Pojęcie „bułgarskie odrodzenie narodowe” funkcjonuje jako metafora na-rodzin i rozwoju idei narodowej, ale także jako nazwa autonomicznej epo-ki historycznej, uznawanej za najbardziej wzniosły okres w historii narodu
59
Bułgarskie odrodzenie narodowe
bułgarskiego i datowanej zwykle na lata 1762–1878. Według stanu dzisiej-szych badań termin ten ma habsburskie korzenie i został przeniesiony na grunt bułgarski przez Małorusina, a zarazem mieszkańca wschodnich rubieży Austro-Węgier Jurija Wenelina, eksplorującego Bałkany w latach 20. XIX wie-ku. W dziele Древние и нынешние болгаре... (1829), które wywarło ogromny wpływ na wyobraźnię zbiorową Bułgarów, tłumaczył brak danych na temat literatury bułgarskiej faktem, że „jeszcze się ona nie odrodziła”. Kiedy inne dziełko Wenelina О зародыше новой болгарской литературы (1938) zo-stało przez Michaiła Kefałowa przełożone na język bułgarski i wydane w Bu-kareszcie, w tytule pojawiło się słowo „odrodzenie” w wąskim odniesieniu li tylko do literatury bułgarskiej: Заради възрождение новой болгарской словесности или науки (1842). I właśnie lata 40. XIX wieku zapoczątko-wały karierę pojęcia i w ślad za tym idei „odrodzenia narodu bułgarskiego”, poprzez które epoka rozpoznawała samą siebie. Jednymi z pierwszych użyt-kowników tej kategorii byli Wasił Apriłow (w wydanej po rosyjsku broszurze Дополнение к книге: Денница новоболгарского образования, 1842) i Iwan Seliminski (w artykułach i listach pisanych po grecku). Z czasem częstotliwość przywoływania idei „odrodzenia” rosła (przegląd można znaleźć w książce Ilii Konewa Българското възраждане и просвещението z 1983 roku), przy czym w latach 60. XIX wieku medium szczególnie pod tym względem aktyw-nym pozostawało wydawane w Stambule pismo tzw. starych (ewolucjoni-stów) „Турция” (→ konserwatyzm – Bułgaria; → ewolucja – Bułgaria, → kon-fesje, → religia).
Mitotwórcza produktywność idei odrodzenia narodowego z całą mocą rozwinęła się jednak po uzyskaniu przez Bułgarię niepodległości, kiedy pa-triotyczne cele wymagały wprowadzenia do edukacji funkcjonalnych i za-padających w pamięć metafor na określenie minionej epoki. Autorem, który w owym czasie przyczynił się do kanonizacji idei odrodzenia narodowego, był czeski historyk Konstantin Jireček, autor pierwszej akademickiej historii Bułgarów Dějiny národa Bulharského (Geschichte der Bulgaren, wyd. w obu językach w Pradze w 1876 roku). Wydanie bułgarskie tego dzieła ukazało się w 1886 roku, kiedy Jireček miał już w dorobku wieloletnią pracę na rzecz nowo powstałego państwa bułgarskiego, najpierw jako urzędnik w Mini-sterstwie Oświaty Narodowej, a potem jako minister oświaty (1881–1882), przewodniczący Rady Naukowej przy tym ministerstwie, dyrektor Biblioteki Narodowej w Sofii. Prototypowa idea „odrodzenia Czechów”, przywoływana przez Jirečka również w odniesieniu do historii Bułgarów (a w szczególno-ści do postaci Paisija Chilendarskiego i biskupa Sofroniusza Wraczanskiego, stylizowanych na ojców-założycieli epoki), przez współczesnych badaczy co-raz częściej określana bywa jako symplifikacja (R. Daskałow, Как се мисли българското възраждане, 2002), rodzaj nieporozumienia międzykultu-rowego, które pozostaje efektem wielopokoleniowego dążenia badaczy do klasyfikacji zjawisk w obrębie narodowej historiografii i oderwaniu od szer-szego kontekstu geokulturowego, a w rezultacie fałszywego rozpoznania.
W opinii Aleksandra Wezenkowa (artykuł Очевидно само на пръв поглед:
„Българското възраждане” като отделна епоха, 2006) wyraziło się to nade wszystko w lekceważeniu przez badaczy faktu stymulowania aktywności kul-turowej, konfesyjnej i politycznej Bułgarów przez reformy Tanzimatu, realizo-wane w procesie modernizacji imperium osmańskiego, oraz w ignorowaniu faktu, iż bułgarski ruch społeczny w gruncie rzeczy miał koniunkturalny cha-rakter, dobrze świadczący o rodzimym pragmatyzmie. Obawa przed ujawnie-niem tego aspektu motywacji jeszcze przed wyzwoleujawnie-niem spod panowania osmańskiego powodowała przesuwanie początków „nowej epoki” do czasów sprzed Tanzimatu. Zainicjował tę tendencję Marin Drinow w słynnym artykule Отец Паисий. Неговото време, неговата история и учениците му (1871).
Uznając Paisija Chilendarskiego za ojca odrodzenia narodowego, unieważniał późniejszy chronologicznie impuls osmański w procesie budowania nowo-czesnego narodu bułgarskiego. Tendencja ta znajdowała kontynuację w bada-niach takich koryfeuszy bułgarskiej humanistyki, jak Iwan Sziszmanow, Bojan Penew, Christo Gandew, a w późniejszym okresie Michaił Arnaudow. I chociaż wymienieni tu badacze eksponowali związki z Zachodem, Rosją lub też inny-mi peryferiainny-mi ówczesnych imperiów z Europy Środkowej i Bałkanów, sama periodyzacja „odrodzenia narodowego” odsłaniała ukryty wzór epoki Tanzi-matu, z jej dynamiką nurtów oświeceniowych, z jej rolą kulturotwórczą (pe-riodyki, wydawnictwa, drukarnie), gospodarczą i narodotwórczą, co ostatecz-nie ideologii osmanizmu przyniosło autodestrukcję. Zarazem jednak matryca środkowoeuropejska/habsburska nakładana na kontekst bałkański domagała się puryfikacji danych. Główny spór dotyczył ram czasowych „epoki odrodze-nia narodowego”, jej wewnętrznej periodyzacji, a w ślad za tym włączaodrodze-nia lub niewłączania w ramy epoki fazy zbrojnej walki narodowowyzwoleńczej.
Iwan Sziszmanow w rozprawach Студии из областта на българското възраждане (1916) czy Увод в историята на българското възраждане (1930) etap „wyzwolenia politycznego” rozumiał jako zjawisko w sensie typo-logicznym odmienne niż właściwe „duchowe odrodzenie”, które za Drinowem wyprowadzał od Paisija Chilendarskiego, a zamykał fazą walki o niezależną Cerkiew (1860–1870). Inny uczestnik sporu – Borys Jocow w artykule Път на българското възраждане (1935) bronił oświeceniowego charakteru bułgarskiego odrodzenia narodowego, kładąc między nimi znak równości.
Z takimi „liberalnymi” ujęciami w okresie międzywojennym polemizował re-prezentant lewicy Georgi Bakałow, który etap walki narodowowyzwoleńczej (a wraz z tym tzw. → powstanie kwietniowe) postrzegał jako ukoronowanie odrodzenia narodowego, a wszelkie próby separacji tych zjawisk uznawał za zamach konserwatystów na najważniejsze idee tej epoki (Заветите на възраждането, 1937). W tym samym kierunku już po drugiej wojnie świa-towej szedł Żak Natan, definiując wszakże wspomniane tu „konserwatywne”
ujęcia jako „faszystowskie” (→ „bułgarski faszyzm”) kłamstwa historyczne (Българското възраждане, 1947), które jego zdaniem miały na celu zniwelo-wanie demokratycznego i rewolucyjnego potencjału odrodzenia narodowego
61
Bułgarskie odrodzenie narodowe
(zob. też P. Zarew, Българското възраждане, 1945, 1950). Z kolei Michaił Ar-naudow, autor wpisywany w paradygmat konserwatywny (→ konserwatyzm – Bułgaria), wychodząc ze zbliżonych założeń, zbrojną walkę o niepodległość uznawał za doniosły etap odrodzenia narodowego, a z powodu utraty przez Bułgarię postanowieniami traktatu berlińskiego (1878) Macedonii wydłużał czas trwania tej epoki aż do 1941 roku, kiedy to nastąpiło przyłączenie tych-że południowo-zachodnich ziem do macierzy (Българското възраждане.
Наченки на движението за народност, култура и независимост, 1941).
W umiarkowanej wersji interpretację tę podtrzymywał w epoce komunistycz-nej Nikołaj Genczew (Българската култура XIV–XIX век, 1988), uznając pierwszą wojnę światową za cezurę zamykającą epokę odrodzenia, w której dopuszczał osmański wpływ, ale ostatecznie idee odrodzeniowe rozumiał jako teleologicznie zorientowane ku suwerenności. Myśl Genczewa (Българското възраждане, 1988) klasyfikowana jest dziś (np. przez Albenę Chranową) jako efekt pojednania dwu teleologii – lewicowej (spod znaku Bakałowa) i konser-watywnej (spod znaku Arnaudowa). Do zbliżonej w sensie koncyliacyjnym formacji intelektualnej zdawał się też należeć od lat 70. XX wieku Tonczo Żeczew, którego książka Български Великден или страстите български (1975), uznawana ze względu na tematykę za dzieło inicjujące konserwatyw-ny zwrot w badaniach nad odrodzeniem bułgarskim, stanowiła rodzaj od-powiedzi na postulat Bułgarskiej Partii Komunistycznej powrotu do korzeni kultury narodowej i dokonywała przewartościowania najgłębszych pokładów
„duchowości” Bułgarów w kluczu synkretyzmu religijnego (chrześcijaństwa i neopogaństwa).
Na spory ideologiczne nakładały się praktyki interpretacyjne historyków li-teratury. Do cieszących się prestiżem tekstów sensotwórczych należały teksty związanego z Polską Bojana Penewa (m.in. książka Българска литература.
Кратък исторически преглед, 1930), w tym jego cykl wykładów na Uniwer-sytecie Sofijskim. Chociaż opublikowane zostały dopiero w latach 1976–1978 (История на новата българска литература, т. 1–4), już w okresie między-wojennym odgrywały kluczową rolę w procesie formowania młodej inteligencji bułgarskiej. Do grona uczniów Penewa i kontynuatorów jego poglądów w kwe-stii periodyzacji nowej literatury bułgarskiej (1762–1878) należał m.in. Petyr Dinekow (Първи възрождeнци, 1942). Cezura polityczna, za jaką uznawano 1878 rok, kiedy to ustanowiono względną autonomię Bułgarii, umożliwiała włączenie przez pisarzy i badaczy tej epoki w ich sferę zainteresowań wszyst-kiego, co zdarzyło się do tego momentu. Przekładało się na kształt Wielkiej Narracji o tzw. powstaniu kwietniowym (1876), jego bohaterach (pamięć o jed-nych rugowano, o injed-nych podtrzymywano), zwycięstwach i klęskach (→ rewo-lucja – Bułgaria; → powstanie kwietniowe). Towarzyszący temu patos narzucał emotywną warstwę narracji, której celem stawało się mitotwórstwo raz zo-rientowane ku gloryfikacji tego, co swojskie, kiedy indziej ku ekspozycji zako-rzenienia rodzimych zjawisk w przestrzeni europejskiej. Szczególnym przykła-dem tego typu instrumentalizacji tzw. faktu historycznego były i są wszelkiego
rodzaju teksty edukacyjne, zwłaszcza podręczniki szkolne; już sama ich struk-tura narzucająca na poziomie edukacji obowiązkowej równoczesne nauczanie o bułgarskim odrodzeniu narodowym i o renesansie włoskim (i europejskim) służy konstruowaniu fałszywych analogii, umacniających potoczne przeko-nanie o symetrii tych tak odmiennych (także pod względem aksjologicznym) zjawisk historyczno-kulturowych w przestrzeni Okcydentu (np. podręcznik dla 9 klasy szkoły średniej Христоматия по литература z 1992 roku, autorstwa Ludmiły Stefanowej, Simeona Chadżikosewa, Petko Troewa i in.).
Rewizję dotychczasowych naukowych i pseudonaukowych przesądów na temat kanonicznych wizji odrodzenia narodowego zainicjował Rumen Da-skałow w książce Как се мисли Българското възраждане? (2002). Poddając szczegółowej analizie obiegowe w bułgarskiej historiografii schematy inter-pretacyjne, udowodnił, iż służyły wypełnianiu terminu „odrodzenie narodo-we” treścią, zwykle opartą na fałszywych analogiach z Zachodem (bułgarska reformacja, romantyzm, oświecenie, kapitalizm itd.), a zarazem podporządko-waną doraźnym potrzebom zmieniających się ideologii. Z kolei Albena Chra-nowa w dwutomowym dziele Историография и литература за социално конструиране на исторически пончтия и Големи разкази и българската култура XIX–XX век (2011) szczegółowo odsłoniła meandry formowania się fundamentalnych dla bułgarskiej Wielkiej Narracji pojęć, w tym „odrodzenia narodowego”, którego pełna dynamiki historia ilustruje w ujęciu badaczki transformacje jego semantyki, a wraz z tym – transformacje systemów nor-motwórczych, w jakie bywało ono wpisywane.
W ostatnich latach u „liberalnie” zorientowanych bułgarskich badaczy można zauważyć tendencję do odchodzenia od terminu „odrodzenie narodowe” i porzu-cania zewnętrznych kategorii poznawczych na rzecz wolnych od przemocy sym-bolicznej określeń, jak „bułgarski/bałkański XIX wiek” (Балканският XIX век, peд. D. Miszkowa, 2006). Osobną ścieżkę stanowią badania mitoznawcze, repre-zentowane m.in. przez Nikołaja Aretowa (Българското възраждане и Европа, 1995; Национална митология и нацио нална литература. Сюжети, изграждащи българската национална идентичност в словесността от XVIII и XIX век, 2006). Głęboka polemika z samą ideą „odrodzenia narodowego”
odbywa się również na gruncie literatury pięknej. W ostatnich latach dobitnym przykładem aspiracji demaskatorskich stała się m.in. powieść Milena Ruskowa Възвишение (2011), która podejmuje (w więzi z bułgarską tradycją pamiętni-karską, np. Видрица Popa Minczo Kynczewa, 1983) próbę rozrachunku z utrwa-loną w Wielkiej Narracji patetyczną i nieadekwatną do materiału empirycznego wizją epoki i rozwijającej się w jej ramach idei narodu (→ naród).
Даскалов Р., Как се мисли Българското възраждане?, София 2002; Хранова А., Историография и литература за социално конструиране на исторически пончтия и Големи разкази и българската култура XIX–XX век, т. 1, София 2011.
Grażyna Szwat-Gyłybowa
63