Fundamentem bułgarskiego myślenia o dziedzictwie cyrylometodejskim jest idea → oświecenia. Wraz z przesunięciami semantycznymi, do jakich docho-dzi w pojęciu oświecenia w XIX wieku (od Bożego oświecenia w wierze do ludzkiego oświecenia w nauce), postacie Cyryla i Metodego zyskują status fi-gur o znaczeniu kluczowym dla nowoczesnej tożsamości narodowej Bułgarów (→ naród).
Wykreowany w okresie odrodzenia narodowego mit ma charakter misjo-nistyczny i czerpie perswazyjność dzięki dwuwymiarowości dzieła Świętych Braci wynikającej z istoty chrześcijaństwa jako → religii Pisma. Stworzenie alfabetu umożliwiło nie tylko „oświecenie w wierze” Słowian/Bułgarów, ale i ich „ucywilizowanie”: danie piśmienności i włączenie w krąg narodów chrze-ścijańskich, czyli kulturalnych. Powstające w drugiej połowie XIX wieku teksty polemiczne o pochodzeniu i języku Braci Sołuńskich, a także teksty okoliczno-ściowe (zwłaszcza z okazji święta 11 maja) ukazują ich jako pierwszych na-uczycieli – zarówno w wierze, jak i piśmie. O ile Wasił Apriłow (1789–1847) twierdzi jeszcze, że Cyryl i Metody dali piśmienność, o tyle Petko R. Sławejkow (1827–1895) idzie o krok dalej i uznaje, że stworzyli podstawy (bułgarskiego)
„oświecenia”, gdyż umożliwili naukę w ojczystym języku i pokazali umiłowa-nie współplemieńców. Kulminacją ujęcia jest interpretacja Lubena Karaweło-wa (1834–1879), który w początkach „słowiańskiego oświecenia” szuka wzo-rów postępowania dla współczesnych mu Bułgawzo-rów. „Bułgarscy oświeciciele”
z jednej strony umożliwili bowiem rozwój duchowy narodu, a tylko ten gwa-rantuje jego istnienie, z drugiej zaś wykazali się troską o braterstwo i → huma-nizm (човеколюбие), a więc działali na płaszczyźnie ogólnoludzkiej (Кирил и Методий, български просветители, 1875).
Określenie „słowiańscy/bułgarscy oświeciciele” w popularnym dyskursie traci stopniowo sens ściśle teologiczny, stając się utartą frazą językową. Teksty sprzed drugiej wojny światowej wskazują wciąż na konotacje metafizyczne (religijne), nie tylko świeckie (związane z nauką). Określenie „słowiańskie/
bułgarskie oświecenie” ma wiele wymiarów, choć aspekt oświatowy domi-nuje. Wielokrotnie wydawany w okresie międzywojennym zbiór opowiadań
53
Bułgarskie dziedzictwo cyrylometodejskie
dla dzieci Christo Złatinczewa ukazuje Cyryla i Metodego jako nauczycieli czy-tania i pisania. Podręcznik do literatury Dimitra Mirczewa dzieło ich uznaje za początek „bułgarskiej oświaty”, dopiero potem wspomina o wzmocnieniu chrześcijaństwa i zniwelowaniu różnic etnicznych w państwie. O zanikaniu znaczenia religijnego świadczy występujące tu określenie „dzieło oświeci-cielsko-religijne”, a także polemiczna uwaga Nikoły Bobczewa (1863–1938), że nazywanie Braci Sołuńskich apostołami to błąd, gdyż ich celem była nie chrystianizacja, a szerzenie piśmiennictwa (Кирил и Методий, славянски първоучители, 1932).
W latach 30.–40. XX wieku akcent pada na dążenie Bułgarów do → oświaty i wzniosłości duchowej. Można mówić o dwóch głównych liniach interpreta-cyjnych. Pierwsza, w nawiązaniu do tradycji wczesnoodrodzeniowej – reli-gijno-narodowej, widzi w Cyrylu i Metodym inicjatorów rozwoju duchowego i umysłowego. Święci Bracia nazwani są „duchowymi świecznikami” w „świą-tyni nauki”, a alfabet ukazany jest jako środek przetrwania narodu (np. Z. Co-new, Св. св. Кирил и Методий. Епоха на славянското просвещение, 1940).
Druga linia, narodowo-oświeceniowa, akcentuje znaczenie dla tożsamości Bułgarów pisma i oświaty, nauki i dobra (np. M. Minczew, Просветителите Кирил и Методий, славянобългарските спасители, 1940). W obu przypad-kach u podstaw leży metafora światła, a zbudowana analogia ma charakter funkcjonalny: dzieło Cyryla i Metodego wydźwignęło naród bułgarski, jest też pretekstem do kreacji pozytywnego obrazu własnego. W ten sposób dziedzic-two cyrylometodejskie przez ufundowanie na ideale oświecenia aktualizuje dwie kluczowe dla modernizującej się kultury idee: → oświaty i → postępu.
Rozwój intelektualny i duchowy Bułgarów (przez rozpowszechnianie świec-kiej oświaty) gwarantować ma postęp → narodu (w walce o wyzwolenie z im-perium osmańskiego) i państwa (w walce o umocowanie na arenie międzyna-rodowej i ogólny dobrobyt społeczny).
Sensy te ulegają rozwinięciu wraz z zapanowaniem ideologii komunistycz-nej, stając się podstawą odnoszenia dziedzictwa cyrylometodejskiego do trzech powiązanych wzajemnie idei: → rewolucji, → reformacji i → humanizmu.
W drugiej połowie lat 50. XX wieku, jeszcze na fali powojennego rekonesansu, dyskurs partyjny (a w ślad za nim naukowy) w misji Cyryla i Metodego widzi wielkie dzieło rewolucyjne znoszące niewolę niemieckich feudałów, czyli ger-mańskich faszystów. Zgodnie z tradycją myśli marksistowskiej dochodzi do na-łożenia się dwóch planów temporalnych i stworzenia wygodnej dla propagan-dy analogii. Wrogami są przedstawiciele klasy panującej (feudałowie i Kościół zachodni – niemieccy faszyści i burżuazja jako taka). W latach 60. i 70. XX wie-ku akcent przenosi się na wymiar oświatowy i wie-kulturalny dzieła. W tej per-spektywie twórcy słowiańskiego pisma zyskują miano prekursorów renesansu i reformacji. Władimir Topenczarow (ur. 1933) (m.in. w Константин-Кирил Философ – АБВ на Ренесанса, 1970) promuje obraz Cyryla i Metodego jako pierwszych, którzy walczyli przeciw kościelnym dogmatom (w domyśle – z tzw.
herezją trójjęzyczną) i w ogóle dominacji Kościoła w kulturze, a tak – o prawo
do „samostanowienia narodu” i równość między ludami/narodami”; pierw-szych, którzy umożliwili pełnoprawne użycie „żywego języka ludu”. Stają się (pierwszymi) „humanistami”, a więc nie „pasywnymi” mnichami, lecz aktyw-nymi działaczami społeczaktyw-nymi, bojownikami o wolność i duchowy rozwój czło-wieka. W efekcie aktualizowany jest – paradoksalnie – „antyklerykalizm” dzieła Braci Sołuńskich jako religijnego tylko w formie (z powodów warunków histo-rycznych), w istocie zaś – politycznego i kulturowego, a przez to „postępowego”
i „demokratycznego”. Misja Cyryla i Metodego zarówno pod względem świato-poglądowym, jak i ekonomicznym wyraża wzorzec emancypacyjny.
W ten sposób bułgarskie dziedzictwo cyrylometodejskie staje się wciele-niem ideału komunistycznego. Fuzja kategorii marksistowskich i narodowych skutkuje uznaniem misji za → tradycję kluczową dla bułgarskiego → socjali-zmu. Dochodzi wręcz do utożsamienia obu wydarzeń. Bułgarscy komuniści prezentują się jako spadkobiercy dzieła Cyryla i Metodego, pojętego jako pierwszy przejaw w dziejach Bułgarii ruchu ku komunizmowi.
Do idei tradycji kluczowej odwołuje się również Kościół prawosławny w Bułgarii. Już w XIX wieku, a potem w okresie międzywojennym dziedzic-two cyrylometodejskie zostaje utożsamione z dziedzictwem religijnym i jako takie – uznane nie tylko za wyznacznik, ale i gwaranta tożsamości narodowej.
To dzięki pamięci o słowiańskim piśmiennictwie i kulcie rodzimych świętych naród bułgarski przetrwał niewolę duchową (grecką) i polityczną (turecką).
Również w tych kręgach dochodzi do utożsamienia zjawisk: skoro misja Świę-tych Braci jest fundamentem bułgarskiego prawosławia, to Bułgarski Kościół Prawosławny jest jej prawowitym spadkobiercą i depozytariuszem. Co istot-ne, zgodnie z utrwaloną w okresie odrodzenia narodowego interpretacją toż-samość prawosławna staje się wyznacznikiem (nowoczesnej) tożsamości buł-garskiej, w efekcie porządek religijny zostaje podporządkowany porządkowi narodowemu. Kościół jawi się obrońcą → narodu.
Po 1944 roku wskutek aktualizowania tych samych odrodzeniowych ide-ałów dochodzi do paradoksu. Okazuje się, że zarówno Kościół prawosławny, jak i partia komunistyczna używają tego samego języka opisu, budując apo-logię dzieła Cyryla i Metodego jako „narodowego”, „oświecicielskiego/oświa-towego”, „demokratycznego”, „postępowego” i „humanistycznego”. Wynika to z faktu stosowania tych samych nośnych i utrwalonych już w bułgarskiej tradycji językowej pojęć, odsyłających do tych samych idei, funkcjonujących wszakże w tych dwóch przypadkach w rozłącznych kontekstach światopoglą-dowych. Pozorna – ale też niejako funkcjonalna dla obu stron – „symfonia”
stała się możliwa dzięki temu, że u podstaw obu dyskursów, partyjnego i ko-ścielnego, leży ta sama kategoria narodu bułgarskiego.
Pozorne analogie wynikające z odwoływania się do tej samej tradycji odro-dzeniowej są zauważalne także w sposobie aktualizacji idei → uniwersalizmu.
Dzieło Cyryla i Metodego jest bowiem przesłanką zarówno wybraństwa Buł-garów, ich kulturowego misjonizmu, jak i braterstwa narodów słowiańskich i/lub prawosławnych. Generalnie jest to wizja łącząca różne strony sporu
55
Bułgarskie dziedzictwo cyrylometodejskie
politycznego przed 1944 rokiem. Z jednej strony rzekoma bułgarska tożsa-mość Braci Sołuńskich lub też fakt ich pierwotnej działalności na ziemiach bułgarskich stanowi argument na rzecz wielkości kultury bułgarskiej, jej wkładu do cywilizacji światowej, z drugiej strony ufundowana na piśmiennic-twie cyrylometodejskim Slavia Orthodoxa oznacza ideę wspólnoty słowiań-skiej, także w wersji konfesyjnej. W tym kontekście po 1944 roku dochodzi do jeszcze jednego paradoksu. O ile bowiem partia komunistyczna otwarcie odrzuca ideologię panslawizmu jako imperialistyczną i burżuazyjną, o tyle chętnie wykorzystuje ideę braterstwa Słowian pod przewodnictwem Rosji, adaptując ją do potrzeb dyskursu radzieckiego. Na przełomie lat 40. i 50. XX wieku Związek Radziecki, a w ślad za nim bułgarski Komitet Centralny, pomija milczeniem dziedzictwo cyrylometodejskie, gdyż po pierwsze – jest zdyskre-dytowane polityką „rządów faszystowskich” i Kościoła, po drugie – szkodzi idei jedności, bo akcentuje pierwszeństwo Bułgarów (a nie Rosjan). Jednak w latach 60. na gruncie bułgarskim w wyniku kilku przesunięć semantycz-nych dochodzi do swoistej rehabilitacji misji Braci Sołuńskich. Jako patroni walki z feudalizmem (z faszyzmem), z dogmatami religijnymi (z religią), jako głosiciele jedności słowiańskiej stają się wyrazicielami idei braterstwa so-cjalistycznego. Ponieważ model radziecki wciela ideały postępu, humanizmu i demokratyzmu, dziedzictwo cyrylometodejskie staje się przesłanką uniwer-salnych, „zbawczych” aspiracji socjalizmu/komunizmu.
Wymiar powszechny aktualizowany jest następnie w drugiej połowie lat 70., a zwłaszcza 80. XX wieku, kiedy narracja o walce między Wschodem (Bi-zancjum) i Zachodem (Rzymem), której świadkami (i ofiarami) mieli być Cyryl i Metody wedle wcześniejszych ujęć, ulega stonowaniu. W nowych warunkach, także w nawiązaniu do słów Jana Pawła II, Bracia Sołuńscy stają się patrona-mi swoiście pojętego ekumenizmu, czyli wzorem postępowania w rozwiniętej duchowo i pojednanej rzeczywistości. W tym kontekście ponownie ujawnia się ideał słowiański, tyle że już wyraźnie uniwersalistyczny.
Po 1989 roku dziedzictwo cyrylometodejskie budzi niejednoznaczne reak-cje. Z jednej strony kojarzone jest nie tylko z → tradycją religijną, ale również socjalistyczną, ze względu na model uroczystości państwowych, z drugiej sta-nowi źródło dumy narodowej, ze względu na związany z nim obraz oświeco-nego i cywilizowaoświeco-nego Bułgara-Europejczyka (→ oświecenie) i status języka bułgarskiego jako pierwszego w Unii Europejskiej zapisywanego (bułgar-skim) alfabetem cyrylickim, co jest nowym wcieleniem idei pierwszeństwa Bułgarów (→ naród; → uniwersalizm).
Джевиецка Е., Юбилейно и модерно. Кирило-Методиевият разказ през социализма в България, София 2020; Szwat-Gyłybowa G., Nasze pismo – ich księgi – naszе słowo.
Funkcjonalizacje tradycji cyrylometodejskiej w Bułgarii, „Slavia Meridionalis” 8, 2008, s. 343–362; Wojtczak M., Mit cyrylo-metodejski w kręgu bułgarskiej idei narodowej, Po-znań 2006.
Ewelina Drzewiecka