BUŁGARSKI KOLEKTYWIZM
Fundamentem bułgarskiego myślenia o kolektywizmie jako zasadzie organi-zującej życie społeczne jest idea → narodu ujęta w perspektywie ambiwalent-nego doświadczenia → nowoczesności. W zależności od punktu odniesienia jest on oceniany albo pozytywnie – jako wyraz narodowej jedności i wierności
→ tradycji, albo negatywnie – jako znak zacofania i patriarchalnej zaścianko-wości (→ postęp). Narracja kształtuje się w kontekście odrodzenia narodo-wego (→ bułgarskie odrodzenie narodowe), a wpływ na nią mają zarówno tradycja prawosławna (idea soborowości), jak i zachodnioeuropejska myśl po-lityczna i ekonomiczna (demokratyzm i → agraryzm), przefiltrowane wszakże przez praktyki cerkiewno-ludowe.
W warunkach odrodzenia narodowego akcent pada na wspólnotę postrze-ganą w kategoriach więzi rodzinnych, rodu (→ ojczyzna). Konstruowanie narodowego kolektywu (→ narodu) opiera się na założeniu wspólnoty krwi (i języka) oraz dziejów. W tym sensie apel o samopoznanie Bułgarów sfor-mułowany przez Paisija Chilendarskiego (1722–1773) w Славянобългарска история (1762) łączy perspektywę genealogii biblijnych i nowożytne zain-teresowanie → historią. Dla kolejnych pokoleń działaczy odrodzeniowych wspólnota jest naturalnym punktem odniesienia. Zarówno przedstawiciele tzw. linii oświecicielskiej, jak i rewolucyjnej (→ oświecenie; → rewolucja) mają na celu przede wszystkim ukształtowanie postawy jednostki tak, aby mogła służyć dobru całości.
Rola kolektywu ujawnia się w perspektywie instytucjonalnej, co poświad-cza dyskusja nad niezależną Cerkwią bułgarską, a zwłaszpoświad-cza – jej statutem.
Wśród odrodzeniowych elit dominuje przekonanie, że Kościół ma być „naro-dowy”, odnosi się to nie tylko do pochodzenia duszpasterzy i wiernych, ale też sposobu zarządzania. W tym względzie zgodni są tak różni pisarze, jak Luben Karawełow (1834–1879) i Todor Ikonomow (1835–1892), którzy popierają ideę udziału świeckich nie tylko w kierowaniu wspólnotą na poziomie lokal-nym, lecz i w wyborze władz duchownych (→ sekularyzacja). Argumentacja odsyła zarówno do tradycji prawosławnej soborowości, wyraźnie odróżnianej od jakoby błędnych modeli eklezjologicznych katolicyzmu i protestantyzmu (→ reformacja; → konfesje), jak i nowożytnej idei republikańskiej pozostającej w opozycji do rzekomego despotyzmu imperium osmańskiego. Swoiście poję-ty demokrapoję-tyzm Kościoła bułgarskiego staje się przesłanką zbudowania pozy-tywnego wizerunku własnego Bułgarów w dwóch niejako wykluczających się porządkach, czyli zarówno w odniesieniu do imperatywu dochowania wier-ności → tradycji, jak i realizacji ideału → postępu. Czytany raz jako kryptonim dla ludowości i patriarchalnego kolektywizmu, raz jako kryptonim dla równo-ści i braterstwa, jest chwytem perswazyjnym odsyłającym do horyzontu poję-ciowego modelu nowoczesnej kultury zachodniej, ale w istocie nawiązuje do swoistego ideału tradycji rodzimej.
Po 1878 roku w sytuacji modernizacji i instytucjonalizacji życia społeczne-go i społeczne-gospodarczespołeczne-go ponownie na pierwszy plan wysuwa się kwestia wspólno-ty (na)rodowej w relacji do jednostki. Pojawia się poczucie zagrożenia trady-cji patriarchalnej ze względu na emancypację młodego pokolenia i rzekomy upadek moralny w efekcie zderzenia z kulturą miejską, co dokumentuje wiele tekstów literackich, na przykład powieść Elina Pelina (1877–1949) Гераците (1911). W perspektywie wciąż obowiązujących wzorów kultury wiejskiej swoistą syntezą myślenia o bułgarskim kolektywizmie okazuje się ideologia
→ agraryzmu. Bułgarskie chłopstwo jawi się tu jako wcielenie wszelkich po-zytywnych wartości moralnych i narodowych i właśnie jako oddzielna gru-pa społeczna ma być podstawą istnienia i rozwoju wspólnoty gru-państwowej.
A etos pracy bułgarskiego chłopa znajduje realizację w idei kooperatywizmu (spółdzielczości).
Przeciwne spojrzenie na relację „jednostka – wspólnota” występuje u przed-stawicieli modernizmu, tematyzujących skonwencjonalizowany konflikt
„artysta – społeczeństwo”. O dotychczasowej kolektywistycznej dominancie świadczy fakt, że postawa nowego pokolenia twórców skupionych wokół cza-sopisma „Мисъл” (1892–1907) i akcentujących przeżycia jednostki zyskuje jeszcze w pierwszych latach XX wieku miano indywidualizmu, różnie jednak przez krytyków waloryzowanego, w zależności od pozycji względem społecz-nego zaangażowania sztuki (→ czwórka „Myśli”). Z drugiej jednak strony to właśnie oni budują program modernizacji kultury narodowej, a więc w istocie realizują ideał sztuki w służbie wspólnoty. Ambiwalentny obraz narodowe-go kolektywu uwidacznia się na przykład w poglądach Penczo Sławejkowa (1866–1912), który z jednej strony lud/naród idealizuje, z drugiej strony zaś krytykuje za wstecznictwo i zaściankowość. Niemniej na początku XX wieku dyskurs indywidualistyczny dominuje, a dużą popularnością cieszy się figura Nadczłowieka, przede wszystkim w wydaniu estetycznym i ezoterycznym.
W okresie międzywojennym dochodzi do przewartościowania relacji „indy-widualizm – kolektywizm”. Myśl bułgarska koncentruje się na różnorodnych fi-gurach kolektywnych, próbując przepracować traumę „katastrofy narodowej”.
Formułowane są apele o porzucenie partykularyzmu i powrót do wartości rodzimych, pojętych w kluczu kolektywistycznej tradycji patriarchalnej i/lub pogańskiej, zgodnie z ustaleniami → bułgarskiej psychologii narodowej (np.
I. Hadżijski, Появата на индивидуализма у нас, 1941). Krytyce podlega nietz-scheanizm i powszechny jakoby egoizm → inteligencji bułgarskiej. Konstantin Gyłybow (1892–1980) zarzuca indywidualistom amoralizm i „intelektualny deficyt” (Живот, истина, творчество. Литературни опити, 1926). W tym kontekście rewizji ulega dziedzictwo kręgu „Myśli”, zwłaszcza „indywidualizm”
Penczo Sławejkowa. Spiridon Kazandżijew (1882–1952) widzi w nim stałe dążenie do jego przezwyciężania, ale określa go jako „niepełny” ze względu na związek poety z ideą narodową (Индивидуализмът на Пенчо Славейков, 1921). Właśnie relacja „indywidualizm – nacjonalizm” staje się kryptonimem
51
Bułgarski kolektywizm
dla międzywojennego dyskursu kolektywistycznego. W efekcie rewaloryza-cji, jakiej ulega relacja „artysta – społeczeństwo” w latach 30. XX wieku, tezy odnośnie do Sławejkowa podlegają emblematycznej redakcji. O ile na począt-ku wiepocząt-ku wpływowy krytyk literacki Władimir Wasilew (1883–1963) widzi w indywidualizmie wyraz radości życia (Живот в смъртта, 1906), o tyle po wojnie podkreśla jego powrotną więź ze wspólnotą (От пет години насам, 1928), ostatecznie zaś określa tym pojęciem podyktowany patriarchalnymi warunkami, ale miniony już etap w literaturze bułgarskiej (Oт 1920 до днес.
Николай Райнов. Кръгът на индивидуализма в литературата ни, 1932).
Przesunięcie to staje się przedmiotem ostrego ataku ze strony Iwana Mesze-kowa (1891–1970), krytyka lewicowego, który widzi w tym zaprzedanie indy-widualizmu „buntowniczego, kulturalno-rewolucyjnego” na rzecz idealizmu
„najbardziej konserwatywnego i reakcyjnego”, czyli „wyestetyzowanego szo-winizmu” (Естетическата насока след войните, 1933).
Marzenie o kolektywnym spełnieniu ujawnia się zwłaszcza w koncepcjach bułgarskich filozofów. Kazandżijew na przykład głosi ideał człowieka kolek-tywnego, a więc takiego, który w odróżnieniu od współczesnego mu czło-wieka masowego, dzięki zharmonizowaniu świadomości kolektywnej i in-dywidualnej, ma więź z ciałem społecznym (Кoлективният човек, 1932).
Janko Jankow (1900–1945) i Najden Szejtanow (1890–1970) budują obraz kolektywnego Nadczłowieka. Model ten realizują także przedstawiciele myśli ezoterycznej. Na przykład u Petyra Dynowa (1864–1944) perspektywa ko-lektywistyczna ujawnia się w mesjanistycznej wizji narodu bułgarskiego. Po przewrocie 1934 roku ideał kolektywistyczny ulega wzmocnieniu, reprezen-towany głównie przez dwa wykluczające się dyskursy: prawosławny i lewico-wy, oba podkreślające rolę elit w wychowaniu ludu/narodu. W tym kontek-ście na początku lat 40. duch kolektywizmu jako istotę narodu bułgarskiego akcentuje też freudysta Lubomir Rusew (1902–?) (Възпитателни идеали на българина, 1941).
Po 1944 roku zgodnie z ideologią marksistowską kolektywistyczna wizja narodu bułgarskiego zostaje wzmocniona przez odczytanie tradycji ludowej i odrodzeniowej, w tym walki o Kościół narodowy, w kluczu „demokratyzmu”.
Rozumienie kolektywizmu ujawnia się też w stosunku do „szowinistycznego”
nacjonalizmu i „burżuazyjnego” indywidualizmu. Pojęcia te funkcjonują rów-nież w odniesieniu do historii literatury bułgarskiej. W sytuacji zwycięstwa
→ rewolucji anarchistyczno-buntowniczy potencjał modernizmu wedle ujęcia Meszekowa musi ulec zniesieniu.
Po 1989 roku w warunkach transformacji ustrojowej (→ преход) patriar-chalne i kolektywistyczne korzenie nowoczesnej kultury bułgarskiej podlega-ją krytyce ze strony kulturoznawców i socjologów, którzy wskazupodlega-ją na nega-tywne dla formowania się postaw obywatelskich skutki swoiście pojętej idei równości i nieufności wobec władzy. W tym sensie ideał bułgarskiego kolek-tywizmu ulega podważeniu.
Димитрова Н., Образи на човека (Антропологични идеи в българската философ-ска мисъл между двете световни войни), Велико Търново 2003; Стефанов В., Ин-дивидуализъм и колективизъм (Конфликтът на идеологиите), w: В. Стефанов, Българска литература. XX век, София 2003.
Ewelina Drzewiecka