnienia/niezaist-nienia faszyzmu w Bułgarii (a tym samym wcielenia jego idei w życie) wciąż czeka na solidne zobiektywizowane badania, a odziedziczony po poprzedniej
epoce potencjał ideowy socnacjonalizmu stanowi podatny grunt dla rozwoju idei neo/quasi/faszystowskich, znajdujących poparcie w pracach wielu bada-czy. Do tej grupy zaliczani bywają historycy odrzucający słuszność kojarzenia z faszyzmem bułgarskich ugrupowań „patriotycznych” międzywojnia; niektó-rzy z nich związani są z takimi stowaniektó-rzyszeniami jak TANGRA (zob. Nikoła-ja Ałtynkowa książka Нарекоха ги фашисти: Легионери, отцепаисиевци, ратници, бранници, родозащитници, кубратисти, 2004). Nie sposób nie wymienić nazwiska Bożidara Dimitrowa (1945–2018) – człowieka instytucji, autora ponad 20 książek i niezliczonych studiów gloryfikujących męczeństwo, wielkość narodu bułgarskiego, jego tradycje imperialne. Wyróżniającą się grupę stanowią autorzy rewidujący lewicową wizję historii i dowartościo-wujący międzywojenny „patriotyzm” już oczyszczony z zarzutów o faszyzm.
Tą drogą podąża m.in. Petyr Konstantinow w pracy История на България с някои премълчавани досега исторически факти. 681–1996 (1997) czy wspomniany tu Nikołaj Ałtynkow. Osobny nurt tworzą publikacje prezentują-ce niekomunistyczny nurt antyfaszyzmu; wśród nich uwagę zwraca obecność literatury wspomnieniowej, dotyczącej na przykład roli, jaką w okresie mię-dzywojennym odegrał teozof Petyr Dynow, który za pośrednictwem swego ucznia (a zarazem doradcy cara Borysa III) Lubomira Łułczewa miał wywrzeć wpływ na decyzje monarchy w kwestii ocalenia bułgarskich Żydów (S. Gruew, Корона от тръни, 1991) (→ dynowizm).
W przestrzeni publicznej idea „bułgarskiego faszyzmu” znajduje współ-cześnie spektakularne konkretyzacje. Rewitalizacji przedwojennych orga-nizacji faszystowskich towarzyszą działania o charakterze widowiskowym.
I tak od 2003 roku w Sofii odbywa się corocznie organizowany przez partie nacjonalistyczne tzw. Marsz Łukowa, upamiętniający postać generała Christo Łukowa (1888–1943), ministra obrony w Carstwie Bułgarii (1935–1938), w latach 1942–1943 stojącego na czele faszystowskiej organizacji Съюзът на българските национални легиони. W 1943 roku zginął on z rąk dwoj-ga zamachowców, członków nieledwoj-galnej wówczas Bułdwoj-garskiej Partii Komuni-stycznej, co stało się osnową budowanej współcześnie mitologii męczeństwa.
Przemarsz z pochodniami poprzedza nabożeństwo.
Величкова Г., Пропаганда на фашизма в България 1922–1934, София 2002;
Даскалов Р., От Стамболов до Живков. Големите спорове в новата българска история, София 2009; Поппетров Н., Фашизмът в България. Развитие и прояви, София 2008; Поппетров Н. (съст.), Социално наляво, национализмът – напред.
Програмни и организационни документи на български авторитаристки националистически формации, София 2009.
Grażyna Szwat-Gyłybowa
49